Қадимги Чоч ва Фарғонанинг антик даври археологияси - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Қадимги Чоч ва Фарғонанинг антик даври археологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Чоч ва Фарғонанинг антик даври археологияси Режа: 1. Тошкентнинг антик даври ижтимоий муносабатлари 2. Антик даври археологик ёдгорликлари хусусиятлари 3. Фарғона водийси антик даврида

Тошкентнинг узоқ ўтмиши ва у қад кўтарган қадимги Чоч ёки Шош вилояти ҳақидаги маълумотлар ёзма манбаларда хилма-хил ҳамда узуқ-юлуқ тарзда акс этган. Зардуштийларнинг қадимги муқаддас китоби “Aвecтo”дa Сирдарё ҳавзасидаги мамлакат «Турон», аҳолиси эса «тур»-лар деб юритилган. Бу ўлкада тур қавмлари уруғ ва қабила оқсоқолларининг диний ва сиёсий қароргоҳи — Қанғха (Қанға) шаҳри борлиги тилга олинади. Тошкент ҳақидаги дастлабки аниқроқ маълумотлар милилоддан аввалги II аср — милодий V асрларга мансуб Хитой манбаларида учрайди. Уларда Тошкент вилояти қадимда Ло-юени, Юни, сўнгра Чжеше, Чжечжи, Чжеси ва Ши деб номланган. Бу атамалар (аввалги иккитасидан ташқари) «Чоч» сўзининг хитойча талаффуз этилиши натижасида ҳосил бўлиб, ҳатто охирги «Ши» топоними хитойчада «тош» маъносини англатган. Миллддан аввалги III асрда қадимги Чоч вилоятида ташкил топиб, милоднинг III асрларигача ҳукм сурган «Қанғ» («Қанға» ёки «Қанғха») давлати Хитой ёзма манбаларида «Кангкия» («Канизюй») номлари билан тилга олинади. Қадимги тохарлар тилида «қанғ» сўзи ҳам «тош» маъносини англатган. Бу давлатнинг пойтахти — Битянь шаҳри бўлиб, у Иоша-Хасарт дарёси (Сирдарё) бўйида жойлашган. Битянь ш аҳри Даван (Фарғона водийси)дан 1510 ли (528 км) масофада бўлган. Битянь шаҳрининг бизгача сақланиб қолган харобалари маҳаллий аҳоли ўртасида «Қанқатепа» номи билан машҳур (қ. Қанқа). У Тошкентдан 70 км жанубда — Сирдарёга яқин ерда, Оҳангарон дарёсининг қуриб қолган қадимги ўзани бўйида жойлашган. Археологик маълумотлардан маълум бўлишича, Қанқатепа Миллддан аввалги III асрдаёқ атрофи мудофаа девори билан ўралган ҳамда аркли катта шаҳар бўлиб, майдони 160 гектарга тенг бўлган. Қадимги Қанғ давлатининг фуқаролари ҳам «қанғар», «қанзар», кейинчалик «қанҳи», «қанғли» ёки «қаъни» деб номланган. Улар (қанқалар) ҳиндларнинг қадимги китоби «Маҳабҳарата»да саклар ва тохарлар номлари қаторида тилга олинган. Ёзма манбаларда келтирилишича, Тошкентнинг қадимги номи «Чоч» бўлган. Тошкент араблар тасарруфига ўтгач, араб алифбосида «ч» ҳарфининг

йўқлиги боис араб тилидаги асарларда «Шош» деб юритилган. Илк ўрта асрларда у «Чоч», «Шош», «Шошкент», «Мадинат аш-Шош», «Бинкат» ва «Таркан» деб номланган. Тошкент ҳақидаги дастлабки маълумотлар маҳаллий олимлар (Хоразмий) ва тарихчи-географлардан Табарий, Истаҳрий асарларида учрайди. Истаҳрийнинг «Китоб ал масолик вал мамолик» («Йўллар ва мамлакатлар тўғрисидаги китоб»)ида Шошнинг бош шаҳри Бинкат деб кўрсатилади. X асрда ёзилган (муалли-фи номаълум) «Ҳудуд ул- Олам» («Оламнинг чегаралари») китобида «Чоч бу катта вилоят, халқи жанговар ва саҳийдир. У ерда камон ва ўқ - ёй яса лади. Бинкат Чочнинг пойтахти ҳисоб ланади. Бу катта шаҳар, айни вақтда подшонинг қароргоҳидир», деб таърифланади. Фирдавсийнинг «Шоҳно ма» асарида Чоч ўзининг камони Шоший (ўқ-ёйлари) билан машҳурлиги, ҳақида мисралар бор. Шаҳар «Тошкент» номи билан даставвал XI асрнинг машҳур алломалари — Абу Райҳон Беруний ва Маҳмуд Кошғарийнинг асарларида тилга олинади. Беруний «Ҳиндистон» асарида Тошкент номининг келиб чиқиши тўғрисида сўз юритиб, «Тош» сўзи асли туркча бўлиб, Шош кўринишини олган. «Тошканд — тошли қишлоқ демакдир» (Абу Райҳон Беруний, Танланган асарлар, Тошкент, 1963, 2-ж., 232-6.), деб изоҳлайди. Маҳмуд Кошғарийнинг маълумоти бўйича, Тошкент XI – XII асрларда «Таркан» деб ҳам юритилган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Бобурнома» да Тошкент номи устида тўхталиб, «...асарларда Тошкент номини Шош, баъзан Чоч ёзадилар» деб қайд этади. Бироқ XVI - аср охири ва XVII - аср бошларида Тошкент топоними шуҳрат топиб, унинг қадимги Чоч, Шош ва Бинкат номлари аста - секин муомаладан тушиб қолди. XVII - асрда яшаган тарихчи олим Маҳмуд ибн Вали шундай ёзади: «Шош — Сайхун (Сирдарё)нинг у томонига жойлашган шаҳар ва Туркистон (вилоят)га қарайди... Уни Чоч атайдилар. Бироқ ҳозирги вақт да у Тошкент номи б илан машҳурдир». Тошкент воҳасида шаҳар маданиятининг шаклланиб, шаҳарнинг қад

кўтариши шу ўлкада яшаган қадимги чорвадор ва деҳқонларнинг ижтимоий- иқтисодий ва маданий ҳаётидаги улкан тарихий жараён бўлиб, бу жараён шубҳасиз ўлканинг ўзлаштирилиб, обод этилиши, айниқса, унда чорвачилик ва деҳқончилик хўжаликларининг ташкил топиши ҳамда ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдонинг ривожланиш та рихи б илан узвий боғлиқдир. Бу жараённинг тарихий манзараси ниҳоятда кенг бўлиб, у ёзма манбаларга нисбатан кўпроқ археологик тадқиқотлар воситаси билан тикланмоқдадир. Шунинг учун ҳам Тошкент ҳудудида олиб борилган археологик тадқиқотларнинг натижалари қадимги ва ўрта асрларга оид манбалардаги маълумотларни тўлдириб, уларга аниқлик киритмоқда. Географик жиҳатдан қулай, иқлими мўътадил бўлган Чирчиқ ва Оҳангарон водийларида узоқ ўтмишдаёқ чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган аҳоли яшаган. Археологик ёдгорликларнинт гувоҳлик беришича, милоддан аввалги II минг йилликнинг охири ва I минг йилликнинг бошларида кўчманчи чорвадор аҳолининг ўтроқлашуви кучайиб, деҳқончилик кенгая бошлаган. Ҳали суғорма деҳқончилик ва ирригация иншоотлари қуриш имконияти бўлмаган. Тошкентнинг дастлабки деҳқонлари, гарчи дарёнинг асосий оқимидан сув боғлаб олишга қурбилари келмаган бўлсада, лекин, дарё тошқинлари ва адирлардан келган сувлардан ҳосил бўлган ирмоқлар бўйида, табиий заҳоб ерларда деҳқончилик қилганлар. Ҳозирги Тошкентнинг Қорасув, Салор ва Жўн ариғидан суғориладиган жанубий қисмида шундай ибтидоий деҳқончилик маданияти ташкил топган. Тошкентнинг бу ибтидоий деҳқончилик маданиятининг излари даставвал шаҳардан 30 км жанубда Бурганлисой ёқасида топилиб, тадқиқ этилгани туфаили тарих фанида у Бурганли маданияти номи билан машҳур бўлган. Милилоддан аввалги VI аср — IV асрларда Қорасув, Салор ва Жўн ариғи ёқаларида дастлаб илк қишлоқлар қад кўтарган. Шулардан бири Жўн ариғи бўйидаги Шоштепанинг остки қатламидан қазиб очилган қалъа харобасидир. 1980—1982 йилларда олиб борилган қазиш ишлари унинг

милилоддан аввалги VI аср – IV асрлар ва II – I асрлардаги ривожланиш босқичларини аниқлашга имкон берди. Бир томони Жўн ариғига ёндошган бу қадимги жой атрофи даставвал тупроқ, марза билан ўралиб, қалъа, истеҳком қиёфасини олган. Шоштепанинг қадимги аҳолиси чорвачилик (қорамолчилик, йилқичилик, қўйчилик ҳамда туячилик) билан шуғулланган. Қадимги шоштепаликлар жез ва темирдан қурол-яроғ ва асбоблар ясашни, кулолчилик ҳамда тўқимачиликни яхши билган. Шубҳасиз, бу қишлокларда, кейинчалик Тошкент воҳасида шаҳар маданияти шаклланиб, қадимги Тошкентнинг аста-секин қад кўтаришига замин бўлди. Милилоддан аввалги II – I асрларда Шоштепада қадимги шаҳар белгилари пайдо бўлди. Қадимги қишлоқ харобалари устида атрофи қалин айланма девор билан ўраб олинган доира шаклидаги қалъа (қўрғон) қад кўтарди. Милодий I – II асрларда суякдан ясалган ёзув таёқчаси (стиль) қадимги Шошда ясалиб ишлатилган. 15 см ли бу суяк қаламнинг бир томони ёзиш учун учли қилиб, иккинчи ўчиргич томони эса қийшиқ кўп бурчак шаклида куракча қилиб ясалган. Бу топилма милод бошларидаёқ Тошкент воҳасида ҳам хаттотлик мавжудлигидан гувоҳлик беради. Шоштепадаги археологик обидалар шаҳарнинг мустаҳкам мудофаа девори, ҳашаматли меъморий мажмуоти, ҳунармандчилик буюмлари, хат- савод ва савдодан далолат берувчи топилмалар милод бўсағасида Тошкент воҳасида шаҳар маданияти ривожланиб, Шоштепадаги қадимги қишлоқ шаҳар қиёфасини ола бошлаганини кўрсатади. Шоштепани ўрганиш Тошкент ҳудудидан шаҳар маданияти тарихи ҳудди шу даврдан бошланган, яъни унинг ёши 23 асрдан кам эмас деб баҳолашга имкон берди. Милоднинг I асрига келиб Чирчиқ, Салор, Қорасув бўйларидаги воҳанинг қарийб ярмидан кўпроғи ўзлаштирилиб обод этилган. Салор ёнида жойлашган Чоч шаҳри бу даврда ҳар томонлама етакчи мавқега эга бўлиб, уни муаррихлар ҳақли равишда милоднинг бошларидаги Тошкентнинг асоси деб ҳисоблайдилар. Буюк ипак йўлида жойлашган Тошкент Европа

мамлакатларининг Ҳиндистон ва Хитой билан олиб борган турли алоқаларида муҳим роль ўйнаган.. Юқорида ёзма манбаларда номлари келтириб ўтилган шаҳарларнинг замонавий тадқиқотчи олимлар тамонидан ҳозирги пайтда харобалари сақланиб қолинган айрим археологик ёдгорликлар билан қиёслаб, уларнинг ўрнини аниқлашга ҳаракат қилишган. Масалан, кўпчилик олимлар Яксарт (Сирдарё) бўйидаги Александрия ҳозирги Хўжанд ўрнида бўлган, деган фикр билдиради. Бу ҳудудда антик даврига қадар Бургулик маданиятининг тарқалганлиги маълум. Ўлкада дастлабки шаҳар (Канка) юқорида таъкидланганлиги каби мил. ав. III аср бошларида шаклланади. Мил. ав. II асрда воҳага Сирдарёнинг қуйи оқими ҳудудидан илгари шаҳарсозлик анъаналари билан таниш бўлган қабилаларнинг кўчиб келиб жойлашиши кузатилади. Бу ерда маҳаллий Бургулик, кўчманчи сак қабилалари ва Жетиосар маданияти қисман ўлкага эллин маданияти анъаналарининг кириб келиши билан антик даврида ўзига хос маданият шаклланади. Археологик жиҳатдан воҳанинг антик даври дастлабки ўрганилган ёдгорликга нисбатан Қовунчи маданияти номи билан юритилади. Қовунчи I (мил. ав. II асрнинг охири -мил. III аср ) Қовунчи II ( III - IV асрлар ). Воҳада антик даврига оид дан ортиқ ёдгорликлар аниқланган бўлиб, улардан 13 таси Ю.Ф. Буряковнинг тахминларига кўра қадимги шаҳар сирасига киради. Улардан Қовунчитепа, Киндиктепа, Шохрухия, Кавардан, Хонободтепа, Қулоқчинтепа, Кугаиттепа, Мингўрик, Шоштепа ва бошқаларни қайд этиш мумкин. Сирдарёнинг чап соҳилида жойлашган Шоҳрухия ҳаробасидир. Унинг қадимги даврдаги томонлари ҳозирги пайтда кўпгина қисмини дарё ювиб кетган ва учбурчак шаклида сақланиб қолган. Шоштепа манзилгоҳи ибодатхона шаклидаги қурилиш мажмуаси бўлиб, Жетиосар диний иншоатлари билан умумий алоқадорлиги мавжуд. Қовунчи маданиятининг кейинги босқичида Мингўрик манзилгоҳининг

шаклланиши кузатилади. Аркда сарой, ҳарбий заҳира учун мўлжалланган иморат ва бошқаларнинг ўрни аниқланган. Иморатларнинг деворлари турли мазмундаги ранг-тасвир намуналари билан безатилдган. Воҳа антик даври маданият босқичларини ўрганишда кулолчилик буюмлари муҳим аҳамиятга эга. Дастлабки босқичга оид сопол буюмлар асосан қўлда ясалган. Ковуни II босқчидан бошлаб кулолчилик чархида ясалган сопол буюмлар сони кўпаяди ва шакли ўзгаради. Бандида аввал қўй кейинги босқичда эса буқанин боши тасвирланган сопол идишлари пайдо бўлади. Улар аҳолининг хўжалик фаолияти ва ғоявий қарашлари билан анъаналардан иборат бўлган. Воҳа шаҳарларида амалга оширилган археологик қазишмалар давомида олд томонида Чоч ҳукмдорларининг тасвири ва акс томонида тамға туширилиб, атрофига сўғд ёзуви бериб зарб қилинган бир неча минглаб нусхадаги тангаларнинг гувоҳлик беришича ўлкада саво-ишлаб чиқариш тараққиёти даражаси ниҳоятда юқори бўлганлигини кўрсатади. Умуман Тошкент воҳаси Фарғона, Сўғд ва Хоразмнинг Жеттиосар маданиятлари билан маданий алоқада бўлиб умумий ва ўзига хос томонлари мавжуд. Фарғона водийсининг антик даври археологиясини илмий жиҳатан ўрганиш XX асрнинг 30-йилларидан бошланган. Ёдгорликлари турли йилларда Б.А.Латынин,, Т.Г.Оболдуева, Ю.А.Заднепровский, Н.Г.Горбунова, Д.Ф.Брыкина, А.Анорбоев, Б.Матбобоев ва бошқа олимлар томонидан археологик жиҳатдан ўрганилган. Антик даврига оид ёдгорликлари Шўрабашат (мил. ав. IV-I асрлар) ва Марҳамат (I- IV асрлар) босқичлари доирасида ўрганилади. Шўрабашат босқичига оид ёдгорлиикнинг энг йириги ва яхши ўрганилгани шу номдаги манзилгоҳ ҳисобланиб, у Ясси дарёси бўйида жойлашган. Умумий майдони 70 га. дан иборат. Дарёдан ташқари барча томонлари тупроқ уюмидан иборат деворлар (вал) билан ўралган арк манзилгоҳнинг шарқида жойлашган. Бундан ташқари Қорадарё манзилгоҳида археологик тадқиқот ишлари олиб борилган. Унинг майдони 10 га. дан иборат. Моддий маданият

намуналаридан кулолчилик буюмлари, ёруғучоқ, тошўроқ, урчуқбош ва бошқалар топилган. Кулолчилик идишлари қўлда ва чархда ясалган. Улар нақшлар билан безатилган. Марҳамат даврига келиб, водийнинг барча ҳудудлари аҳоли томонидан ўзлаштирилади. Бу даврда шаҳарлар сони кўпайиб, турли шаклдаги қишлоқлар пайдо бўлади. Марҳамат манзилгоҳи 40 га иборат.

Адабиётлар: 1. Авдусин Д.А. Основы археологи. М. 1989. 2. Белениский А.М. Бентович И.Б, Болшаков О.Г. Средневековый город Средней АзИИ. Л. 1973. 3. Буряков Ю.Ф. Генезис и етапы развития городской културы Ташкенского оазиса. Т. 1982. 4. Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную епоху Археология СССР с древнейших времен до средневековя Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985. 5. Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 6. Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Урта Осие археологияси. Т. 1990. 7. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы сИВилизасИИ Узбекистана ВП в. до н.е. –ВП в. н.е. Самарканд-Ташкент, 2000. 8. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. М. 1962. 9. Филанович М. И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской културы. Т.,1983.

O'xshashlar

Сўғдиёнанинг антик даври археологияси

Хоразмнинг антик даври археологияси

Шимолий Бақтриянинг антик даври археологияси

Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси

Марғиёнанинг сўнгги бронза даври бронза даври археологияси