Фарғона-тошкент мақом ижрочилиги йўллари - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Фарғона-тошкент мақом ижрочилиги йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

Фарғона-тошкент мақом ижрочилиги йўллари Миллий мусиқий ижрочилигимиз уч асосий йўналишда, яҳни Хоразм- Бухоро-Фарғона ижрочилик мактаблари замирида ривожланганлиги барчамизга маълум. Ҳар бир воҳа халқининг этник жойланиши, урф- одатлари, маҳаллий менталитети, яшаш турмуш тарзи замирида ўзига хос мусиқий ижрочилик услублари ҳам мавжуддир. Ўн икки мақом асосида Шошмақом яратилганлиги, Шашмақом замирида бастакорларимиз томонидан бир-биридан гўзал чолғу ва ашула йўллари яратилганлиги аниқ манбалар асосида бизгача етиб келган. Фарғона-Тошкент мақом йўллари ана шундай машҳур ижроларнинг маҳсулидир. «Дугоҳ Хусайний», «Шахнози Гулёр», «Баёт», «Чоргоҳ» ижролари туркум сифатида машҳур бўлганлиги сабабли «Чормақом» (тўрт мақом) деб ҳам юритилади. Фарғона, Тошкент, Самарқанд воҳаларида, Қозоғистоннинг Чимкент вилоятида ва бошқа шаҳарларда Шашмақом асосида турли шакллардаги чолғу ва ашула йўллари яратилганлиги маълум. Шулар жумласидан машҳур чолғу асарлар: беш қисмли Насруллойи, Муножот туркуми, Чўли Ироқ, Навонинг бир неча чолғу намуналари, Наврўзи Ажам, Ажам ва унинг тароналари, Илғор, Мискин ва Адойининг беш қисмли туркуми, икки қисмли Мирзадавлат, Мадалибек, Бексултон, Чўли Қурд, Сайқал, Сувора йўлари, Мушкулоти Дугоҳ ва унинг Уфари, Дутор Баёти, Ўйин Дугоҳи, Рост Панжгоҳ Қашқарчаси, Дилҳирож, Мушкулоти Сегоҳ ва унинг Уфари, патнисаки услубда чалинадиган Дугоҳ, Сегоҳ ва Ушшоқ намуналари Қари Наво, Сурнай йўлларидан Бузрук, Наво, Ироқ, Дугоҳ, Дугоҳи Хусайний, Насруллойи, Чоргоҳ, Мустаҳзод, Дашти Наво каби ўнлаб куйлар маҳаллий бастакорлар томонидан мақомлар асосида яратилган бўлиб, мусиқий маданиятимизнинг бебаҳо дурдоналари саналади.

Юқоридаги санаб ўтилган чолғу йўллари туркумли ва якка-якка ижро этиладиган куйлардан иборатдир. Фарғона-Тошкент мақомларининг ашула вариантлари ҳам туркум ва якка тарзда ижро этиладиган ашулалар бўлиб, жуда катта кўриниш ҳосил қилади. Туркум сифатида келадиган машҳур ижролар қуйидагилардир: «Баёт» I, II, (II), III (III), IV, V. « Чоргоҳ » I, II, III (III), IV, V, VI « Дугоҳ Хусайний » I,II,(II), III ( тарона ), IV (IV), V, VI, VII «Шахнози Гулёр» I, II, III, IV, V (Қавс ичида кўрсатилганлари қўшимча вариант ижроларидир). Ушбу туркум ижроларга қисқача шарҳ бериб ўтамиз. Баёт 1-Наво мақомининг Баёт шўҳбалари асосида яратилган ва шу шўҳбада учрайдиган авжлар ва намудлар маълум даражада сақланиб қолган. Баёт II Наво мақомидаги Насри Баётнинг II-III тароналари куй тузилиши ва ҳаракати шакли билан бир хиллик кузатилади. Баёт III, IV, V куй тузилиши, шакли жиҳатдан олдинги қисмлардан кескин фарқ қилади. Улар Баёт I, II ижроларининг даромад бошланиш пардасидан беш парда, яҳни Квинта юқорига кўтариб ижро этилади. Лекин ижро тугашида яна даромад пардага қайтилади. Шу билан Баёт туркумининг тўлиқ ижроси аниқ бошланиш ва тугалланиш пардасига эга бўлади. Яна бир машҳур ижро туркуми бўлган Чоргоҳ эса Дугоҳ мақомидаги Сараҳбори Дугоҳ, Талқини Чоргоҳ, Насри Чоргоҳ, Савти Чоргоҳ шўҳбалар асосида яратилган. Чоргоҳ 1 да Сараҳбори Дугоҳнинг доира усули, ашула ижроси, шеҳр ўлчови ва тушириш қисмлари Савти Чоргоҳ шаҳобчаларининг маълум кўринишидир. Чоргоҳ III нинг ашула ижро йўли Савти Чоргоҳга ҳамоҳангдир. Чоргоҳнинг IV, V, VI шаҳобчалари ҳар хил доира усули билан ижро этиладиган бир хил кўринишлардир.

Фарғона - Тошкент мақом йўлларидан бири Дугоҳ Хусайний туркуми, Шашмақомдаги Хусайний Дугоҳ асосида яратилган бўлиб, кейинги шўҳбалардан ва тароналаридан фойдала нил ган. Дугоҳ Хусайнийнинг I-қисми Сараҳбор, иккинчи қисми Савти, кейингилари Қашқарча усулларида ижро этилади ва Уфар, Супориш билан тугалланади. Дугоҳ Хусайнийнинг ҳамма шаҳобчалари халқ орасида кенг тарқалган. Фарғона-Тошкент ижрочилик йўлларида «Шахнози-Гулёр» ашулалар туркуми ҳам жуда машҳурдир. «Шахнози Гулёр» Рост мақоми ашула йўллари асосида яратилган бўлиб, биринчиси Гулёр, иккинчиси Шахноз, учинчиси Чапандози Гулёр, тўртинчиси Ушшоқ, бешинчиси Қашқарчаи Ушшоқ номлари билан машҳурдир. Биринчи Гулёр Сараҳбор усулида, Шаҳноз - тарона усулда, учинчиси - Чапандоз, тўртинчиси - Сараҳбор, бешинчиси – Қаш қарча дойра усулларида ижро этилади. «Шахнози Гулёр» ўз тузилиши жиҳатдан Баёт, Чоргоҳ, Дугоҳи Хусайний туркумларидан тубдан фарқ қилади. Фарғона - Тошкент мақом йўлларида яна бир машҳур ижролардан бири Рост мақоми шўҳбалари асосида яратилган Ушшоқ туркумларидир. Ушшоқнинг беш хил йўли бўлиб, ҳар бири алоҳида якка ашула сифатида ижро этилади. Уларнинг куй тузилиши, оҳанги бир хил бўлсада, шаклан сал бир-биридан фарқи билан ажралиб туради. Ушшоқ ижроларида Уззол шўҳбасининг оҳанглари даромадда, намудлари авжларда ишлатилган. Ушшоқ ижроларининг биринчиси қолганларидан беш парда ёки квинта кўтарилиб ижро этилиши билан фарқланади. Сўнгги қатордан даромадга тушилади ва даромад пардадан кейинги Ушшоқлар бошланади. Убайдий ғазали билан айтиладиган Ушшоқ Фарғона водийси ва Тошкентда машҳур бўлган. Фарғона-Тошкент ижрочилигида қуйидаги туркум ижролар ҳам машҳурдир: Бузрук мақоми шўҳбалари билан ҳамоҳанг Абдураҳмонбеги i - ii ва унинг Уфари, марғилонлик Мадали ҳофиз томонидан 7 та ижрогача тўлдирилган бўлиб, Фарғона водийсида «Маҳдалибеги» деб ҳам юритилган.

Абдураҳмонбеги I,II, III,IV,V,VI, VII ижролари аксарияти ўша даврда замондош бўлган Муқимий ғазаллари билан айтилади. Рост мақомининг «Савти Калон» шўҳбаси шаҳобчалари асосида яратилган Қаландар I-II ашуласи ҳам тўлдирилиб, Қаландар I,II,III,IV,V тарзида ижро этилади. Яна бир эл севган машҳур ижролардан «Тановар» туркумидир. Ҳозирда Тановарнинг 13 та ижрочилик йўллари мавжуд бўлиб, 9 та ашула - ялла йўли, 4 та мусиқий йўли билан жилоланади. Булардан тўртичиси дутор тановари деб юритилади. Халқ бастакорлари Фарғона - Тошкент ижрочилик йўлларига монанд юзлаб ашулалар ва мусиқалар яратганлар. Юнус Ражабий, Тўхтасин Жалилов, Имомжон Икромов, Комилжон Жабборов, Дони Зокиров, Мухторжон Муртазоев, Жўрахон Султонов, Орифхон Ҳ отамов сингари бастакорлар ижодлари бунга мисол бўла олади. Натижада мақом йўллари асосида юзлаб ашулалар ва мусиқалар халқ мулкига айланди. Кейинчалик бастакор Имомжон Икромов Навоийнинг «Қаро кўзим» радифли ғазалини жуда моҳирлик билан шу йўлга солиб, яна ҳам машҳур ижрога айлантирди. Бу ижро Тошкент Ушшоқи деб ҳам юритилади. Ушшоқ 1 дан келиб чиқадиган Даромади Ушшоқ, Хожи Абдулазиз томонидан қайта ишланган Самарқанд Ушшоқи, ижрода бир хиллик касб этади. Ушшоқнинг яна бир намунаси хўжандлик ҳофиз ва бастакор Содирхон Бобошарипов томонидан жилоланган ва «Содирхон Ушшоқи» номи билан машҳур бўлган варианти ҳам «Ушшоқ I» нинг шаклига ҳамоҳангдир. Ушшоқ ижролари орасида Қўқон Ушшоқи садоланиш шакли, авжлардаги ўзгаришлар жиҳатидан бошқа Ушшоқ йўлларидан сезиларли фарқ қилади. Ўзига хос оҳанглар тузилмасига эгадир. Шуниси диққатга сазоворки, Ушшоқларнинг барча ижролари Шашмақомдаги Ушшоқ шўҳбалари оҳангларига асосланган бўлсада, уларнинг ҳар бири ўзига хос куй тузилишига эга, таҳсирчанлик хусусиятлари ҳам ҳар хилдир.

Фарғона-Тошкент ижрочилигида ўзига хос ижро мактабига эга бўлган катта ашула ижросидир. Катта ашула машҳур ижро йўли бўлиб, Фарғона водийсида, қисман Тошкентда ижро этилади. Катта ашула икки, уч, баҳзан тўрт ҳофиз томонидан айтилади. Патнисаки катта ашула деб ҳам юртилади. Ашула сўз лари ижро йўналишига қараб бўлиб олинади ва маълум жой ларда бирга куйланади ва бирга тамомланади. «Раббано додимга ет», «Айлансин қулинг», «Бир келсун», «Шафоат», «Адашганман», «Эй дилбари жононим», «Ёввойи Чоргоҳ» сингари патнисаки ашулалар жуда машҳурдир. Кейинчалик «Боғ аро», «Кириб бўстонни кездим», «Канолим», «Ўзбекистоним» каби катта ашу лалар ҳам шу қаторга қўшилади. Ҳамроқул қори Тўрақулов, Хол қора ҳофиз, Эрка қори Каримов, Ҳайдарали Ҳикматов, Шер қўзи Бойқўзиев, Болтабой Ражабов, Мамадбобо Сатторов, Жўрахон Султонов сингари машҳур ҳофизлар катта ашула бобида донг таратганлар. Хулоса қилиб айтганда, ўзбек мусиқий санъатида Фарғона-Тошкент ижрочилик мактаби алоҳида ўрин тутади. Бу мактабнинг мусиқий ва ашула ижрочилиги аниқ услубга, дойра усулига, мусиқий тузилмасига эгадир. Бу анъана давом этмоқда ва хозирда ҳам халқ бастакорлари ижодларининг самараси билан Фарғона-Тошкент ижрочилик йўллари бойиб бормоқда. Ушбу ижрони амалга оширадиган созанда ва ҳофизлар ҳам етишиб чиқмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. И.А.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1995. 3. И.А.Каримов. Асарлар. 6- жилд. Т., «Ўзбекистон», 1998. 4. И.А.Каримов. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. Т.Маҳмудов. Мустақиллик ва маънавият. Т., «Шарқ», 2001.

O'xshashlar

Мақом асослари

Мусиқа маданияти ва унинг ҳаётдаги ўрни

Туркистонда маърифатчилик маданияти

Ўзбек халқининг мусиқа мероси тарихига назар

Хоразм мақомлари