logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Madaniyatshunoslik
  4. Мақом асослари

Мақом асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB
Ko'chirib olish
Мақом асослари Режа: 1. Ўн икки мақом 2. Ўн икки мақом тузилиши: Тарихдан маълумки, ер юзида яшовчи барча халқларнинг ўз маданияти ва санъати, шунингдек, мусиқий маданияти мавжуд бўлиб, уларнинг маънавий бойлиги ҳисобланган. Айниқса, Шарқ халқларининг мусиқий маданияти ҳар бир халқ миллий мусиқасининг асосини ташкил этган, назарий ва амалий ижрочилик мактабига эга бўлган. Шарқ халқларининг мусиқий бойлиги бўлган мақом, муғом, навба, рага, кюи сингари мусиқий ижрочиликнинг аниқ туркумлари турли даврларда турли кўриниш ва йўналишлар билан ижро этилиб келинган ва ривожланган. Мақом туркумлари, «Шашмақом» ҳам ўзбек ва тожик халқларининг улкан мусиқий бойлиги ҳисобланиб, халқ бастакорлари ижоди натижасида шаклланган ва бойиб борган. Ҳозирга келиб, бу туркум ижроларининг аниқ шаклига, характерига ва анъанавий ижро услубларига тўлиқ эгамиз деб айта оламиз. Албатта, бунинг боиси, ўтган мақомдон ва бастакор устозларнинг бу борада қилган улкан ижодий меҳнатларининг натижасидир. Мақом ижролари мусиқий маданиятимизнинг асосини ташкил этганлиги сабабли бу мавзуга кўпроқ тўхталиш мақсадга мувофиқдир. «Мақом» сўзининг луғавий маъноси арабчадан келиб чиқ қан бўлиб, «жой», «макон» маъносини англатади. Мусиқий маънода товуш ҳосил қиладиган жой ёки аниқ парда маъносини тушуниш мумкин. Албатта, ижрода товушсиз ёки аниқ пардасиз ижро шаклланмайди ва аниқ мусиқий оҳангни кашф этолмайди. «Мақом» сўзининг маъноси шундан келиб чиқиши табиийдир. Чунки мақом аниқ пардадан бошланадиган ва тугалланадиган куй ва ашулалар мажмуасини ифодалайди. Мақом атамаси VIII-X асрлардан Уқлидис, Арасту сингари юнон олимларининг мусиқа назариясига бағишланган асарларининг араб тилига таржима қилиниши натижасида қўлланила бошланган. Лекин IХ асрда яшаб ижод этган Яхё бин Абу Мансурнинг мусиқа назариясига доир асарида, мусулмон шарқи халқларида юнон мусиқа назариясидан олдин ҳам ўз ерлик халқларнинг ўзига хос мусиқа назарияси мавжуд бўлганлигини айтиб ўтади. Мақомларнинг назарий ва амалий томонларини IX- XV асрларда яшаб ижод этган ал - Киндий, ал- Форобий, ал- Хоразмий, Ибн Сино, ал- Урмавий, аш - Шерозий, ал- Хусайний, ал- Марвазий сингари улуғ олимларнинг кўплаб асарларида чуқур илмий шарҳлар билан асослаб берилган. Ўн икки мақом XIV- XVII асрларда Марказий Осиё, Хуросон, Озарбайжонда ўн икки мақом (дувоздах мақом) мавжуд бўлганлиги тарихий манбаларда ўз аксини топган. Ўн икки мақом ҳақида аниқ маълумотларни XVI - XVII асрларда яшаб ижод этган олимлар Нажмиддин Кавкабий Бухорий ва Дарвеш Али Чангий ўз асарларида акс эттириб берганлар. Уларнинг рисолаларида Бухоро хонлиги даврида ижро этилган ўн икки мақом ва улар асосида бастакорлар томонидан басталанган куй ва ашулалар ва бастакорлар ҳақида маълумотлар берилади. Шундан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, ўн икки мақом XVIII асргача қўлланилган. XVIII аср ўрталарига келиб ўн икки мақом асосида шашмақом шаклланган дейишга тўла асос бўлади. Чунки ўн икки мақомдаги номларнинг кўпчилиги нота ёзуви бўлмаганлиги сабабли барча ижродаги мақом туркумлари сақланиб қолмаган ҳам бўлиши мумкин, деган хулоса ҳам эҳтимолдан холи эмас. Ўн икки мақомнинг шўҳбаларида Шашмақомнинг барча шўҳбалари номларини учратамиз. Нажмиддин Кавкабий ўн икки мақом тузилишини қуёш буржларига асослаб 12 юлдуз туркумларига қиёслайди ва қуйидаги нисбат билан тартиб беради: 1. Ҳамал - Роҳавий 7. Мезон -Рост 2. Савр - Зангула 8. Ақраб - Ҳижоз 3. Жавзо - Бузург 9. Қавс - Ироқ 4. Саратон - Ҳусайний 10. Жадий -Бусалик 5. Асад - Ушшоқ 11. Далв - Наво 6. Сунбула - Зирофқанд 12. Хут - Исфаҳон Юқорида кўрсатилган буржлар, қуёшнинг фалак бўйлаб ҳаракатланиши йўлида жойлашган юлдузлар номи бўлиб, қуёш йил давомида ҳар бирида бир ой бўлиб ўтади. Буржлар айланасининг аввалида ҳамал ойининг келиши эса янги йил ҳисоби Наврўз билан бошланиши ва шу кунда қуёш ҳамал буржига келиши билан изоҳланади. Ўн икки мақомнинг номлари, овоза ва шўҳбаларини қуйидаги жадвал асосида кўрсатиш мумкин. Ўн икки мақом тузилиши: Ўн икки мақом номланиши Овозалари Шўҳбалари Ушшоқ Наврўз Дугоҳ Сегоҳ Наво Чоргоҳ Панжгоҳ Бусалик Салмак Ашийран Баётий Рост Наврўзи араб Наврўзи хоро Хусайний Гардонийа Наврўзи Баётий Хисор Хижоз Нукуфт Уззол Рохавий Гавашт Авж Найриз Зангула Маборкаҳ Ражб Ироқ Мойа Наврўзи сабо Хумоюн Исфахон Зовулий Исфахонак Зирофқанд (кучак) Шахноз Рўйи ироқ Бастан нигор Бузург (бузрук) Ниҳованд Жавзий Муҳайяр Албатта, буни мукаммал жадвал дейиш ўринли бўлмаса-да, ҳар ҳолда ўн икки мақомнинг тузилиши нуқтаи назаридан яқинлашиш деб тушуниш мумкин бўлади. Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. И.А.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1995. 3. И.А.Каримов. Асарлар. 6- жилд. Т., «Ўзбекистон», 1998. 4. И.А.Каримов. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. Т.Маҳмудов. Мустақиллик ва маънавият. Т., «Шарқ», 2001. 6. Муаллифлар гуруҳи. «Ўзбекистон санъати». Т., «Шарқ» нашриёт матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2001.

O'xshashlar

Фарғона-тошкент мақом ижрочилиги йўллари
Маънавий маданият асослари
Шашмақом
Туркистонда маърифатчилик маданияти
Ўзбек халқининг мусиқа мероси тарихига назар