Маданий-маърифий фаолият услубиёти - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Маданий- маърифий фаолият услубиёти Режа: 1. Маданий-маърифий соха ходими фаолияти 2. Маданий-маърифий фаолият воситалари 3. Маданий-маърифий фаолият усуллари

МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ СОХА ХОДИМИ ФАОЛИЯТИ Мустақил Ўзбекистон Республикасининг кадрлар тайёрлаш сиёсати маданий қурилишда мухим таянч ҳисобланади. У республикамизда маънавий ҳаётни янгилаш масалалари билан боғлиқ бỷлиб, миллий маданиятни ривожлантириш, тиклаш сохаси ходимларини тайёрлашни тақазо этади. Республикамиз маданий хаётида иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий, хуқуқий ỷзгаришларюз бераётганлиги маданий-маърифий фаолиятга бỷлган талаб ва эхтиёжли янада оширди. Маданий-маърифий соха ходимининг фаолияти инсон фаолиятининг барча сохалари сингари ỷз хусусиятларига эга. Унинг энг биринчи хусусияти маданий-маърифий фаолиятнинг хаёт билан, мустақиллик даври вазифалари билан узвий боғланганлигидадир. Маданий-маърифий соха ходими фаолиятининг хаётдан, унинг муаммоларидан, кишиларнинг эхтиёжларидан ажралиб қолиши, уларни мухим маърифатчиларга қуруқ сафсатабозларга айлантириб қỷяди. Маданий-маърифий соха ходими фаолиятининг яна бир мухим хусусияти шундан иборатки, у мунтазам изланишларини, ишга хамма вақт ижодий ёндошишни талаб қилади. Мустақилликни қỷлга киритган Республикамиз жахон хамжамиятида ỷз ỷрнини эгаллаб, тобора ривожланиб бормоқда. Республикамизда содир бỷлаётган ỷзгаришлар натижасида кишиларимизнинг маънавий-маданий эхтиёжлари кундан кунга ỷсиб, ỷзгариб бормоқда, ахлоқий қиёфаси ва феъл-атворида хам ỷзгаришлар рỷй бермоқда. Бундай шароитда маданий-маърифий ихларнинг шỷролар даврида мақбул бỷлган шакл ва усуллари бугунги кунда эскириб, талабга жавоб бермаяпти. Мустақиллик шароити кишиларнинг ỷсиб бораётган эхтиёжларини қондириш, унга ғоявий таъсир этишнинг янада янги, самарали усул ва воситаларини қỷллашни талаб қилмоқда. Бу эса маданий-маърифий ишларнинг мазмунини такомиллаштириб, янгилаб боришни тақазо этади.

Маданий-маърифий фаолият педагогик фаолиятнинг бошқа турларидан ỷзининг мазмунан мураккаблиги, кỷп қирралилиги, шаклан хилма-хиллиги, иш шаклларининг ỷзига хос тарзда бир-бирига чатишиб кетганлиги билан фарқ қилади. Маданий-маърифий соха ходими фаолияти тарбиявий фаолият хам хисобланади, лекин у тарбиявий ишларни мактаб ва ỷқув юртлари педагогик жамоаларида бỷлганидек бир хил ёшдаги, бир хил тайёргарликка эга бỷлган ỷқувчилар ёки талабалар билан эмас, балки ёши, касби, билим даражаси, қизиқиш ва эхтиёжлари турлича бỷлган кишилар орасида олиб боради. ỷқув юртларида тарбия жараёни мажбурий машғулотлар орқали амалга оширилса, маданий-маърифий соха ходимлари кишиларнинг бỷш вақтини мазмунли уюштириш, маънавий эхтиёжларини қондириш, қобилият ва истеъдодларини ривожлантириш мақсадида маданий-маърифий муассасаларда ташкил этиладиган хилма-хил оммавий тадбирлар ỷтказиш йỷли билан хал қиладилар. Маданий-маърифий соха ходими фаолиятининг яна бир хусусияти маданий-маърифий тадбирларда кишиларнинг ақл-идроки билан бирга уларнинг хиссиётига хам таъсир кỷрсатиш лозим. Маданий-маърифий муассасаларда ỷтказиладиган хар бир тадбир чуқур мазмунли, юксак даражада ғоявий бỷлибгина қолмай, қизиқарли, жозибали, одамларни мафтун этадиган хам бỷлиши керак жонсиз, қуруқ ỷқилган маъруза, пухта тайёрланмай кỷрсатилган концерт, бахс-мунозара кечаси ёки бошқа тадбирлар қатнашчиларни қизиқтирмайди, бекор ỷтказган вақт учун ачиниш хиссини, уйғотади. Маданий-маърифий соха ходимининг касбий (профессионал) фаолияти ỷз мохияти билан тарбиявий иш эканлигини биз юқорида таъкидлаган эдик. Унинг асосий вазифаси хар томонлама камол топган шахсни шакллантиришдан иборатдир. У кишиларнинг маданий дам олиш, ỷз маънавий эхтиёжларини қондириш, истеъдод ва қобилиятларини ỷстиришга қаратилган ижтимоий-фойдали фаолиятни уюштирувчидир. Маданий-

маърифий соха ходими омманинг педагог-тарбиячиси, улар орасида ỷтказиладиган ижтимоий-фойдали ишларнинг ташаббускори, хаваскорлик жамоаларининг рахбаридир. Маданий-маърифий соха ходими фаолиятининг бундай кỷп қирралилиги маданий-маърифий соха ходими шахсиятига, унинг ахлоқий қиёфасига юксак талаблар қỷяди. Мустақил давлатимиз маданий-маърифий соха ходими чуқур ғоявий- назарий ва касбий тайёргарликкаэга бỷлиши, ỷз касбига мехр-мухаббатли, садоқатли бỷлиши керак. ỷз касбига содиқлик, хушёрлик, ишда қатъийлик, ỷзига талабчанлик, ишдақатъийлик, ỷзига талабчанлик маданий-маърифий соха ходимининг асосий хислатларидандир. Шунингдек, ишга ижодий ёндошиш, ташаббускорлик, янгиликка интилиш хислатлар хам хос бỷлиши керак. Буларсиз у маданий-маърифий ишларнинг мазмуни, шакл ва усулларини тỷхтовсиз такомиллаштириб боришдек мухим вазифани мувоффақиятли бажара олмайди. Кишилар билан ва кишилар учун ишлашга даъват этилган маданий- маърифий ходимининг қиёфасини ватанпарварлик, инсонпарварлик каби юксак ахлоқий сифатларсиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Чунки маданият уйидаги хар бир оммавий тадбир, тỷгарак машғулотлари кишиларни ỷз она юртига, халқига чуқур мехр-мухаббат туйғуларини шакллантиришга, ватанпарварлик хиссини мустахкамлашга ёрдам бериш керак. Бу эса маданий-маърифий соха ходимининг ỷзида ватанпарварлик туйғулари қанчалик чуқур ва мустахкам ỷрин олганлигига, ỷтказиладиган тадбирлар мазмунини ягона мақсадга йỷналтира билишига боғлиқ. Ҳ аётда синовдан ỷтган бир нақл бор: «Бошқаларни тарбиялайдиган кишининг ỷзи яхши тарбияланган бỷлиши керак». маданий-маърифий соха ходими фаолиятига бỷлган талабалар мана шу педагогик хақиқатдан келиб чиқади. Билимлар тарғиботчиси, омманинг бỷш вақтини мазмунли ỷтказишга мутасадди бỷлган маданий-маърифий соха ходими юксак даражадаги

дунёқараш маданиятини, яъни ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва фалсафий билимлар мажмунини эгаллаган бỷлиши керак. чунки маданий-маърифий соха ходимининг онг-билим даражаси у иш олиб бораётган кишилар билимидан, савиясидан юқори бỷлиши керак. Маданий-маърифий соха ходими учун энг зарур билим тармоқларидан бири-бу педагогик билимлар хисобланади. Педагогика маданий-маърифий соха ходимига олиб бориладиган ишларнинг мазмуни ва мохиятини чуқур тушуниб олишда, кишиларга тарбиявий таъсир ỷтказишнинг янги-янги усулларини ỷзлаштириб олиб, улардан оқилона фойдаланиш йỷлларини ỷрганишда ёрдам беради. Педагогик одоби-ỷзини жамоатчилик орсида қандай тутиши, қандай гапириш ва хоказоларни эгаллаб олиш, таълим- тарбия ишларини уддалай билиш хам талаб қилинади. Маданий-маърифий соха ходими касбий маданиятининг яна бир мухим кỷрсаткичи –бу психологик (рухиятшунослик) билимларидир. Рухиятшунослик жараёнлари қонуниятларини чуқур ỷзлаштириб олиш, ишни уюштиришда маданий-маърифий муассасалардаги тарбиявий жараённи тỷғри уюштириш ва унинг самарали бỷлишини таъминлаш мумкин. Маданий-маърифий ходимининг ташкилотчилик қобилиятлари қуйидагиларни ỷз ичига олади: - Коммуникатив хусусиятларни, яъни кишилар билан тезда тил топишишни улар билан алоқа боғлашни, бир-бирларини тезда тушунишни, жамоанинг хар бир аъзосининг имкониятларини, унинг ижтимоий топшириқни бажаришга лаёқатини тỷғри аниқлай олишини; - Вужудга келган вазиятни тез ва тỷғри бахолашни, муайян холатда тỷғри йỷл топиб, уни зудлик билан ишга сола билишни; - Ишга ижодий ёндошишни, тадбиркорликни янги, самаралироқ иш шакллари ва усулларини тезда топиб, маданий-маърифий иш амалиётига жорий қила билишни;

- Ишни амалда ташкил этишни, мақсадга интилган холда тез харакат қилишни, топширилган ишнинг ижросини назорат қила ва текшира билишни. Кỷрсатиб ỷтилган фазилатларнинг кỷпчилиги кишида болалик чоғидан бошлаб ỷқиш, айниқса жамоат ишларида қатнашиш жараёнида намоён бỷлади ва ривожланиб боради. Махсус ỷқув юртлари-коллеж ва институтларидаги таълим бу сифатларнинг янада ривож топишига ёрдам беради. Лекин маданий-маърифий соха ходимининг ташкилотчилик қобилиятларини ỷстириш ва шакллантиришда унинг оммавий фаолияти хал қилувчи роль ỷйнайди. Маданий-маърифий соха ходимининг ташкилотчилик қобилиятларини шакллантиршда ỷз-ỷзини тарбиялаш усуллари орқали маданий-маърифий соха ходими ỷзида ишчанликни, бошланган ишни охирига етказа билишни эгаллаб олиши мумкин. ỷз-ỷзини тарбиялаш бошқа кỷп ижобий сифатларни ỷстиришга, салбий сифатлардан қутулишга ёрдам беради. Маданий-маърифий соха ходими доимо кишилар билан алоқада бỷлади. Маданий-маърифий муассага келувчиларнинг, ỷзи билан бирга ишлайдиган хамкасбларининг «диққат марказида» туради. Шунинг учун хам у хар бир ишда ибрат бỷлишга интилиши, одамларни ỷз шахсий намунаси, юксак одоби, хулқи билан ишонтириши ва тарбиялаши керак. Ибратли сифатларга эга бỷлган маданий-маърифий ходимгина жамоа орасида обрỷ қозонади. Обрỷнинг ỷзи нима? Обрỷ - куч, хокимият, таъсир маъноларини билдириб, улар мажбур этишга эмас, балки шахс ёки жамоанинг ахлоқий қадр-қимматини жамоатчилик томонидан ихтиёрий тан олишга асосланган бỷлади. Обрỷнинг даражаси маданият ходими билимларининг ỷткирлиги, виждоннан ишлаши, ижтимоий-сиёсий активлиги, ахлоқий қиёфаси билан белгиланади. Маданий-маърифий соха ходими фаолиятини таъсирчинлигини оширадиган омиллардан яна бири бу маданият ходимининг педагогик одобидир.

Маданий-маърифий ходимининг педагогик одоби-бу унинг майян вазиятда шахсга ёки жамоага тарбиявий таъсир этишнинг мақсадга мувофиқ усуллари ва йỷлларини танлай ва қỷллай билдириш. Педагогик одоби амалий фаолиятда, кишилар билан мулоқотда бỷлиш жараёнида намоён бỷлади ва мустахкамланади. Одоблиликнинг ривожланиши маданий-маърифий ходимнинг умумий маданияти, шахсий сифатларга боғлиқ бỷлади. Педагогик одоби аввало кишилар билан муомалада, у билан самимий, ростгỷй бỷлишда намоён бỷлади. Ишдан бỷш вақтда ỷз билимларини бойитиш, қобилиятларини ỷстириш, маънавий эхтиёжларини қондириш учун мадний-маърифий муассасага келувчиларга мехрибонлик, ғамхỷрлик кỷрсатиш маданий- маърифий ходим педагогик одобининг мухим хусусиятларидир. Педагогик одоби кишига хурмат билан карашни назарда тутади, лекин бу унга талабчан бỷлишни истисно этмайди,адолатли талабчанлик хамма вақт тарбиячининг обрỷйини кỷтаради. Эътибор Билан караб, ỷз диққатини бошқа нарсаларга чалғитмасдан, уринсиз саволлар билан сухбатдошининг сỷзини бỷлмасдан, эшита билишлилик хам маданий-маърифий соха ходимининг мухим хусусиятидир. Юмор, хазил, аския-булар сухбатдошга, тингловчиларга эмоционал таъсир этишнинг кучли воситасидир. МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ ВОСИТАЛАРИ Маданий-маърифий фаолиятнинг ғоявий эмоционал воситаларсиз тасаввур қилиб бỷлмайди. Махсус материалларсиз уй қуриб бỷлмаганидек, воситаларисиз маъданий-маърифий тадбирларни ташкил қилиб бỷлмайди. Воситалар тадбирнинг таркибий қисми, асосий механизмлари сифатида хизмат қилади.

Восита деганда, кишиларнинг хиссиётига, психологиясига ва онгига таъсир этувчи ва билим олиш самарадорлигини оширувчи ғоявий- хиссий қуролларни тушунамиз. Маданий-маърифий фаолиятда қỷлланиладиган воситаларнинг диапозони жуда кенг ỷва уларнинг сони кỷпдир. Маъданий-маърифий тадбирларда жонли сỷз, матбуот, кỷргазмали қуроллар, адабиёт ва санъат, хар хил техник аппаратлар каби воситаларда кенг фойдаланамиз. ЖОНЛИ СЎЗ. Асосий таъсирчан воситалардан бири- бу жонли сỷздир. (Баъзи холларда «оғзаки сỷз» деб хам юритилади). Жонли сỷз маъданий-маърифий шаклларнинг хаммасида энг асосий восита сифатида қỷлланилади. Маданий-маърифий тадбирларда жонли сỷз фақатгина мазмунни ёритишда хизмат қилмасдан балки тадбир сюжети билан оммавий холатларни хам бир-бирига уйғунлаштириб боради. Айни жонли сỷз воқеа маъносини томошабинга етказади, бир эпизодни 2-га боғлайди, бошқарувчининг аудитория билан мулоқотда бỷлиши учун шароит яратади. Жонли сỷзининг яна бир афзаллик томони шундаки, баъзан фикрини хеч қандай таъсирчан восита томошабинга етказиб бера олмайдиган дақиқаларда жонли сỷз ёрдамига келади. Оммавий тадбирларда бошқарувчи сỷзи асосий ỷриннни эгаллайди, баъзи холларда эса у кеганнинг бошидан то охиригача етакчи восита сифатида қỷлланилади. У кириш сỷзи (монолог) шаклида ёки муқаддима сифатида яхши хизмат қилиши мумкин. Тадбир давомида эса бошқарувчи, шархловчи, хикоячи ёки интервью берувчи айланиб, жонли сỷздан фойдаланиш. Тадбирларда жонли сỷздан фойдаланиш имкониятлари жуда кỷп. Жонли сỷз бошқарувчининг гапидан ташқари, тадбир қахромонининг нутқи ёки ундаги қатнашчининг сỷзи, кеча қахрамонига аталган табрик, мехнат ветеранлари, уруш иштирокчиларининг сỷзи бỷлиши мумкин.

БАДИИЙ СЎЗ - айтилмоқчи бỷлган фикрни бадиий-эмоционал тарзда етказиб беришга хизмат қилади. Маданий-маърифий фаолият шаклларида бадиий сỷзнинг шеър ỷқиш, прозаик ва шеърий монологлар, жуфт ёки кỷпчилик томонидан ỷқиладиган шеърлар каби турлардан кенг фойдаланилади. Бадиий сỷз бошқа материаллар билан бир вақтда ижро этилиши мумкин. Масалан, шеър ỷқилалаётган бир вақтда шеърнинг маъносига мос келадиган кино парчалари кỷрсатилиши мумкин. Бадиий сỷзни вужудга келтириш учун бадиий асарларда келтиришнинг ỷзи камлик қилади. Ёзма шеър-ёзма бадиий сỷздир. Уни жонли бадиий сỷзга айлантириб, ижро этиш учун ижрочининг шеърдаги фикрини муносабати, рухий кечинмалари, хис-хаяжонли талаб қилади. Акс холда шеърнинг оддий, жонли сỷздан фарқи қолмайди. Яна шуни унутмаслик керакки, чуқур англаш, фикрнинг туб мазмунига етиб хисқхаяжон билан айтилган хар бир жонли сỷз бадиий сỷзга айланиб кетиши мумкин. Агар «1941» ёки «1991» деган иборани шундай айтиб ỷтсак, у қуруқ рақамнинг ỷзи бỷлиб қолади. Лекин кỷз олдимизга урушнинг бошланишини келтириб, дахшатли воқеаларни хис қилиб, мантиқ талаб қиладиган дамли кайфиятда, маъноли «минг... тỷққиз юз.... қирқ бир...» десак бу сỷз бадиий- эмоционал таъсир этади. Шундай қилиб, оддий сỷз бадиий сỷзга айланиб кетиши учун ундаги фикрий мантиқ хис қилиниб, ижро этилиши керак. МАТБУОТ ВОСИТАЛАРИ. Маълумки, маъданий-маърифий тадбирларга ахоли янги, уларга хали маълум бỷлмаган ва қизиқарли воқеалардан хабардор бỷлгани учун келади. Бу ишда матбуот воситалари, яъни янги газета, журналлар, айниқса, китоблар битмас туганмас манба бỷлиши мумкин. Матбуот энг асосий ахборот тарқатувчи ва сақловчи воситадир. Шундай экан тадбир тайёрловчилар тадбирнинг мазмунини бойитиш учун уларга хар доим мурожаат қилмоғи лозим. Тадбирларда кỷпроқ

томошабинларнинг назарига тушмаган материаллардан фойдаланишга харакат қилиш керак. МУСИҚА. Маданий-маърифий тадбирларда мусиқа етакчи ỷринлардан бирини эгаллайди. Тадбирларда мусиқадан 2 хил вариантларда фойдаланиш мумкин. 1. Тадбирнинг алохида номери сифатида. 2. Тадбирларда акс этилаётган воқеаларнинг таъсирини ошириш учун қỷшимча восита (мусиқавий фон) сифатида, 1-вариантда бадиий хаваскорлик жамоаларининг тайёр ёки махсус тайёрланган номеридан фойдаланилади. Бундай пайтда номер тадбир мазмуни ва мавзуига мос равишда эпизоднинг таркибий қисмига айланиб кетмоғи керак. Масалан, хотин-қизлар байрамига бағишланган тадбирларда оналарга бағишланган. «Онажонлар, ассалом» қỷшиғи ижро этилади. Бу қỷшиқ алохида номер сифатида берилади. Мусиқадан фойдаланишнинг бу варианти тадбирларда жуда кенг қỷлланилиб, шеър ỷқилаётганда хам, кино лавхалар кỷрсатилаётган хам драмматик парчалар кỷрсатилаётганда хам бу воситаларнинг таъсирчанлигини ошириш мағсадида хизмат қилади. Мусиқа, асосан тадбир таъсирини кучайтирувчи восита сифатида хам ишлатилиб, айтилаётган фикрнинг нозик кечинмаларини оммага етказиб беришга хизмат қилади. ДРАММАТИК ПАРЧАЛАР. Санъатнинг бу тури бошқа бадиий асарлардан фарқ қилиб, унда ғоялар кураши, қарама-қарши кучлар тỷқлашуви, конфликтлар ёрқинроқ, ойдинроқ ёритилади. Шунинг учун театрлаштирилган тадбирларда мазмун ривожига қараб, драмматик парчалардан кенг фойдаланилади. Тадбирларда драмматик парчалардан фойдаланишнинг 2 хил усули бор: 1. Тайёр асарлардан олинган парчалар 2. Сценаристнинг ỷзи тадбир учун махсус ёзган драмматик эпизодлар.

Театрлаштиришда фақатгина пъесалардан парчалар олиниши билан кифоланиб қолмасдан, кеча йỷналишига қараб, бадиий адабиётлардан хам парчалар олиниши мумкин. Драмматик парчалардан фойдаланишнинг 2-усули хам кейинги пайтда кенг қỷлланилмоқда. Тадбирнинг асосий вазифаларидан бири махаллий воқеаларни акс эттириш бỷлгани учун, сценарий муаллифлари жойларда бỷлган воқеаларни кичик драмматик лавха шаклига келтириб, ундан самарали фойдаланмоқда. Тажрибада шуни кỷрсатмоқдаки, қишлоқ ахолисида маданий- маърифий тадбирларга бỷлган қизиқишнинг сабабларидан бири бу махаллий фактларни, воқеаларни инсценировка шаклида кỷрсатишдир. Айниқса махаллий воқеалар асосида ёзилган интермедиялар ахолига манзур бỷлмоқда. Шуни унутмаслик керакки, барча сахна асарларидан, пьсалардан олинган драмматик парчалар ёки бадиий адабиётлар асосида қилинган кичик инсценировкалар ёки махсус сценарий учун ёзилган лавхалардан фойдаланиш-тадбир мазмунининг ривожига ёрдам бермоғи керак. КИНОЛАВХА- бадиий ёки хужжатли фильмлардан олиниб, тадбир ташкилотчиларига кенг имкониятлар яратади. Кинонинг «сехрли кучи» шундан иборатки, у бỷлиб ỷтган воқеаларни хаққоний тасвирлайди ва жонли акс эттиради. У тарихий воқеаларнинг гувохи сифатида хизмат қилади. Улардан фойдаланиш тадбирларнинг мазмунини бойитади, воқеаликнинг хаққоний образини кỷргазмали гавдалантиради. Асосан, кинолавхалардан фойдаланиш тадбир сценарийси ёзилётганда ривожлантирилади ва танланади. Кỷпгина тадбирларда фильмлардан олинган лавхаларнинг ỷзи яхлит бир эпизодни ташкил қилиши мумкин. Баъзида кинолавхалар бошқа воситалар, яъни жонли ва бадиий сỷз, қỷшиқлар билан параллел акс эттирилади. ТЕХНИК ВОСИТАЛАР. Хозирги кунда маданий-маърифий ишларни, жумладан маданий-маърифий тадбирларни техник воситаларсиз

тасаввур этиб бỷлмайди. Чунки тадбир махсус нур билан безатилмаса, ташкил қилинаётган тадбир шакли кỷримсиз ва камбағал бỷлиб қолади. Техник воситаларнинг яна бир вазифаси сахнага хар хил ранглар бериш, проекцион тасвирлар тушириб, тадбирни гỷзаллаштириш ва бадиий- ғояфий безашдан иборатдир. Маданий-маърифий тадбирларда фойдаланиладиган техник воситалар, асосан, 2 гурухга бỷлинади: 1. Нурли-проекцион аппаратлар 2. Овозли техник воситалар Нурли-проекцион аппартлар томошабинларнинг кайфиятини кỷтаришда , уларнинг диққатини тадбир воқеаларининг керакли томонига жалб қилишда мухим роль ỷйнайди. Проекцион аппаратлар ёрдамида сахнанинг тỷрига, яъни экранга ҳ о ҳ лаган катталикда тасвир тушириш мумкин. Овозли техник воситаларга овозларни ёзадиган ва тарқатадиган аппаратлар, яъни магнитафон, диктафон, радио, аудио, видео аппаратуралар, микрафон ва овоз кучайтиргичлар киради. Улар керакли овозларни, шовқин- суронларни, муси қ а, ашула ва нутқларни олдиндан ёзиб олиб, уларни тадбирда эшиттириш учун яхши имкиниятлар яратиб беради. КЎРГАЗМАЛИ ВОСИТАЛАР. Тадбирларда кỷргазмали воситалардан фойдаланиш ỷзига хос хусусиятларга эга. У тадбир мазмунининг яхшироқ ёритилишига ёрдам беради, томошабиннинг кайфиятини кỷтаради ва таассуротларини бойитади. Кỷргазмали воситалардан маданий-маърифий тадбирларнинг барчасида фойдаланилади. Томошабиннинг бỷлажак тадбир билан илк бор таништирувчи кỷргазмали восита-бу афишалар ва таклифномалардир. Эълонларда фақат тадбир бỷлиши хақидаги хабарнинг ỷзинигина ёзиб қỷйиш кифоя қилмайди, балки унинг тузилишига қараб, кỷргазмали безаш хам лозим, шеърлар ёзиш мумкин. Бу томошабиннинг тадбирга қизиқишини оширади. Кỷргазмалар тадбир мазмунига тỷғри келиши керак.

Юқоридагилардан ташқари яна маданий-маърифий фаолият тадбирларида халқ ижодидан ҳ ам фойдаланилади. Халқ ижоди ме ҳ наткаш халқ оммаси томонидан яратилиб, оғиздан оғизга, авлоддан авлодга, устоздан шогирдга ỷтиб тобора такомиллаштириб, сайқал топиб тараққий этган ижод ма ҳ сулидир. Унда халқнинг ме ҳ нат фаолияти, ижтимоий ва маиший ҳ аёти, турмуши, табиат ҳ ақидаги тушунчалари, маданияти, эътиқоди, орзу-истаклари, хис-туйғулари ва тафаккурининг бой олами, бахтли ва адолатли замон ҳ ақидаги ỷйлари ỷз ифодасини топади. Ўзаро чамбарсас боғлиқ бỷлган халқ ижодини мутахассислар шартли равишда қуйидаги турларга бỷладилар: 1). Халқ оғзаки ижоди; 2). Халқ мусиқаси, фольклор мусиқаси; 3). Халқ рақс санъати; 4). Халқ театри; Маданий-маърифий тадбирларда халқ оғзаки ижоди жанрларида фойдаланиш мухим ахамиятга эаг. Сценарийларда «сỷз кỷрки-мақол» дан, халқ донишмандлиги ҳ исобланган афсона ва ривоятлардан фойдаланиш тадбир «тили» ни бойитади, таъсирчанлигини оширади. Латифа, лоф, аския тадбирларнинг қизиқарлилигини оширади, мазмунини мустахкамлайди, томошабинларни активлаштиради. Топишмоқлар тадбир ижрочилари билан аудитория ỷртасида «жонли» алоқа ỷрнатишга яхши имконият беради. Айниқса болалар учун тайёрланган тадбирларда эркак ва достонлар қахрамонлари уларни ғоявий-эстетик тарбиялашда мухим роль бажаради. Масалан, Алпомиш, Гỷрỷғли, Зумрад, Кенжа ботир... Халқ мусиқа фольклори-истеъдодли халқ ижрочилари-созанда, хофиз ошиқ, оқин, бахши, халфалар томонидан қỷшиқлари мухим ỷрин тутади. Инсон хаётининг бошланишидан то сỷнгги хотимасигача бỷладиган хар бир маросим, тỷй байрам ва бошқа воқеаларда ижро этиладиган

қỷшиқлар мавжуд. Жумладан, бола туғилиши, тарбияланиши, илк бор сочини олдириши, тиши чиқиши биринчи мустақил қадам ташлаши маросимга бағишланган қỷшиқлар, никох тỷйларида айтиладиган ёр-ёр. Лапар, ỷланлар, мотам маросимларида айтиладиган марсия, йиғиқ йỷқлов каби аза қỷшиқлар оилавий тадбирларнинг мухим халқининг табиват ва мехнат байрамлари хам махсус ижро этиладиган қỷшиқларсиз ỷтмаган. Маданий- маърифий фаолият шаклларини тайёрлашда ҳ ар бир тадбирга мос халқ қỷшиқларини излаб топмоқ ва улардан самарали фойдаланиш му ҳ им а ҳ амият касб этади. Халқ рақс санъати-воқеаликни ҳ аракатлар орқали тасвир этадиган ижод туридир. Ўзбек халқида рақс санъати ашула ва мусиқа билан чамбарчас боғланиб кетган ва шу анъана ҳ озиргача давом этмоқда. Ҳ озирги кунда республикамиз бадиий хаваскорлик ижодининг энг ривожланган жанри-бу ашула ва рақс ансамблларидир. Халқ рақс санъатидан восита сифатида маданий-маърифий тадбирларда фойдаланиш катта ахамиятга эга. Халқ театри санъати-асосан, сỷз ва ҳ аракат санъатидан ташкил топган. У қадимдан ỷзида қỷшиқ, мусиқа, қизиқчилик, акробатика, найрангбозлик, кỷзбойла ғ ичлик каби элементларни бирлаштирган. Дастлабки пайтларда у овчилик, дехқончиликда учрайдиган воқеаларни образли ҳ аракатлар (ỷйинлар) орқали тасвирлаш асосида вужудга келган ва халқ байрамлари маросимларида ривожланиб, халқ театр санъати даражасига кỷтарилган. Жамият тараққиёти давомида халқ театр санъати ижрочилари бир неча сохалар бỷйича мутахассислаша боришган. Ўзбек анъанавий халқ театрининг қуйидаги асосий турлари шаклланган: 1. Масхарабозлик ва қизиқчилик. 2. Дорбозлик, найрангбозлик (цирк санъати). 3. Қỷғирчоқбозлик. Кейинги вақтларда дарбозлик ва масхарабозлик санъатига қизиқиш ортиб бормоқда. Кỷпроқ унга ёшлар жалб этилмоқда. Томоша

репертуарларининг ранг-баранглиги, ижрочиларнинг махорати ортаётганлиги қувонарли холдир. МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ УСУЛЛАРИ Маданий-маърифий фаолият кỷп қиррали фаолият бỷлгани учун унда жуда кỷп усуллардан фойдаланилади. Маданий-маърифий фаолият-бу тарбиявий, маърифий, ижодий ва дам олиш ишларининг ỷзига хос бирлашуви натижасида вужудга келади. Шундай қилиб маданий-маърифий фаолиятда фойдаланадиган усуллар қуйидагилар: 1. Тарбиявий усуллар. 2. Маърифий усуллар. 3. Ҳ ордиқ чиқариш ва ижодий жараённи ташкил қилиш усуллари ( буни фаоллаштириш усули дейиш хам мумкин ) . 4. Ташкилий усуллар. I . ТАРБИЯВИЙ УСУЛЛАР - Маданий-маърифий фаолият, энг аввало, тарбиявий жараён бỷлгани учун уларда педагогикага оид тарбиявий усуллардан фойдаланиш қонунийдир. Лекин бу уларни тỷғридан-тỷғри, кỷр- кỷрона қỷллаш, деган гап эмас. Тарбиявий усул қуйидаги турларга бỷлинади: ишонтириш усули, намуна кỷрсатиш, тақдирлаш, тандиқ қилиш усулилари. ИШОНТИРИШ УСУЛИ нинг асосий вазифаси аудиторияга таъсир кỷрсатишдир. Бунинг учун тадбирнинг мазмунини ишонарли хаққоний қилиб, тузиш керак. Омма ташкилотчиларининг фикрига қỷшила олмаса, берилган маълумотларга ишонмаса, у холда тадбирнинг мақсади амалга ошмайди. Бунга йỷл қỷймаслик учун тадбирда хаққоний, мантиқли, ишонарли ва қизиқарли хужжатлардан манбаалардан фойдаланиш керак. Тадбир мазмуни ишонарли бỷлгани учун уни умумийлаштирилган бадиий тỷқима асосида вужудга келтирмасдан, балки реал хаётда бỷлиб ỷтаётган хаққоний ва хужжатли материаллар асосида тузиш лозим.

НАМУНА УСУЛИ орқали мустақил юртимизнинг энг яхши фазилатлари тараннум этилади. Яхши ỷқиётган. Яхши ишлаётган намуна кỷрсатаётганлардан ỷрнак олишга ундайди. ТАҚДИРЛАШ УСУЛИ - маданий-маърифий тадбирларнинг асосий воситаларидан бири шундаки, улар кишиларни маънавий тақдирлайди. Масалан, тадбирларда ғолибларни фахрий ёрлиқлар, мақтов қоғозлари, китоблар ва бошқа қимматбахо буюмлар билан манфаатдор бỷлишга, яхшироқ ишлашга, халққа ҳ алол хизмат қилишга ундайди. ТАНҚИД ҚИЛИШ УСУЛИ , педагогикада бу усул жазолаш деб хам юритилади. Жазолаш усули мунтазам ишлайдиган жамоаларда: ишлаб чиқаришда, ỷқув юртларда қỷлланилади. Маданий-маърифий тадбирлар вақтинча йиғилган аудитория бỷлгани учун унда танқид қилиш усулидан ỷзиган хос йỷл билан фойдаланилади. Танқид объектига хаётнинг ривожига халақит берувчи барча «Салбий қахрамонлар» кириши мумкин. Тадбирларда уларнинг сатира ва юмор орқали танқид қилиниши уларнинг омма орасида фош этилиши, 1-дан, уларни ỷзи хақида чуқур ỷйлашга олиб келади, 2-дан, кишилари бундайларга қарши курашишига ундайди. II . МАЪРИФИЙ УСУЛЛАР -Маданий-маърифий тадбирларнинг асосий вазифаларидан бири оммага янги ахборот ва билим беришдан иборатдир. Тадбирларда кенг қỷлланилиши мумкин бỷлган маърифий усуллар- бу баён этиш, ỷрганиш ва намойиш қилишдир. БАЁН ЭТИШ УСУЛИ нинг асосий мақсади шундан иборатки, у тадбирнинг ғояси, мазмуни, ахборот ва факторларни аудиторияга жонли сỷз орқали баён қилиш шаклида етказиб беради. Оммавий тадбирлар таркибида кỷпинча шундай фактлар ва маълумотлар бỷладики, улар батафсил тушунтиришни талаб қилади. Худди шундай дақиқаларда баён этиш катта ёрдам беради. Бу усул ёрдамитда маълумотларнинг мохияти очилади, хусусиятлари ёритилади ва тỷлиқ билим берилади. Бу усул кỷпроқ мавзули кечаларда кỷпроқ қỷлланилади.

НАМОЙИШ ҚИЛИШ УСУЛИ тадбир мазмунидаги воқеаларнинг образли тасвирини кỷргамали шаклда аудиторияга етказишга ёрдам беради. Намойиш қилиш усули, асосан таъсирчан воситалар орқали бажарилиб, унда воқеалар ёки кеча қахрамонларининг хаётига оид маълумотлар хужжатли, реал акс эттирилади. III. ХОРДИҚ ЧИҚАРИШ ВА ИЖОДИЙ ЖАРАЁНГА ҚỷШИЛИШ, ЯЪНИ ФАОЛЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ. Маълумки, маданий-маърифий тадбирлар омманинг ишдан бỷш, дам олиш вақтида ижодий жараёнга қỷшилиши натижасида вужудга келади. Ҳордиқ чиқариш ва ижодий жараёнга қỷшилиш усулида оммани активлаштириш мушим ỷрин эгаллайди. Бунинг учун тадбир қатнашчиларидан интервью олиш улар билан савол-жавоб уюштириш, баъзиларни сỷзга чиқаориб, фикрини билиш, викторина уюштириш кабиларни бажариш мумкин. Баъзан саҳнавий ҳаракатларни зал, омма ичига кỷчириш хам аудиторияни активлаштиришга кỷмаклашади. Оммани тадбир қатнашчисига айлантириш учун бошқа барча усуллардан самарали фойдаланиш билан бирга махсус ҳолатлардан фойдааниш кỷзда тутилади. Масалан, аудитория ичида ашула айтиш, оммавий рақслар ташкил қилиш, халқ ỷйинларидан фойдаланиш, умумий қарорлар қабул қилиш ва бошқа холатлар, сỷзсиз аудиторияни тадбир қатнашчисига айлантириб юборади. IV. ТАШКИЛИЙ УСУЛ иллюстрациялаштириш ва театрлаштириш усуллари орқали амалга оширилади. ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАШТИРИШ УСУЛИ - бу бошқарувчининг сỷз мазмунига ва мақсадига мос келадиган турли-туман бадиий ва санъат воситаларидан фойдаланишдир. Бу усулда асосий урғу жонли сỷзга уни кучайтириш ва тỷлдириш учун хизмат қилади. Мусиқа, қỷшиқ, рақс шеър, монолог, кинолавхалардан илмострация сифатида фойдаланилади. Бу усул асосида тайёрланган тадбирларда кỷпинча ягона сюжет линияси бỷлиши

шарт эмас. Чунки тадбирдаги қисмлар бир-бирлари билан механик бирлашиб кетади. Иллюстрациялаштириш усулида бошқарувчи маълум мавзулар хақида сỷз юритади, нутқининг мазмуни кỷргазмали ва жонли бỷлгани учун баён этилган воқеаларга оид кинолавхалар кỷрсатилади. Нутқ мазмуни тасвирий лавхалар билан бойитилади. Бу усул маданий-маърифий тадбирлардан мавзули кечаларда, бадиий композицияларда кенг қỷлланилади. Иллюстрациялаштириш усули орқали соф тарқибот-ташвиқот иш шакллари бадиийлаштирилган тадбирга айланиб кетади. ТЕАТРЛАШТИРИШ УСУЛИ - алоҳида мақсадга қаратилган, бадиий образли ташкил этилган, театр қонунлари асосида, драмматургия талабларига жавоб бера оладиган тадбирларда мỷз ифодасини топади. Бунда тадбир жараёнида қỷлланиладиган барча ғоявий эмоционал воситалар хамда оғзаки чиқишлар комплекс тарзда бирлашади. Ва ягона сюжет тизимини вужудга келтиради. Театрлаштириш усули алоҳида мақсадга қаратилган, бадиий образли ташкил этилган, театр қонуниятлари асосида, драмматургия талабларига жавоб бера оладиган тадбирларда ỷз ифодасини топади. Бунда тадбир жараёнида қỷлланиладиган барча ғоявий эмоционал воситалар хамда оғзаки чиқишлар комплекс тарзда бирлашади ва ягона сюжет линиясини вужудга келтиради. Театрлаштириш усулида қуйидаги талабларга риоя қилиш керак: 1. Театрлаштирилган тадбирларда, энг аввало, ягона ғоявий-бадиий сюжет ва композицион тузилиш бỷлиши керак. У композицион тузилиш- муқаддима, асосий воқеа, тугун воқеалар ривожи, кульминация ва финал каби қисмлардан иборат бỷлиши керак. 2. Театрлаштирилган тадбирда фойдаланадиган воситалар алохида ажралиб қолмасдан сюжетга сингиб кетиши, унинг ривожланишига ёрдам бериш лозим. Шунинг учун унда сюжет мазмунига қараб керакли таъсирли воситалар мантиқан танланади.

3. Театрлаштирилган тадбирларга реал қахрамон образли ёки бадиий асарлардан олинган образлар киритилиши мақсадга мувофиқдир. 4. Театрлаштирилган шаклларда омма оддий томошабин эмас. Балки тадбир қатнашчисига кетиши керак. Шуни таъкидлаш керакки, илмострациялаштириш усулини хам, театрлаштириш усулини хам шохлаган шаклга нисбатан ишлатиб бỷлмайди. Ҳ ар бир усулнинг ỷзи талаб қиладиган тадбирлари бор. Масалан, илмострациялаштириш услини оммавий байрамларга қỷллаш яхши натижа бермайди, лекция ёки сухбатни театрлаштиришнинг хожати бỷлмаса керак. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, илмострациялаштириш усулидан ташкил ташкил қилиши осон, ҳ ар куни фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Театрлаштириш усулини буюк саналарга ва байрамларга бағишланган тадбирларда қỷллаш лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ: 1. Каримов И.А.Озод ва обод Ватан,эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т., “Ўзбекистон”,1994. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид,барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.Т., “Ўзбекистон”,1997. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. Т., “Ўзбекистон”,1998. 4. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида.Т., “Ўзбекистон”,1998. 5. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият.Т., “Ўзбекистон”,1998. 6. Каримов И.А. Миллий мафкура ҳақида. Т., “ Ўзбекистон ”,2000. 7. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т., “Ўзбекистон”,2001. 8. Каримов И.А. “Бизни танлаган йўлимиздан ҳеч ким қайтара олмайди”.“Ўзбекистон овози”,2005 йил 24 май. 9. Каримов И.А. “Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди”, “Халқ сўзи” 2005 йил 26 май.

O'xshashlar

Маданий-маърифий фаолият назарияси

Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни

Маданий ва маърифий мерос

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари