Дудуқланиш нутқ тезлиги ва равонлигини пай тортишиши билан бузилиши - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Дудуқланиш нутқ тезлиги ва равонлигини пай тортишиши билан бузилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.4892578125 KB

Ko'chirib olish

Дудуқланиш нутқ тезлиги ва равонлигини пай тортишиши билан бузилиши Режа: 1. Дудуқланиш, сабаблари ва унинг аломатлари 2. Дудуқланишни бартараф этишга атрофлича ёндашиш

Дудуқланиш сабаблари ва унинг аломатлари Дудуқланиш – бу нутқ аппарати мускулларининг тортишиш натижасида нутқнинг суръат-оҳангининг бузилишидир. Дудуқланиш муаммосини нутқ бузилишлари ҳақидаги таълимотнинг ривожланиши тарихида энг қадимийларидан бири деб ҳисоблаш мумкин. Унинг моҳиятини турлича талқин қилиш фаннинг ривожланиши ва муаллифларнинг бундай нутқ бузилишларига қандай нуқтаи назардан ёндашганликлари ва ёндашаётганлиги даражаси билан боғлиқдир. Дудуқланиш сабаблари Бунгача Хд. Лагузен (1838) ҳам бесамаралик, уят, қўрқув, ғазаб, даҳшатга тушиш, бошнинг қаттиқ лат Эйиши, оғир касалланиш, ота-онанинг нотўғри нутқига тақлид қилишни дудуқланиш сабабларига қўшган эди. И.А. Сикорский (1989) нинг биринчи бўлиб таъкидлашича, дудуқланиш болалар ёшига хосдир. Чунки бу даврда нутқ ривожланиши тугалланмаган бўлади. У ирсиятга муҳим аҳамият берди, бунда нимжон болаларда нутқ механизмлари мувозанатини бузадиган бошқача руҳий ва биологик сабабларни (қўрқув, лат Эйиш, юқумли касалликлар, тақлид қилиш) шартли равишда ҳисобга олди. Г.Д. Неткачёв (1909) дудуқланиш сабабларини боланинг оилада нотўғри услубда тарбияланишидан қидирди ва қаттиққўллик билан ҳамда эркалатиб тарбиялаш зарарли деб ҳисоблади. Чет эллик тадқиқотчилар дудуқланишнинг келиб чиқиш сабаблари болаларни нотўғри тарбиялаш, деб кўрсатадилар (А. Шервен, 1908); юқумли касалликларнинг оқибатида аъзоларнинг астенизатсиялашуви (А. Гутсман, 1910); тили чучуклик, тақлид қилиш, инфекция, йиқилиш, қўрқиш, ўқитиш пайтидаги чапақайлик деб белгилашди (Т. Беифшер, 1912; Э. Фрешелс, 1931). Шундай қилиб, дудуқланиш этиологиясида экзоген ва эндоген омилларнинг жами қайд қилинади (В.А. Гиляровский, М.Е. Хватсев, И.А. Власова, Н.И. Красногорский, Н.И. Тяпугин, М. Зееман ва бошқалар).

Ҳозирги вақтда дудуқланиш сабабларини икки гуруҳга: мойиллик сабаби («негиз»га) ва келтириб чиқарувчи сабабга («туртки»га) ажратиш мумкин. Бунда айрим этнологик омиллар дудуқланишни ривожлантириши ва уни келтириб чиқариши ҳам мумкин. Мойиллик сабабларига қуйидагилар киради: ота-оналарнинг невропатик касалланиши (марказий нерв системасининг фаолиятини бўшаштирувчи ёки издан чиқарувчи нерв касалликлари, юқумли ва жисмоний касалликлар); дудуқланувчининг ўзидаги невропатик хусусиятлар (тунги қўрқув, энурез, кучли қўзғалувчанлик, ҳис-ҳаяжонли зўриқиш); конституционал мойиллик (вегетатив нерв системасининг касалланиши ва олий нерв фаолиятининг жуда ҳам нозиклиги, унинг руҳий шикастланишга алоҳида дучор бўлиши); наслий бузилиш (дудуқланиш нутқ аппаратининг туғма заифлиги асосида ривожланади, у авлоддан-авлодга ретсессив аломат тарзида ўтиб бориши мумкин). Агар ташқи муҳит дудуқланишга салбий таъсир кўрсатса, экзоген омилларнинг таъсирини эътиборга олиш лозим; бош миянинг турли даврлардаги ривожланишида, кўплаб салбий омиллар таъсирида шикастланиши: она қорнидаги ва туғма жароҳатланиш, асфиксия; постнатал – юқумли касалликлар, турли хил болалар касалликларидаги жароҳатли ва трофик-алмашинув бузилишлар. Кўрсатилган сабаблар жисмоний ва руҳий соҳаларда турли хил патологик ўзгаришларни келтириб чиқаради. Нутқ ривожланишининг кечикишига, нутқнинг заифлашувига олиб келади ва дудуқланишнинг ривожланишига имкон беради. Номувофиқ шартларга қуйидагилар киради: Болаларнинг жисмоний заифлиги; мия фаолиятининг ёшга боғлиқ хусусиятлари бош мия катта яримшари асосан боланинг беш ёшга Этганида шаклланади, айнан шу ёшда бош мия фаолиятидаги функсионал ассисметрия юзага келади. Онтогенетик жиҳатдан ўта табақалашган ва кеч

Этилган нутқ функсияси, айниқса, нозик ва заиф бўлади. Шу билан бирга, ўғил болалардаги нутқ функсиясининг қиз болалардагига нисбатан кеч ривожланиши улардаги нерв системасининг заифлашувига сабаб бўлади; нутқнинг жадал ривожланиши (3–4 ёшда), бунда унинг коммуникатив, идрок этиш ва мувофиқлаштирувчи фаолиятлари катталар билан бўладиган мулоқот таъсири остида тез ривожланади. Бу даврда кўпгина болаларда бўғин ва сўзларни такрорлаш (интегратсия) кузатилади. У физиологик характерга эгадир; боланинг яширин, руҳий сиқилиши, атрофдагилар билан салбий муносабатлар асосида тез таъсирланиш; муҳим талаблар ва уни англаш даражаси ўртасидаги зиддият; Бола ва катталар ўртасидаги ижобий эмотсионал алоқаларнинг нотўкислиги. Ҳиссиётли (емотсионал) зўриқиш пайдо бўлади, у сиртдан кўпинча дудуқланиш билан ниҳояланади; ҳаракат, оҳанг ҳисси, мимик-артикуляр фаолият ривожланишидаги Этишмовчилик. Айтиб ўтилган у ёки бу қулай шартлар мавжуд бўлгани ҳолда қандайдир миқдорда фавқулодда ташқи омил (қўзғатувчи)нинг бўлиши нерв бузилиши ва дудуқланишни юзага келтириш учун Этарлидир. Келтириб чиқарувчи сабаблар гуруҳида анатомик-физиологик, руҳий ва сотсиал сабабларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Анатомик-физиологик сабаблар: э нсефалитик оқибатлари бўлган жисмоний касалликлар; жароҳатлар – она қорнидаги, туғилиш пайтидаги, кўпинча асфиксия билан, миянинг чайқалиб лат Эйиши; миянинг органик бузилиши, бу пайтда ҳаракатни мувофиқлаштирувчи қобиқ ости механизмлари яллиғланиши мумкин; заҳарланиш ва марказий нутқ аппаратини заифлаштирувчи бошқа касалликлар натижасида нерв системасининг тамоман издан чиқиши ёки ўта чарчаши: қизамиқ, терлама, гижжалар, айниқса, кўкйўтал, ички секретсия алмашинув касалликлари, бурун, ҳалқум, ҳиқилдоқ касалликлари, дислалия, дизартриянинг ва нутқ

тўлиқ ривожланмаганлиги ҳолларидаги товуш талаффузи аппаратининг мукаммал ривожланмаганлиги. Руҳий ва сотсиал сабаблари: қисқа муддатли – бир лаҳзалик – руҳий шикаст (қўрқув, ваҳимага тушиш); узоқ вақт таъсир кўрсатадиган руҳий шикаст, бунда қуйидаги ҳолда кўринадиган нотўғри оила тарбияси тушунилади: тантиқлик, буйруққа асосланган тарбия, бир хил бўлмаган тарбия, «намунали» бола тарбияси; сурункали зиддиятли кечинмалар, руҳий зўриқиш ёки ҳал этилмаган, умумий ғов бўлувчи зиддиятли вазиятлар кўринишидаги узоқ муддатли салбий ҳиссиётлар; руҳан жуда оғир эзилиш; ўткир самарасиз таъсирни келтириб чиқарадиган кучли, беҳосдан пайдо бўлувчи изтироблар; ваҳимали ва ўта шодланиш ҳолати; нутқнинг болаликда нотўғри шаклланиши; нафас олиш давомидаги нутқ, тез гапириш, товуш талаффузининг бузилиши, ота-оналарнинг тез, нотекис нутқи, кичик ёшдаги болаларни ҳаддан ортиқ нутқ материаллари билан зўриқтириш, нутқ материали ва фикр-тафаккурнинг (мавҳум тушунчалар, жумлаларнинг мураккаб қурилиши) бола ёшидаги номувофиқ тарзда мураккаблиги; полиглоссия: эрта ёшда бирданига турли хил тилларни билиш одатда қандайдир бир тилдаги дудуқланишни келтириб чиқаради; дудуқланувчиларга тақлид қилиш. Бундай руҳий индуксия иккита шаклга ажралади: суст – бола дудуқланадиган кишининг нутқини тинглаб, беихтиёр дудуқлана бошлайди, фаол – у дудуқ кишига тақлид қилади; чапақайликдан ўнақайликка ўргатиш, доимо эслатиш, тартибга чақириш боланинг олий нерв фаолиятини издан чиқариши ва дудуқланишни келтириб чиқариш билан бирга, невротик ва психопатик ҳолатларга олиб келиши мумкин; ўқитувчининг болага нотўғри муносабатда бўлиши; ҳаддан ортиқ қаттиққўллик, шафқатсизлик дудуқланишнинг юзага келиши учун туртки бўлиб хизмат қилиши мумкин. Дудуқланиш аломатлари

Рус тадқиқотчилари дудуқланишнинг турлича тиббий кўринишларидаги физиологик ва руҳий кўринишларни аниқлаб, физиологик характердаги заифлашувни бирламчи ҳисоблашмоқда. Физиологик заифлашувлар асосида дудуқланувчи шахснинг руҳий хусусиятлари шаклланади, бу дудуқланишни янада чуқурлаштиради. Руҳий ўзгаришлар кўпинча биринчи даражали аҳамият касб этади. Дудуқланишнинг дастлабки тўлиқ аломатлари И.А. Сикорскийнинг «Дудуқланиш» (1989) номли илмий ишида кўрсатиб берилган эди. Кишиларнинг турлича ёш даврларидаги дудуқланишнинг юзага келишини М.Е. Хватсев, М. Зееман, Э. Фрешелс, В.А. Гиляровский, Н.П. Тяпугин, С.С. Ляпидевский ва бошқа кўпчилик олимлар ўрганишди. Ҳозирги даврда аломатларнинг бир-бирига ўзаро яқин муносабатда бўлган иккита гуруҳи ажратилади: биологик (физиологик) ва сотсиал (псиҳологик). Физиологик аломатларига нутқнинг ҳосил бўлишида иштирок этувчи аъзоларнинг тортишиши, МНС (марказий нерв системаси) ва жисмоний саломатлигининг, умумий ва нутқ ҳаракатларининг бузилиши киради. Психик аломатларга – нутқда тутилиш ва ҳис-ҳаяжонли нутқнинг бошқа бузилишлари, нутқда қайд қилиш феномени, логофобиялар, найранг ишлатиш ва бошқа руҳий жиҳатлар киради. Нутқ акти жараёнидаги мускул тортишиши дудуқланишнинг асосий ташқи аломатлари саналади. Аслида мускул тортиши уч хил бўлади: клоник, тоник ва аралаш. Клоник мускул тортишиш вақтида товуш бўғин ёки сўз бир неча маротаба такрорланади. (о-о-о-лма, па-па-па-парта, нон-нон-нон). Тоник мускул тортишиш вақтида эса, сўз бошида тўхталиш рўй беради ва тутилиб гапирувчи бир товушдан, бўғиндан ва сўздан иккинчи товушга, бўғинга ва сўзга ўтолмайди, узоқ тўхталиб қолади. (...ол...ма, п...арта, ...н..он). Учинчи тури аралаш – клоно-тоник ёки тоно-клоник мускул тортишиши кузатилади. Одатда бундай тортишишлар билан барча нафас – товуш – артикулятсион аппарат издан чиқади, зеро унинг ҳаракати бутун ишлаётган марказий нерв системаси орқали бошқарилади ва нутқ жараёнида ажралмаган бир бутун

аъзо сифатида ишлайди. Мавжуд пай тортишишининг устунлигига қараб нутқнинг у ёки бу органлари: нафас олиш, овоз пайчаларида ва артикулятсион аппаратида жойлашади. Дудуқланиш пайтидаги нафас олишнинг бузилиши учта шаклга ажралади: экспиратор (тортишишли нафас чиқариш), инспиратор (тортишишли нафас олиш, баъзида хирилллаш билан) ва респиратор (тортишишли нафас олиш ва нафас чиқариш, кўп ҳолларда сўзларнинг бўлиниши билан). Овоз пайчалари аппаратидаги пай тортишиши қуйидаги тарзда характерланади: бирлашган (тортишиб бирлашган, товуш бурмалари ўз вақтида ёзилиб кетмайди – товуш бирданигау, ёҳуд клоник ёки чўзиқли тортишиш юзага келади – маъраш тусида узилиш («о-о-олим») ёки турткига хос унли товуш («ооо») ҳосил бўлади); ажралишган (товуш тирқиши очиқ қолади – бу ҳолда бутунлай сукут сақлаш ёки шивирлаган нутқ кузатилади); вокалга оид, бу болаларга хосдир (дастлаб И.А. Сикорский аниқлаган). Болалар сўзда унлиларни чўзиб талаффуз қиладилар. Артикулятсион аппаратда ушбу тортишишлар фарқ қилинади – лабга оид, тилга оид ва юмшоқ танглайга оид. Улар кўпинча портловчи ундош товуш (қ, к, ғ, г, б, п, т, д) ни талаффуз қилишда тез намоён бўлади. Бинобарин, энг мураккаб товушларнинг фонетик табиати билан боғлиқ қийинчиликлардан ташқари, грамматик омиллар – иборадаги сўз ҳолати, матннинг тузилиши ва бошқалар ҳам катта аҳамиятга эга. Бунда баённинг мазмунини ҳисобга олиш лозим, зеро, дудуқланиш талаффуз қилинаётган сўзнинг семантик ва ҳиссиётли мураккаблашувига яраша кучаяди: киши яхши маълум бўлган нарсани баён қилишдан кўра баҳс ва мунозаралар қилиш чоғида кўпроқ дудуқланади. Ўқувчилар яхши тайёрланган ўқув материалини айтиб беришда камроқ дудуқланадилар. Нутқ ритми дудуқланишнинг тезлиги борасида муҳим аҳамият касб этади. Дудуқланадиган болаларнинг ҳаяжонли нутқида фонетик – фонематик ва лекцик-грамматик бузилишлар кўзга ташланади. Мактабгача тарбия ёшидаги дудуқланадиган болалардаги фонетик-фонематик бузилишлар

60,7%, кичик ёшли ўқувчилар орасида 43,1%, ўрта ёшлиларда 14,9% ва юқори синф ўқувчиларида 13,1%ни ташкил қилади. Мактабгача тарбия ёшидаги дудуқланувчи болалар орасида сўз талаффузининг бузилишидан ташқари, хасталикнинг 34 фоизи нутқ ривожланишидан, сўзнинг юзага келиш муддатидан, иборали нутқнинг шаклланишидан четга оғиш сифатида қайд қилинади. Талаффуздаги урғу, интонация, ритм бузилади. Нутқ асосланмаган паузалар, қайтариқлар билан узилиб-узилиб чиқади, жарангдорлик ва талаффуз суръати, товуш кучи, баландлиги ва ширадорлиги дудуқланувчининг нутқий мақсади, эмотсионал ҳолати билан боғлиқ ҳолда ўзгаради. Дудуқланиш тутиб қолишининг беқарор тезлигини ўрганиш тўғри нутқнинг сақланиб қолган қисми ҳақидаги, сақланиб қолган нутқнинг нутқ фаолиятидаги ва нутқ вазиятидаги турли даражали мураккабликларига боғлиқ равишдаги кўрсаткичини белгилаш тўғрисидаги тушунчаларни асослаш учун имконият яратади. Сақланган нутқ даражасини аниқлаш логопедик ишнинг ҳар бир босқичидаги асосий тузатиш вазифалари учун муҳим аҳамият касб этади. Дудуқланишнинг пайдо бўлишига умумий ва нутқ моторикасининг турлича бузилишлари хосдир. Улар зўраки (нутқий тортишишлар, пай, бўйин, юздаги учишлар) ва ихтиёрий тутиб қолиш тарзида бўлиши мумкин. Дудуқланувчилар ўзларининг қийин нутқини ниқоблаш ёки Энгиллаштириш мақсадида бундай ҳаракатлардан фойдаланадилар. Умумий ҳаракатлантирувчи зўриқиш, ҳаракатларнинг сиқиқлиги ёки ҳаракатлантирувчи кучдаги безовталик, тўхтаб қолиш, йўналишнинг издан чиқиши ёки бўшашувчанлик, ўзгарувчанлик ҳам тез-тез кўзга ташланиб туради. Айрим тадқиқотчилар дудуқланишнинг амбидекстрия (чапақайлик) билан боғлиқлигини кўрсатиб ўтадилар.

ХХ аср бошларидаёқ Т. Гепфнер ва Э. Френелс таъкидлашича, «дудуқланишнинг спетсифик асоси» шундай психик асоски, унинг асосида нутқнинг заифлашувини идрок этиш пайдо бўлади. Кейинроқ Ф. Штоккерт, Ю.А.Флоренская, М.И.Пайкин, М.Е.Хватсев, А.М.Смирнова, Н.А.Власова, Н.И. Жинкин ва бошқалар ҳам дудуқланувчининг ўз нуқсонига бўлган эътибори бу нуқсонни кучайтирувчи рол ўйнашини қайд қилишган. Ўзининг нотўкислигини ҳис этиш невротик касалликнинг ривожланишида асосий омиллардан бири ҳисобланади. Хасталанган киши ўзининг касаллик аломатларига қанчалик кўп эътибор берса, у шунчалик зўрайиб бораверади. Натижада шундай оғир аҳвол пайдо бўладики, бемор ундан сира қутила олмайди, касаллик аломати унинг эътиборини чулғаб олади. Бунинг оқибатида аломатлар янада ривожланади ва беморнинг эътиборини ўзига яна ҳам кўпроқ жалб этади. Н.И. Жинкин дудуқланишни нутқнинг ўз-ўзидан бошқарилувининг бузилиши сифатида қараб чиқар экан, шундай таъкидлайди, нутқнинг акс ҳолини сақлашга уриниш қанчалик кучли бўлса ва талаффуз қанчалик нотўкис деб баҳоланса, нутқнинг ўзўзидан бошқарилуви шунчалик даражада бузилаверади. Бу ҳолат бир неча қайталанишидан сўнг патологик шартли рефлексга айланади ва тез- тез намоён бўлади, бу ҳолат энди нутқ бошланишидан олдин вужудга келади. Бу тциркуляр жараёнга айланади. Дудуқланиш муаммолари билан шуғулланувчи тадқиқотчилар нуқсонга эътиборни жалб этиш тушунчаси борасида турлича қарашларни келтирадилар: диққат эътиборнинг алоҳида хусусияти (ўжарлик бошловчилик, хиралик, эътиборнинг жамланганлиги), нуқсонни идрок этиш, у ҳақида тасаввурга эга бўлиш, унга нисбатан турлича ҳиссиётли муносабатда бўлиш (ташвишланиш, хавотирланиш, қўрқувга тушиш). Турли ёшдаги дудуқланувчилар билан ишлаш тажрибасига ва псиҳологиядаги системали ёндашувнинг умумий принципларига таяниб, эътиборни жалб этиш ҳодисаси пайдо бўлиш ва ривожланишининг руҳий моделини руҳий жараёнларнинг ўзаро интеграл муносабатлари,

дудуқланувчилардаги ҳолати, хусусияти ва таъсир қилиши нуқтаи назаридан тассаввур этиш мумкин. Дудуқланувчилар ва эркин гапирувчилар орасидаги фарқ у ёки бу фаолиятнинг маҳсулдорлик даражасига қараб эмас, балки унинг қандай ўтиб бориш хусусиятида ифодаланади. Дудуқланувчи болалардаги нуқсонга нисбатан биринчи марта беихтиёр ҳис-ҳаяжонли йўналишда эътибор беришдан бошлаб болада унга нисбатан ўз муносабати шаклланади. Бу эса дудуқланишга қарши мустақил бесамара курашдаги ҳиссий ташвишланиш ҳамда иродавий куч-ғайрат (ҳаракат ва ишлар) билан боғланган бўлади. Эътиборни жалб этиш ҳодисаси тушунчасини мазкур ҳолда қуйидагича таърифлаш мумкин: бу дудуқланган одамнинг барча руҳий фаолиятида объектив мавжуд нутқий нуқсон (нутқий тортишиш)нинг акс этишидир. Бу нутқий қийинчиликлар (ёки ҳалал, тўсқинлик) ва у билан боғлиқ нохушликлар, ўзгарувчан ва руҳий жараёнлар, дудуқланувчининг ҳолати ва хусусияти, унинг сотсиал муҳит билан ўзаро муносабатларида юзага келадиган воқеалар ҳақидаги маълумотларни олиш ва қайта ишлаш жараёнларининг натижасидир. Нуқсонда қайд қилмайдиган турли даражаларнинг ҳақиқий мураккаблигини ифодаловчи меъёрларни топиш муҳимдир. Бундай меъёр сифатида дудуқланувчининг ўз нуқсонига нисбатан ҳис-ҳаяжонли муносабати борасидаги учта вариантдан (бефарқ, ўртача-босиқ, умидсизмушкул) ва уларга қарши иродавий куч-ғайрат сарфлашнинг учта вариантидан (уларнинг йўқлиги, борлиги ва мияга ўрнашиб қоладиган хатти- ҳаракат ва ҳолатга ўтиши) фойдаланиш мумкин. Шулар муносабати билан дудуқланадиган кишиларни уч гуруҳга ажратиш учун «касалликка диққатни жалб қилиш» атамасининг киритилиши ўринлидир: 1. Касалликка диққатни жалб қилишнинг нолинчи даражаси: болалар гуё ўз нуқсонини сезмагандай, у ҳақда ўйламайдилар ва ташвишланмайдилар.

Тортиниш, ўзининг нотўғри нутқи хусусида ўйлаш, нуқсонни бартараф этиш учун ҳеч қандай уринишлар бўлмайди. 2. Касалликка диққатнинг жалб қилишнинг мўътадил даражаси: юқори синф ўқувчилари ва ўсмирлар ўз нуқсонидан ташвишланадилар, ундан уяладилар, дудуқланишни яширишади, турлича хийла ишлатишга ҳаракат қиладилар, атрофдагилар билан камроқ муносабатда бўлишга уринадилар. Улар ўзларининг дудуқланишларини биладилар, унинг кетидан қатор ноқулайлкларни бошдан кечирадилар, камчиликларини ниқоблашга ҳаракат қиладилар. 3. Касалликка диққатни жалб қилишни яққол ифодаланган даражаси: дудуқланувчиларда нуқсон борасидаги ташвишланиш ўзининг нотўкислигини доимий чуқур ҳис этишга айланади, бунда ҳар бир ҳаракат нутқий нотўкислик тушунчаси орқали таҳлил этилади. Улар кўпроқ ўсмирлардир. Улар ўз диққатларини нутқий камчиликларига йўналтирадилар, дудуқланишдан чуқур ташвиш чекадилар, улар учун касалликка эътибор бериш, касалликдан шубҳаланиш, гапиришдан олдин ваҳимага тушиш, одамлардан, вазиятлар ва бошқалардан гумонсираш хосдир. Дудуқланувчиларнинг ўз нуқсонига эътиборни қаратиш ҳодисасини ўрганиш қуйидагиларни аниқлаш учун имкон яратди. 1. Диққатни жалб қилиш нуқсоннинг тузилишини ва уни бартараф қилиш самарадорлигини мураккаблаштирувчи асосий омиллардан бири ҳисобланади. 2. Унинг болалар ёшига (ёки дудуқланиш стажига) тўғридан-тўғри боғлиқлик томони бор. Бу атроф муҳитдаги нохуш омилларни борлиги руҳий фаолиятнинг болалар шахси шаклланиши билан боғлиқ ҳолда ривожланиши ва мураккаблашуви, нерв ва эндокрен системасидаги силжиш-ларнинг пубертат даврига боғлиқ ҳолда пайдо бўлиши билан тушунтирилади. 3. Мотор бузилишларининг мураккаб характери билан боғлиқлик ҳам эътироф этилади. Тонусга оид тортишув баъзан дудуқланувчининг ўз касаллиги билан кўрашишга ўриниш деб қаралиши мумкин.

Дудуқланувчилардаги мотор бузилишининг хусусияти одатда, боланинг нуқсонга нисбатан ҳиссиётли муносабатда бўлиши билан боғланган бўлади. 4. Дудуқланадиган болалар билан олиб бориладиган логопедик ишларнинг самарадорлиги уларнинг нуқсонга эътиборини жалб қилишидаги турлича даражалар билан боғлиқ бўлади: нуқсонга диққатни жалб қилиш қанчалик кўп бўлса, логопедик ишлар натижаси шунчалик кам бўлади ва аксинча. Нутқий нуқсонни англаш, ундан қутилиш ёки уни ниқоблаш учун бўладиган самарасиз уринишлар уларда турли хил руҳий хусусиятлар: заифлик, ҳимоясизлик, қўрқоқлик, тортинчоқлик, таъсирчанлик ва шу кабиларни пайдо қилади. Ҳозирги даврда дудуқланувчиларнинг фақат ўзига хос руҳий хусусиятларини чуқур ўрганишга эмас, балки улар логопедик иш олиб боришнинг руҳий – терапевтик йўналишини белгилаш учун бу аломат гуруҳларини компелктлаш борасида ҳам ҳаракат қилинмоқда. Бола ўсадиган, тарбияланадиган сотсиал муҳитнинг яхши ёки ёмонлигига, шунингдек, унинг ахлоқий жиҳатларига боғлиқ ҳолда руҳий кўринишлар турли даражаларда бўлиши, шахснинг ўжар руҳий ҳолатига ўтиши, мустаҳкамланиши мумкин. Бу кўринишлар ўз навбатида дудуқланувчининг умуман руҳий хусусиятини белгилайди. Нутқдаги қийинчиликларни ниқоблашга бўлган уринишлар дудуқланадиган кишиларда турли хил нутқли ва нутқсиз хийлаларни келтириб чиқарадики, булар умумий ҳаракат жараёнида (қўл, оёқ, тана, бош билан ҳаракат қилишда) кузатилади, нутқ ҳарактида эса (тил учини, пастки лабни тишлаш, лабни ялаш, чапиллатиш, товушларни овоз чиқармай артикулятсиялаш ва бошқалар) ёрдамчи товушлар уларнинг бирга қўшилиши ёки сўзлар: э , и, ҳм, ҳа, шу ва бошқалар кўринишида ҳам зоҳир бўлади. Дудуқланиш учта даражага ажралади: Йенгил дудуқланиш – киши асабийлашган ҳолатида ёки тез гапираётганида дудуқланади. Бундай пайтда тутилиб қолишлар тезда

бартараф этилади, дудуқланувчилар ўз нуқсонидан уялмаган ҳолда гапирадилар; Ўртача дудуқланиш – киши тинч, одатдаги вазиятда осон гапиради ва кам дудуқланади; ҳис-ҳаяжонли ҳолатда кучли дудуқланиш юзага келади: Оғир дудуқланиш – киши бутун нутқи давомида, доимий чалғитувчи ҳаракатлар қилиш билан дудуқланади.

Дудуқланиш давом этишига кўра қуйидаги турларга ажратилади: доимий – дудуқланиш пайдо бўлгач, турли нутқ шакллари ва вазиятларида бевосита намоён бўлади: тўлқинсимон – дудуқланиш гоҳ кучаяди, гоҳ камаяди, лекин бутунлай йўқолмайди; қайталанувчи – дудуқланиш йўқолиб яна пайдо бўлади, яъни қайталаниш юзага келади, узоқ муддатли эркин тутилишсиз нутқдан сўнг дудуқланиш қайта пайдо бўлади. Мактаб ёшидаги дудуқланувчи болаларда дудуқланишни бартараф этиш машғулотлар методикаси Ўқувчилар билан олиб бориладиган ишларнинг ўз хусусиятлари ва фарқлари мавжуддир: 1. Этакчи фаолият тури ўзгаради: ўйин фаолиятининг элементлари ўқув фаолияти билан бирга мавжуд бўлса ҳам асосий фаолият ўқув фаолияти ҳисобланади. 2. Машғулотларнинг ўйин шакли дарс билан алмаштирилади. 3. Агар мактабгача ёшдаги болаларда барча ишлар оила, тарбиячилар орқали олиб борилса, мактаб ёшида логопед логопедик таъсир этишни ўқитувчи билан ҳамкорликда амалга оширади. 4. Мактабгача ёшда нутқнинг барча элементлари ўйин фаолияти жараёнида логопедга тақлид қилиш асосида тарбияланади. Мактаб ёшидаги нуқсонни онгли бартараф этишдаги кўрсатмаларга, нутқ устида мустақил машқлар бажаришга кўпроқ аҳамият қаратилади. 5. Дудуқланиш мактабда барча предметларнинг ўтиш жараёнида бартараф этилади. 6. Билвосита психотерапия билан бир қаторда ратсионал психотерапия кўринишларидан ҳам кенг фойдаланилади. 7. Нутқий материал ва логопедик машғулот турлари мактаб амалиёти билан яқинлашади (тафовут камайиб йўқолади).

Дудуқланишни бартараф этишда мактаб ўқитувчисининг роли каттадир. У синфда дудуқланувчига ғамхўр муносабатда бўлиш муҳитини яратади. Аста-секин дудуқланувчини доска олдида мустақил жавоблар беришига олиб боради. Ўқитувчи дудуқланувчининг оиласи ва логопед билан доимий алоқада бўлади. Дудуқланувчи тушкун кайфиятга тушган вақтларда ўқитувчи уни руҳлантириши, далда бериши керак, унинг диққатини шахсиятининг ижобий томонларига, ўзини қизиқтирган фаолиятига йўналтиради. Ўқитувчи дудуқланувчини синфнинг ижтимоий ҳаётига жалб этади. Айнан кичик синфлар ўқитувчиси дудуқланувчининг асосий қизиқишини аниқлайди ва унинг ривожланишига ёрдам беради. Замонавий логопедия ютуқлари шуни кўрсатадики, нутқ-устида олиб бориладиган коррексион иш ҳеч қачон фақат расмий машқлар билан чегараланмаслиги лозим. Дудуқланувчи боланинг фақат нутқ машғулотлари (коррексияси) тизими ҳақида гапирмай, балки унинг реабилитатсион тарбияси ҳақида ҳам гапириши муҳимдир. Айни вақтда дудуқланувчи ўқувчилар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларда таклиф қилинган методик тавсияномалардан фойдаланиляпти. Бу тавсияномалар мактабгача ёшдаги болалар билан (кичик мактаб ўқувчилари учун) ёки ўсмирлар ва катталар билан ишлаш учун (катта ёшли амактаб ўқувчилари учун) таклиф этилган. Масалан, Н.А.Чевелева қўл меҳнати фаолияти жараёнида 1-4 синф дудуқланувчи ўқувчилар нутқини тўғрилаш тизимини таклиф этади. Аслини олганда бу методика аввалги тавсия этилган логопедик машғулотлар тизимидан кам фарқ қилади. Асосан ўқувчилар билан ишлаш учун таклиф этиладиган, қўлда ясаладиган буюмлар мураккаблиги ва танлаш ўзгартирилган.

Ўқув чоракларига мос равишда муаллиф логопедик машғулотлар изчиллигининг 4 даврини ажратади: 1. Кузатувчи нутқ; 2. Якунловчи нутқ; 3. Дастлабки нутқ; 4. Мустақил нутқ малакаларини мустаҳкамлаш. Қўл меҳнати жараёнида дудуқланувчи болалар нутқини тўғрилаш бўйича машғулотларни Н.А.Чевелева мактаб, шифохона қошидаги логопедик пунктларда, махсус мактабларда ўтказиш мумкин деб ҳисоблайди. Шифохона қошидаги логопедик кабинет, махсуслашган статсионар ёки санатория шароитидаги дудуқланувчи ўқувчилар билан олиб бориладиган логопедик машғулотлар тизими ҳам юқорида баён этилган комплекс методикадан деярли фарқ қилмайди. Буни В.И. Селиверстов таклиф этган бўлиб, ундаги ўзгаришлар фақат болалар ёшининг бирмунча катталиги уларнинг ривожланиш даражасининг ўсганлиги билан боғлиқдир. Бу логопеддан болаларнинг ўзини онгли фаоллигига кўпроқ таянишини талаб этади. А.В. Ястребованинг логопедик иш тизими ўқувчиларнинг таълим олиш жараёнини 3 даврга ажратади: Биринчи даврда дудуқланувчи ўқувчилар тил соҳасидаги ўзларининг билимларини ойдинлаштирадилар ва кенгайтирадилар. Бу нутқнинг товуш томони устидаги мақсад сари йўналтирилган кузатувлар сингари, нутқнинг темпи ва равонлигини тартибга солиш, йўлга қўйиш бўйича фаол машқлар жараёнида ҳам намоён бўлади. Биринчи даврдаги логопедик машғулотлар мазмуни қуйидагиларга ёрдам беради: 1. Нутқ темпи, ритми ва равонлигини тартибга солишга; 2. Луғат бойлигини тасаввур ва тушунчаларни аниқлаштириш ва кенгайтиришга; 3. Нутқнинг грамматик қурилишини ўзлаштиришга;

4. Сўзни товуш ва морфологик анализ қилиш малакаларини ривожлантириш ва мустаҳкамлашга. Машғулотларнинг иккинчи даврида ўқувчиларнинг тил соҳасида олган билимларини фаоллаштирилади ва бирмунча мураккаб нутқий материалда равон, ритмик ва ифодали нутқ малакаси мустаҳкамланади. Бу кейинчалик луғат бойлигини кенгайтириш, нутқий тасаввур ва тушунчаларни кенгайтириш мақсадида амалга оширилади. Машғулотларнинг учинчи якуний даврида нутқнинг товуш ва интонация (оҳанг) томонидан олиб бориладиган иш давом эттирилади. Тил соҳасининг фонетико-фонематик, лекцик-грамматик ва интонация таркибидаги олинган билимлардан ўқувчиларнинг онгли фойдаланишига қўйилган талаблар амалга оширилади. Шу билан бирга исталган ҳаётий вазиятда равон ва ифодали нутқ малакаси ҳам тарбияланади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги элементлари билан дудуқланувчи ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқнинг ҳолати логопедик ишнинг қуйидаги асосий йўналишларини юзага келтиради: а) нутқ темпи ва равонлиги устида олиб бориладиган иш жараёнида ўзаро таъсир этувчи асосий нутқ компонентларини мақсад сари ва ҳар томонлама ривожлантириш (фонетик, лекцик, грамматик); б) логопедик машғулотларнинг нутқ материалини, бошланғич синф она тилиси бўйича дастур мазмуни билан мустаҳкам ўзаро алоқаси; в) болаларнинг нутқий фаоллигини ривожлантириш. Сўнгги йилларда мамлакатимизда дудуқланувчи болалар учун мавсумий (ёзги) логопедик санаториялар ва санатория типидаги ўқувчилар дам олиш масканлари ташкил этилди. Дудуқланувчилар билан коррексион-педагогик ва даволаш-соғломлаштириш ишлари ўқишдан бўш вақтларда ўтказилади ва дам олиш билан қўшилиб кетади. Бунда иқлимий ва табиий омиллардан кенг фойдаланилади.

Болалар дам олиш масканларининг олдида қуйидаги вазифалар туради: 1. Болаларни умумий соғломлаштириш; 2. Болаларнинг нерв системасини мустаҳкамлаш; 3. Болаларда дудуқланишнинг Энгил шаклларини бартараф этиш ва унинг қайталанишдан огоҳлантириш. Болаларда дудуқланишнинг турли даражаси, ҳаттоки, энг оғир шакли, шунингдек, дудуқланишни бошқа нутқ камчиликлари билан бирга намоён бўлиши мавсумий махсус санаторияларга юбориш учун асос бўлади. Болалар оромгоҳларига дудуқланишни даволаш курсини ўтган, дудуқланишнинг Энгил шакллари бўлган болалар юборилади.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002. 8. Филичева Т.Б. и др. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием Изд-во ГНОМ и Д. – М., 2000.

O'xshashlar

Диний маданият

Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Урта Осиё халкларининг бошка Шарк мамлакатлари халклари билан маданий алокалари

Архаик (ибтидоий) ва анъанавий маданият

Маданиятшунослик фанининг предмети ва вазифалари