logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Madaniyatshunoslik
  4. Ироқ мақоми

Ироқ мақоми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.5 KB
Ko'chirib olish
Ироқ мақоми Ироқ мақоми қадимги мақомлардан бўлиб, у хақда маълумотлар минг йилдан буён манбаларда қайд этилади. Бу даврларда лад қурилмалари куй ва ашула бўлимлари бир неча бор ўзгариши табиий бўлиб, «Шошмақом» таркибида эса асрлар оша такомиллашуви натижасида ўзига хос ўринга эга бўлган мақомдир. «Ироқ» ибораси Шарқда машҳур бўлган араб мамлакати ва унга нисбатан берилган мақом номидир. Мақомлар қадимдан машҳур мамлакатлар, шаҳарлар, яратилган бетакрор бастакорлар номлари билан номланиб келган. «Ироқ» мақоми шарқ халқлари мусиқасида муҳим ўрин тутади ва турли халқларда бир-бирига ўхшамаган ўзига хос оҳанглар асосида юзага келган. Шашмақомдаги Ироқ мақоми эса ўзбек ва тожик халқлари мусиқасининг лад-тоналлиги, вазн ва усуллари, куй тузилиши хусусиятлари орқали чамбарчас боғлиқдир. Унинг таянч пардалари I, IV, V, VI- босқичлардир. Ироқ мақоми ҳам чолғу ва ашула бўлимидан таркиб топган бўлиб, унинг чолғу бўлимида Таснифи Ироқ, Таржеи Ироқ, Мухаммаси Ироқ, Сақили Ироқ 1, 2, Сақили Калон дейилган куй йўллари мавжуддир. Таснифи Ироқ ушбу мақомнинг бош куй мавзуи бўлиб, анча кенг. Саккизта хона ва бозгўйдан иборат. Ироқ мақомининг Тасниф, Таржеҳ, Мухаммас ва Сақил йўллари яхлит ҳолда бирин-кетин ижро этилгандан кейин, унинг ашула бўлими шўҳба ларига ўтилади. Улар Сараҳбори Ироқ, Мухайяри Ироқ, Чам бари Ироқ ва Уфари Ироқ деб номланади. «Ироқ»да иккинчи гуруҳ шўҳбалари учрамайди. «Ироқ» мақоми шўҳбаларининг куй тузилиши ва ижро этиш услуби мураккаб бўлгани учун кўпчилик хонандалар ижро эта олмаганлар. Лекин профессор Фитратнинг ёзишича, машҳур Бухоролик мақомдон ҳофиз Ота Жалол Муҳайяри Ироқ асосида беш қисмли Савт шўҳбасини яратган ва «Савти Жалолий» деб номланган. Унинг Талқинча, Қашқарча, Соқийнома, Уфар шаҳобчалари бўлган. Ироқнинг ашула йўллари туркум Сараҳбори Ироқ билан белгиланади. Бу ашула йўлининг куй тузилиши жуда мураккаб бўлиб, у кичик октаванинг «ля» пардасидан бошланиб, икки ярим октавагача, яҳни учинчи октаванинг “ре” пардасигача кўтарилади. Бу ижрони камдан - кам ҳофизлар бажаришган бўлиб, кўп роқ хотин-қиз овозлар бўлган мақом ансамблларда авжларини тўл - дирганлар. Сараҳбори Ироқ чолғу муқаддимасидан сўнг икки байтдан иборат ашула жумлалари билан бошланади. Учинчи хати ўрта парда, яҳни Миёнхат, тўртинчи ва бешинчи хатлар Зебо пари авжи, олтинчи ва еттинчи хатлар - Муҳайяри Чоргоҳ намуди, охирги хат тушуриш қисмларидан иборат. Сарахбори ироқ халқимиз орасида ироқ номи билан машҳур ҳамма куй ашулаларнинг асоси бўлиб хизмат этган. Сараҳбори ироқ ўқилгандан сўнг унинг олтита таронаси бирин-кетин ижро этилади. Қолган тўртта таронаси эса Наср дойра усулида ижро этилади. Сараҳбори Ироқ тароналари билан биргаликда ижро этилгандан сўнг Мухайяри Ироқ шўҳбасига ўтилади. Мухайяри Ироқ наср шўҳбаси бўлиб, Мухайяри Чоргоҳ намудининг турли баландликларда такрор ижро этиладиган вариантидир. Мухайяр - «танлаб олинган» деган маънони билдиради. Муҳайяри Ироқ Дугоҳ мақоми ладига мос бўлиб, Чоргоҳ шўҳбаси билан ҳамо ҳанг куйланади. Шунинг учун унинг асосида яратилган намуд «Мухайяри Чоргоҳ» деб аталиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Мухайяри ироқ мунгли, дардли, таҳсирчан янграйди. Мухайяри Ироқ ижросидан сўнг унинг тўртта таронаси ва сипориши ўқилади. Биринчи таронаси Фарғона ва Тошкентда машҳур бўлган «Чоргоҳ- 2»нинг ўзидир. Лекин авжида мухайяри Чоргоҳ намуди киритилган. Иккинчи тарона ҳам Чоргоҳ йўлларини эслатади. Учинчи ва тўртинчи тароналари куй тузилиши бошқача бўлиб, бастакор оҳанглардан иборат. Супориш эса Сараҳбори Ироқ куй жумлаларидан иборат. Ироқ мақомининг яна бир шўҳбаси Чамбари Ироқ деб ном ланиб, биргина ашула йўлидан иборат. Чамбари Ироқ Фарғона ва Тошкентда машҳур бўлган «Сувора»ни эслатсада, талқинча дойра усулида ижро этилади. Чамбари Ироқ чолғу муқаддима билан бошланади. Унинг биринчи хати - Даромад, иккинчи ва учинчи хатлар - ўрта пардаларда ижро этиладиган Миёнхат, тўртинчи хати Зебо пари авжи, бешинчи, еттинчи хатлар Миёнхат - нинг янгиланиши, охирги хати эса туширим қисмларидан иборат. Ироқ мақомининг Уфари мухайяри Ироқ билан оҳанг дош бўлиб, унинг Уфар дойра усулидаги кўринишидир. Умуман олганда, Ироқ мақоми туркум бошқа мақомларга нисбатан анчагина ихчам, унинг таркибида Сараҳбор ва биттагина Наср шўҳбаси ҳисобланган Мухайяри Ироқ мавжуд бўлиб, унда «Талқин» ёки «Чапандоз», иккинчи гуруҳга кирадиган «Савт» ва «Мўғулча» шўҳбалари ҳам йўқ. Лекин Ироқ йўллари асосида жуда кўп куй ва ашула йўллари яратилган бўлиб, мисол учун Чўли Ироқ, Уфари Мушкулоти Ироқ, Тошкент Ироқи, Бозургоний, Сурнай Ироғи ва қатор ижроларни кўрсатиш мумкин. Шундай қилиб, Ироқнинг чолғу йўллари ижро этилиб, унинг Сараҳбори ва Наср шўҳбалари тароналари билан ўқилгандан сўнг Уфар қисми ва супориш билан туркум тугалланади. Адабиётлар: 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 1. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 2. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 3. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 4. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 5. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 6. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982.

O'xshashlar

Дугоҳ мақоми
Сегоҳ мақоми
Хоразм мақомлари
Шашмақом
Мирзо Улуғбек даври маданияти. Мирзо Улуғбек (1394-1449)