Qora va rangli metallarga ishlov berish - Konchilik ishi - Referatlar

Qora va rangli metallarga ishlov berish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1639 KB

Ko'chirib olish

Qora va rangli metallarga ishlov berish Reja: 1. Bosim bilan ishlov berish 2. Metallarni bosim bilan ishlashning usullari 3. Metallarni bosim bilan ishlashning fizik asosi 4. Metallarni bosim bilan ishlash oldidan qizdirish va qizdirish qurilmalari

Konstruksion materiallarni tashqi yuklama (nagruzka) ta’sirida plastik deformatsiyalash natijasida kutilgan shakl va o‘lchamli buyumlar olish texnologik jarayonga bosim bilan ishlash deyiladi.Odamlar yeramizdan bir necha ming yik avval metallarni bolg‘a bilan dastaki bolg‘alab uchliklar, yer va yog‘ochga ishlov beradigan qurollar tayyorlaganlar. Asrlar osha metallarni bosim bilan ishlash usullari takomillasha va rivojlana bordi. Natijada quymalardan yiqori geometrik aniqlikli, xilma-xil buyumlar ishlab chiqara boshlandi. Keyingi yillarda esa qator istiqbolli usullar, texnologik jarayonlar mexanizatsiyalashtirilib avtomatlashtirilishi ish unumini keskin orttirib, ko‘plab sifatli, raqobatbardosh buyumlar ishlab chiqariladigan bo‘ldi. Metallarni bosim bilan ishlashni boshqa ishlov usullaridan ancha unumligi, ularning zarur shakli o‘lchamli buyumlar olinishi, metal hajmining o‘zgarmasligi, mexanik xossalarining yaxshilanishi, ko‘p hollarda kesib ishlashga ehtiyoj qolmasligi va boshqa afzalliklarga ko‘ra mashinasozlikda keng qo‘llaniladi. Hozirda ishlab chiqarilayotgan po‘latning 90 foiz, rangli metallning 50 foizdan ortiqrog‘i bosim bilan ishlanishi bu usulning sanoatda muhum ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Metallarni bosim bilan ishlashning usullari Materiallarni bosim bilan ishlashning asosiy usullariga prokatlash, kiryalash, presslash, erkin bolg‘alash, hajmiy shtamplash va boshqalar kiradi. 1. Prokatlash. Bu ishlovda zagotovkani prokatlash mashinasining (staning) qarama-qarshi tomonga aylanuvchi jo‘valari orasidan ezib o‘tkaziladi. Prokatlash yo‘li bilan list, turli profilli chiviqlar, relslar,trubalar kabi buyumlar ishlab chiqariladi. 2. Kiryalash. Bu ishlovda zagotovka uning ko‘ndalang kesimidan kichik bo‘lgan maxsus asbob (kirya) ko‘zidan tortib o‘tkaziladi.Kiryalash yo‘li bilan ingichka simlar, kalibrlangan chiviq va trubalar kabi buyumlar ishlab chiqariladi.

3. Presslash. Bu ishlovda zagotovkani yopiq silindr (konteyner) matritsasi ko‘zidan siqib chiqarish bilan buyumlar ishlab chiqariladi. Presslash yo‘li bilan chiviq, trubalar kabi buyumlar ishlab chiqariladi. 4. Erkin bolg‘alash. Bu ishlovda bolg‘ani pastki qo‘zg‘almas bo‘yog‘iga qo‘yilgan zagotovka bolg‘a babasining ustki val, shatun, tishli g‘ildirak kabi buyumlar ishlab chiqariladi. 5. Hajmiy shtamplash. Bu ishlovda zagotovkani maxsus asbob (shtamp)ning qo‘zg‘almas yarim pallasi o‘yiq bo‘shlig‘iga qo‘yib qo‘zg‘aluvchi ustki yarimpallasi bilan bosim orqali (bolg‘alarda yoki presslarda) ishlovga aytiladi. Bu ishlovda bu bo‘shliq materialning plastik deformatsiyalashi hisobiga to‘ladi. Shtamp bo‘shlig‘ining shakli va o‘lchamlari olinadigan buyum shakliga va o‘lchamlariga mos bo‘ladi. By ishlovlarda tirsakli vallar, shkivlar, klapan, bolt kabi xilma-xil buyumlar ishlab chiqariladi. Metallarni bosim bilan ishlashning fizik asosi Metallarni bosim bilan ishlash uning plastik xossalariga asoslangan. Ma’lumki, turli metallarning plastik xossalari uning xiliga,kimyoviy tarkibiga,strukturasiga, ishlov berish xarakteriga va boshqako‘rsatkichlariga bog‘liq. Sof metallarning plastikligi qattiq qotishmalarnikidan, qattiq qotishmalariniki esa kimyoviy birikmalardan yuqori.Metallarning temperaturasi ko‘tarilgan sari plastikligi ortadi. Lekin ularni o‘ta qizdirilsa, donachalarining yiriklashishi sababli plastikligi ancha pasayadi. Deformatsiya tezligining ortishi plastikligining pasayishiga olibkeladi, lekin bunda deformatsiyaning issiqlik effektini hisobga olmoq kerak. Metall har tomonlama notekis bosim bilan ishlansa, uning deformatsiyalanishi oson kechadi. Metallning plastikligi ortgan sari unga qo‘yilgan kuchning qiymati kamayadi.

Yuqorida qayd etilgan ko‘rsatkichlarga ko‘ra amalda bu faktorlarini birgalikda hisobga olib, oqilona ishlov rejimlari belgilanmog‘i lozim Ma’lumki, plastik deformatsiya atomlar guruhlarining bir-biriga nisbatan eng zich joylashgan tekisliklar bo‘yicha siljishga olib kelidi. Siljish zonasida kristall panjara buziladi va donachalar maydaylashadi va cho‘ziladi. Ayrim donachalarda va donacha chegaralarida boradigan bu murakkab hodisa metall strukturasini o‘zgartiradi. Metallarni plastik deformatsiyadan keyin donachalarning deformatsiya yo‘nalishi tomon oriyentirlashuvi (tolaligi) tektura deb ataladi. Ichki kuchlanishlar olinib,qayta kristallanishi tufayli teng o‘qli mayda donachalar hosil bo‘ladi. Plastik deformatsiyalangan metalning strukturasini o‘zgarturuvchi bu hodisa rekristallanish deyiladi. Akademik A.A.Bochvaning tadqiqotlariga ko‘ra sof metallda re kristallanishning boshlanish harorati shu metallning suyuqlanish absolut haroratining taxminan 0,4 % ulushiga teng bo‘ladi. (T r = 0,4 T abs ). Shunday qilib, temir uchun bu temperatura 450 °C, qo‘rg‘oshin va qalay uchun esa 0 °C dan past bo‘ladi. Agar metallni bosim bilan ishlash davrida rekristallanish to‘la bo‘lsa, bunday ishlashga qizdirib bosim bilan ishlash deyiladi. Agar metallni bosim bilan ishlash davrida rekristallanish o‘tmasa bunday ishlashga sovuqlayin bosim bilan ishlash deyiladi.

Metallni quzdirib turib bosim bilan ishlashda donachalar chegarasida joylashgan qo‘shimchalar deformatsiya yo‘nalishiga cho‘zilib,tolali makrostuktura hosil qiladi. Zagotovkani qizdirib bosim bilan ishlashda teng o‘qli mayda donachalar olinganda ham tolalik saqlanadi, shu sababli metall xossalarining tola bo‘ylab va unga perpendikular yo‘nalishda turlicha bo‘lishiga olib keladi. Deformatsiya darajasi qanchalik katta bo‘lsa, tolalik shunchalik ortadi. Masalan, St3 markali po‘latning tola bo‘ylab zarbiy qovushoqligi unga perpendikular yo‘nalishidagiga qaraganda 30 % ortiq bo‘ladi. 7.1-chizma. Turli usullarda tayyorlangan tirsakli vallarning makrostruktura sxemalari: a – noto‘g‘ri; b – to‘g‘ri. Metallning kimyoviy tarkibini notekis qiladigan qo‘shimcha (P, S, C) qanchalik ko‘p bo‘lsa tolalik shunchalik keskin namoyon bo‘ladi. Metallning tolaligi bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlari bosim bilan ishlashdagi texnologik jarayonlarni loyihalashda hisobga olinishi za rur, ya’ni tolalar yo‘nalishi detalni ishlash sharoitida unga ta’sir etadigan eng katta kuchlanish yo‘nalishiga tushishi lozim Bundan tashqari, tolalar detal konturiga parallel joylashsin. 7.1-chizmada texnologik jihatdan to‘g‘ri va noto‘g‘ri tayyorlangan tirsakli valning makrostrkturasi keltirilgan. Metallarni bosim bilan ishlash oldidan qizdirish va qizdirish qurilmalari Metallar ma’lum temperaturagacha qizdirilganda sovuqligiga nisbatan deformatsiyalanishga qarshiligi 10–15 marta kamayadi. Binobarin, metallarni bosim bilan ishlashdan oldin qizdirishdan asosiy maqsad uning plastikligini oshirishdir. Bu esa zagotovkani kichikroq kuchlar ta’sirida, kamroq ish sarf qilib, shaklini talab etilguncha o‘zgartirishga imkon beradi. Ma’lumki, po‘latning suyuqlana boshlanishi 50–100 °C tempera turadan pastroqda esa o‘ta qizish zonasi yotadi. O‘ta qizigan po‘latning zarbiy qovushoqligi 5–20 % pasayadi. Akademik S.I.Gubkinning ko‘rsatishicha, metallarni bosim bilan ishlash oldida qizdirilishda ularning mo‘rt bo‘lib qolishining oldini olish uchun qizdirish temperaturasini absolut suyuqlanish temperaturasining 0,70–0,95 qiymati oralig‘ida begilash kerak.

Termik ishlov berish Umumiy ma’lumot Mashinasozlikda po‘lat va cho‘yanlardan, shuningdek, rangli metall qotishmalaridan tayyorlanadigan ko‘pgina detallar va keskichlarning fizik-mexanik va texnologik xossalarini yaxshilash bilan ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini oshirish maqsadida ularga termik ishlov beriladi. Metall va uning qotishmalariga termik ishlov berish uchun ularni ma’lum temperaturagacha qizdirib, shu temperaturada ma’lum vaqt saqlab turilgandan keyin har xil tezlikda sovitiladi. Bu ishlov berishda zagotovkalarning kimyoviy tarkibi o‘zgarmay,strukturasi o‘zgarishi hisobigagina xossalari o‘zgaradi.

Materiallarni termik ishlashda foydalaniladigan pechlar va boshqa anjomlar Ma’lumki, metallarga termik ishlov berishda qizdirgich pechlar va ulardagi temperaturani kuzatuvchi priborlardan, sovitgichli idishlar va xilma-xil qisqichlardan foydalaniladi. Qizdirgich pechlar turli konstruksiyali bo‘lib, ularning shakli va o‘lchami termik ishlanadigan buyumlar shakli va o‘lchamiga, pechga kiritish usuliga, issiqlik manbaiga va boshqa ko‘rsatkichlariga ko‘ra ajraladi. Pechlarni issiqlikning buyumga ta’siriga ko‘ra alangali, mufelli turlari bor. Cho‘zish Umumiy ma’lumot Cho‘zishda tegishli profildagi tishli jo‘va yoki reyka ko‘rinish dagi ko‘p tig‘li tishli jo‘va yoki reyka ko‘rinishdagi ko‘p tig‘li asbob (protyajka) ishlanadigan teshikdan (tashqisitdan) tortib o‘tkaziladi.7.2-chizmada ko‘rsatilgan protyajka quyidagi qismlar: 1 – quyruq (protyajkani stanok patroniga o‘rnatish uchun); 2 – bo‘yin konusi; 4 – yo‘naltiruvchi qism (ish boshlanishda protyajkani oldindan ishlangan teshik bo‘ylab yo‘naltirish uchun;) 5 – kesuvchi qism (bu qismga asosiy quymani qirquvchi tishlar joylangan; 6 – kalibrlovchi qism (bu qismga teshikni kalibrlab, yuzaning tozaligini zarur darajaga yetkazuvchi tishlar joylashgan; 7 – yo‘naltiruvchi qismdan iborat (bu qism uzun protyajkaning shikaslanishidan saqdash va protyajkalash oxirida zagotovkaning qiyshayishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun xizmat qiladi). Protyajka tishlari, ko‘p tig‘li asbob, masalan, ishlanadigan teshikdan yoki tashqi sirtdan tortib o‘tkaziladi. Uning har bir tishi ma’lum qatlamni qirindi tarzida yo‘nadi. Ushbu chizma, a da silindrik protyajkada teshikning ishlanishi,ushbu chizma, b da proish va ushbu chizma, d da doiraviy protyajkalash sxemasi keltirilgan. Protyajkaning kesuvchi qismida navbatdagi har bir tish o‘zidan oldingi tishdan biror s z o‘lcham yuqori bo‘ladi. Bu o‘lcham tishga to‘g‘ri keladigan ko‘tarilish yoki bir tishga to‘g‘ri keladigan surish deb ataladi.

7.2-chizma. Protyajka va proshivkaning ishlash sxemasi: a – protyajkalash: 1 – quyruq; 2 – bo‘yin; 3 – o‘tish ko‘nusi; 4–7 – yo‘naltiruvchi qism; 5 – kesuvchi qism; 6 – kalibr; b –proshivkalash; d – doiraviy protyajkalash. Ishlanuvchi metall xossasiga, protyajka materialiga va geometriyasiga qarab, s z qiymati 0,015–0,2 mm oralig‘ida bo‘ladi. Protyajka ning har bir tishida keskichdagi kabi elementlar bor. Protyajka tish larida qirqindini maydalash uchun shaxmat tarzida maxsus ariqchalar qilinadi. Kalibrolvchi tishlar esa bir tekis bo‘ladi. Proshivkalash ham protyajkalashga o‘xshaydi. Lekin bunda proshifka deb ataluvchi kes kich ishlanadigan teshikdan bosib o‘tkaziladi. Proshivka ish jarayonida bo‘yiga egilmasligi uchun kaltaroq qilinadi. Odatda uning uzunligi diametrining 15 barobaridan ortiq bo‘lmaydi. Proshifkalash usulidan kalta teshiklar ishlaniladi.Bajaradigan ish harakat yo‘nalishiga ko‘ra – gorizontal va vertikal, harakat xarakteriga – uzluksiz va uzlukli hamda kesish asboblari soniga ko‘ra – bir va birnecha keskichli turlarga ajratiladi. Bunday stanoklarning xarakterli parametriga protyajkaning tortish kuchi va yurish yo‘li uzunligi kiradi. Tortish kuchi 2,5–120 t gacha, urish yo‘li esa 350–2000 mm ga yetadi.

7.3-chizma. Gorizontal – protyajkalash stanogi sxemasi: 1 – stamina; 2 – elektr dvigatel; 3 – gidroyuritma; 4 – porshen shtogil; 5 – protyajkani mahkamlash moslamasi (patro‘n); 6 – protyashjka; 7 – ishlanadigan zagotovka; 8 – qo‘zg‘aluvchi lyuneta; 9 – qo‘zg‘aluvchi polzuncha. Ushbu chizmada gorizontal protyajkalash stanogining umumiy ko‘rinishi tasvirlangan. Stanokda ishlash shundan iboratki, zagotovka o‘rnatilgach, uning teshigiga protyajka quyrug‘i kiritilib, u patron bilan mahkamlanadi, so‘ngra stanok yurg‘iziladi. Sidirish tugagach, buyum stanokdan olinadi, protyajka patrondan ajratiladi sikl yana takrorlanadi. Sidirib ishlashda asosiy vaqt quyidagicha aniqlanadi.

L = z 60 00 ⋅ v ⋅ K, daq.

Bu yerda: L – protyajkaning yurish yo‘li, mm; v – kesish tezligi, mm/daq; K – protyajkaning orqaga yurishini hisobga oluvchi koeffitsiyent (K = 1,1–1,5). Metallarni bolg‘alash Umumiy ma’lumot Qizdirilgan metallni bolg‘a bolg‘alashning bolg‘a zarbi (yoki press bosmi) ta’sirida deformatsiyalash jarayoni erkin bolg‘alash deb ataladi. Bolg‘alash natijasida zarur shaklli pokovka olibgina qolmay,uning strukturasi, binobarin, xossasi ham yaxshilanadi. Shuning uchun og‘ir sharoitda ishlovchi mashina detallar zagotovkalari (tishli g‘ildiraklar, turbina rotorlari, disklari, vallari, shatullari) erkin bolg‘alash yo‘li bilan olinadi. Odatda, zagotovka sifatida og‘irligi 1 t gacha bo‘lgan pokovkalar uchun so‘rt prokat mahsulotlaridan, og‘rligi 2–3 t li pokovkalar uchun metal prokatlaridan va og‘irligi 200 t va undan ortiq bo‘lgan yirik pokovkalar olishda quymalardan foydalaniladi. Pokovkalar kamdan kam dastaki, ko‘proq mashiyalarda bolg‘alash yo‘li bilan olinadi. Dastaki bolg‘alash usulining ish unumi haddan tashqari pastligi sababli undan, asosan, ta’mirlash ishlari, mayda pakovkalar olishdagina foydalaniladi. Mashinada bolg‘alash usuli pakovkalarini ko‘plab ishlab chiqarishda va katta pokovkalar olishda keng qo‘llaniladi. Bolg‘alash uskunalari Temirchilik sexlaridagi bolg‘alash uskunalarini asosiy va yordamchi uskunalariga bo‘lish mumkin. Asosiy uskunalarga bolg‘alar va presslab, yordamchi uskunalarga qaychilar, qizdirgich pechlar, zagotovkalarni bolg‘alashga uzatuvchi kranlar, kontovatellar, manipulyatorlar va boshqalar kiradi. Asosiy temirchilik uskunalarini quyidagi ko‘gsatkichlarga ajratiladi: a) ish tezliglarga ko‘ra bolg‘alarga ( v ish = 7–8 m/sek) va presslarga ( v ish = 0,1– 0,3 m/sek);

b) energiya xiliga ko‘ra: bug‘ va elektr yuritmali (pnevmatik,ressorli va richagli) bolg‘alarga ajratiladi. Bug‘ bolg‘alari osongina siqilgan havoda ishlay oladi, shuning uchun ko‘pincha bug‘-havoda ishlovchi bolg‘alar deb yuritiladi; d) bug‘ yoki siqilgan havoning bolg‘a porshiniga ta’siriga ko‘ra bir yoqlama yoki ikki yoqlama ishlaydigan bolg‘alarga bo‘linadi. Bir yoqlama ishlaydigan bolg‘alarda bug‘ yoki siqilgan havo tushivchi qismlarini faqat yuqoriga ko‘tarib beradi, ikki yoqlama ishlaydiganlari esa tushuvchi qismlarini ham ko‘taradi ham tushuvchi qismlar og‘irligiga qo‘shimcha ravshda bosim beradi. e) staninasining konstruksiyasiga ko‘ra bug‘-havo bolg‘alari bir stoykali va ikki stoykali bo‘ladi. Bir stoykali bolg‘alarning tushuvchi qsmlari assalari 0,25 dan 1 t gacha bo‘lib kichkina pokovkalar, ikki stoykali bolg‘larning tushuvchi qismlari massalari 1 t dan 8 t gacha bo‘lib, yirik pokovkalarni olishga mo‘ljallangan. chizmada ikki stoykali bug‘-havo bolg‘asining tuzilishi sxematik tarzda keltirilgan.

7.4-chizma. Ikki stoykali bug‘-havo bolg‘asi sxemasi: 1 – silindr; 2 – stoyka; 3 – shtok; 4 – baba; 5 – pona; 6 va 7 – bayok; 8 – shabot; 9 – pona; 10 – zolotnik qutisi; 11 – shpindel; 12 – tortqi; 13 – maxsus qurilma; 14 va 15 – dastalar; 16 – plita; 17 – brus; 18 va 19 – poydevor. Sxemada ko‘rinib turibdiki, bolg‘aning asosiy qismi staninaning stoykalari (2) ga o‘rnatilgan silindr (1) hisoblanadi. Silindr porshiniga shtok (3) ulangan, shtokning pastki uchiga esa baba (4) mahkamlangan. Shtokning ishlash sharoiti juda og‘ir, shuning uchun ba’zan uning ishlash muddati 500 soatdan ortmaydi. Bunga ko‘pincha, noto‘g‘ri ekssentrik zarblar sabab bo‘ladi. Baba staninaning yo‘naltiruvchilari bo‘ylab harakatlanadi. Ustki bayok (6) babaga pona (5) yordamida mahkamlaydi. Plita (16) bilan poydevor (19) orasiga, shuningdek, shabot (8) bilan uning poydevori (18) orasiga zarbni yumshatish uchun qalinligi – 200 mm li yog‘och (yaxshisi dub) bruslar qo‘yiladi. Stoyankalar poydevoriga anker boltlar yordamida mahkamlanadi. Bolg‘ani pastki muhrasining yuzasi poldan 740–750 mm balandlikda bo‘ladigan qilib o‘rnatiladi.

Bolg‘aning o‘ng tomonida qo‘l bilan boshqarish mexanizmi joylashgan. Pnevmatik bo‘lg‘a shu mexanizim orqali boshqariladi (chizma). 7.5-chizma. Pnevmatik bolg‘a: a – umumiy ko‘rinishi; b – ishlash sxemasi. 1– pedal; 2 – shabot; 3 – yostiqcha; 4 – pastki bayok; 5 – ustki bayok; 6 va 7 – havo taqsimlovchi mexanizm; 8 – ish silindri; 9 – kompressor silindri; 10 – reduktor; 11 – elektrodvigatel; 12 – ish silindri; 13 – kompressor porsheni; 14 – krivoship-shatunli mexanizm; 15 – baba. Erkin bolg‘alashdagi asosiy operatsiyalar Bolg‘lash yo‘li bilan olinadigan pokovkalani olish texnologik jarayonni ma’lum ketma- ketlikda bajariladigan operatsiyalar majmuidan iboratdir.Shuni ham qayd etish kerakki, birgina bolg‘lash operatsiyalardan tashqari pakovkani tayyorlash texnologik kartalarda qayd etiladi, unda zagotovkani bolg‘lashga tayyorlash operatsiyalari (qirqish, o‘lcham va sifatlarni kuzatish, qizdirish va boshqalar) ham kiradi. Erkin bolg‘alash jarayonning asjsiy operatsiyalariga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1. Cho‘ktirish – zagotovkaning ko‘ndalang kesimini bo‘yi hisobiga kattalashtirish. 2. Mahalliy cho‘ktirish – zagotovkaning bir qisminigina ko‘ndalang kesmini kattalashtirib, bo‘y o‘lchamlarini qisqartirish. 3. Cho‘kish – zagotovkaning uzunligini ko‘ndalang kesimi hisobiga uzaytirish. 4. Mahalliy cho‘zish – zagotovkaning ma’lum qisminigina cho‘zish.

5. Yumaloqlash – zagotovkani aylantirib ketma-ket zarblash yoki uni siqish yo‘li bilan doiraviy jism shakliga keltirish. 6. Qisman yumaloqlash – zagotovkani aylantirib ketma-ket zarblash yoki uni siqish yo‘li bilan bir qismini yumaloqlash. 7. Teshish – zagotovkaning bir qismini siqib chiqarish hisobiga bo‘shli hosil qilish. 8. Teshikni kengaytirish – zagotovka bo‘shligi yoki teshigining o‘lchamlarini kattalashtirish. 9. Bukish – zagotovkani zarb bilan bukish. 10. Tekislash – zagotovka yuzasini zarb bilan ishlash yo‘li bilan bir tekis qilish. 11. Kesish – metallning bir qismini ikkinchi qismidan kesib ajratish va boshqalar. 7.6-chizma. Asosiy bolg‘alash operatsiyalari sxemasi: a – cho‘ktirish; b – cho‘zish; d – teshish; e – bukish; f – burash; g – kesish; h – payvandlash. 7.7-chizma. Metallarning bolg‘alashda ishlatiladigan asboblar: a – bolg‘acha; b – bosqon; d – sandon; e – ombirlar; f – silliqlagichlar; g – qisqichlar; (1 – ustki; 2 – ostki), h – podboykalar; (1 – ustki; 2 – ostki ), i – zubilolar.

Detallar yasash Chokli trubalarni ishlab chiqarish. Bunday trubalar ishlab chiqarishda zagotovka sifatida po‘lat polosi (shtrips) olinadi, uning eni olinadigan trubaning perimetriga, qalinligi esa uning devori qalinligiga teng bo‘ladi. Kichik diametrli (100 mm gacha) trubalar olishda zagotovka max sus pechlarda 1300–1350 °C gacha qizdirilib, so‘ngra zanjirli stanning payvandlash varonkasi orqali tortib o‘tkaziladi. Bunda zagotovka truba shakliga kelib, qisilayotgan qirralari varonkadagi bosim hisobiga payvandlanadi. Gaz magistrali quvurlari uchun mo‘ljallangan katta diametrli tru balar (630–1420 mm gacha) uchun mo‘ljallangan zagotovkalar list qayirish stankarida truba shakliga keltiriladi. Keyin truba shakliga kelgan zagotovkani zaruriy harorat (1300 °C) gacha qizdirilib, uni po‘lat opravkaga kiygizdirilgan holda o‘yiqli jo‘valardan ezib o‘tkazish bilan payvandlanadi. Chokli trubalarning choklarini payvandlash flyus qatlami ostida avtomatik payvandlash, rolikli kontakt payvadlash va argon muhitida elektr yoy yordamida payvandlash usullaridan ham foydalaniladi. Choksiz trubalarni ishlab chiqarish. Choksiz trubalar ishlab chiqarish ikki texnologik operatsiyani o‘z ichiga oladi. 1. Qizdirilgan quymani ko‘ndalang-vintoviy prokatlash stanida prokatlash bilan unga teshik ochilib qalin devorli gilza olish. 2. Qizdirilgan gilzani maxsus stanlarda prokatlab trubalar olish. Gilzani olish uchun zagotovkani 1300 °C gacha qizdirib, bir-biriga nisbatan ma’lum burchak ostida joylashyirilgan bir tomonga aylantirilgan konus shaklli jo‘valar orasida ezib o‘tkaziladi. Konus shaklli bu jo‘valar o‘qi 8– 24° li burchak hosil qiladigan tarzda o‘rnatilib,ularning ikkalasi ham bir tomonga aylanishi bilan zagotovkaning bir vaqtda qarshi tomonga aylanishi bilan ilgarilanma harakatlanishga olib keladi. Jo‘valarning konusligi zagotovkaning surilishida uning tashqi qatlamlarida doiraviy tezlikni asta ta’minlaydi, natijada bu qatlamlar ichki qatlamlarga nisbatan o‘q bo‘ylab tezroq siljib, zagotovkaning nihoyatda murakkab deformatsiyalanishi oqibatida, markazida o‘qi bo‘ylab jipsligi buzilib u konusli qo‘zg‘almas opravka (dorn) kiyila borib gilza o‘tadi. Gilza olishga quymadagi kirishuv bo‘shlig‘i, g‘ovakliklari, nometall qo‘shilmalar borligi, yuqoriroq qizdirilishi ham ko‘maklashadi.

Gilzalardan esa yupqa devorli, aniq o‘lchamli, tekis yuzali trubalar maxsus stanlarda bo‘ylamasiga prokatlab olinadi. Bunday stanlarning o‘yiqli jo‘valar kalibri o‘zgaruvchan profilli bo‘ladi. Jo‘valar aylanasining bir qismini kalibr o‘lchamlari kichraya borib va oxirgida tayyor trubaning tashqi diametriga mos bo‘lgan o‘lchamli kalibrlovchi qismiga o‘tadi. Aylaning qolgan qismida esa kalibr o‘lchami kengayib salt uchastkani beradi. Demak, jo‘valarning aylanishida bu kalibrlarda olinadigan profil uzluksiz o‘zgara boradi. 7.8-chizma. Gilzalar olish uchun quyilmalarni prokatlash sxemasi: 1 – zagotovka; 2 – jo‘valar; 3 – opravka. Stanning jo‘valari turli tomonga bir xil tezlikda aylanadi. Opravkaga kiygizilgan gilza maxsus mexanizm yordamida jo‘valarning salt kalibr berish mamentida ular oralig‘da surilish qiymatiga so‘riladi. 7.9-chizma. Yupqa devorli trubani gilzadan tayyorlash sxemasi.

Jo‘valarning so‘nggi aylanishida kalibr kesimi asta-sekin kichiklashishi tufayli gilza devorlarini orta boruvchi kuch bilan ezadi. Bunday gilza opravka bilan birga surish yo‘nalishiga teskari tomonga so‘riladi. Trubaning tashqi yuzasidagi g‘adir-budurlikni uzul-kesil tekislash jo‘vaning kalibrlovchi qismidan o‘tishda bo‘ladi.Jo‘valar to‘la bir aylangandan keyin yana salt kalibr qismi kelishida gilza bo‘ylama o‘q atrofida 90° aylantirilib, yana jo‘valar oralig‘ida so‘riladi. Sikl yana boshidan boshlanib gilza trubaga o‘tmaguncha butun sikl takrorlanaveradi. Umumiy holda gilzani surish soni 120–180 ga yetadi. Payvandlash .Umumiy ma’lumot Materiallarni o‘zaro atomlar yoki molekulyar bog‘lanishi hisobiga ajralmaydigan qilib biriktirishga payvandlash deyiladi. Amalda bu maqsad uchun payvandlanuvchi metallarni payvandlash joylari eritilib, kichik vanna hosil etiladi va uni havoda sovuishida kristallanib chok olinadi yoki payvandlash joylari yuqori plastik holga kelguncha qizdirilib, bosim ostida o‘zaro yaqinlashtiriladi. Bunda yuzalaridagi oksid pardalar parchalanib, iflosliklar ajralib, yuza g‘adir-budirliklari ezilib atomlararo tortishish kuchlari hisobiga bog‘lanib chok olinadi. Bu usullarda har xil qalinlikdagi metallar yerda, suv ostida va koinotda payvandlanadi. Chunki bu usul ajralmaydigan birikmalar olishdagi boshqa usullar (kovaklash, mixni porshinlab biriktirish)ga qaraganda puxta birikmalar olinishi, tejamliligi, ish unumining yuqorililigi va boshqa afzalliklariga ko‘ra texnikaninig barcha sohalarida keng qo‘llaniladi. 7.10-chizma. Metallarini elektr yordamida payvandlash usullari sxemasi: a – N.N. Bernardos usuli; 1 – ko‘mir elektrod; 2 – chok bob sim; b – N.G. Slayanov usuli; 1 – metall elektrod.

Payvandlash usullarining tasnifi Metallarni payvandlash usullari GOST 19521-84 ga ko‘ra quyida gi sinflarga ajratiladi: Termik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi (elektr yoy yordamida, elektr shlakda, elektron nurda, gaz alangasida, plazmada va boshqalar) da metallarni payvandlash joylarini qidirishda ajraluvchi issiqglik energiyadan foydalaniladi. Termomexanik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi (elektrokontakt, gaz alangasida qizdirib presslash va boshqalar)da metallarni payvandlash joylari ajraluvchi issiqlik energayada qizdirilib, yuqori plastik holatga keltirib bosim bilan siqib payvandlanadi. Mexanik sinf. Bu sinfga kiruvchi usullarning barchasi (ultra tovush yordamida, portlovchi moddalarni portlatib, sovuqlayin ishqalab va boshqalar)da metallarni payvandlash joylari mexanik energiyaning issiqlikka aylanishida qizib yuqori plastik holatga keltirgach bosim bilan siqib payvandlanadi. Payvand birikmalar va ularning asosiy turlari Payvand chok bilan biriktirilgan bir necha elementlar yig‘indisi payvand birikma deyiladi. Payvandlash yo‘li bilan ajralmaydigan xilma-xil metall konstruksiyalar tayyorlashda ko‘proq uchma-uch, ustma-ust, burchakli va tavrsimon payvand birikmalar uchraydi. 7.11-chizma. Payvand birikmalarining asosiy turlari: a – uchma-uch birikmalar; b – ustma-ust birikmalar; d – burshak hosil qilgan birikmalar; e – tavrsimon birikmalar.

Choklarni fazodagi holatiga ko‘ra ularni pastki, vertikal, gorizontal va ship choklarga, shuningdek, ularni uzluksiz va uzluklilarga ajratiladi. 7.12-chizma. Choklarning fazodagi holati va ular hosil qilish sxemasi: a – pastki chok; b – gorizontal chok; d – vertikal shok; e – ship chok. Prokatlash Prokatlash stanlarini ish kletining jo‘valari soniga, ishlab chiqariladigan mahsulot xiliga, kletlarning o‘rnatilishiga ko‘ra tafsiflanadi. Ish kletining jo‘valari soniga ko‘ra ikki jo‘vali reverssiz (duo), ikki jo‘vali reversli, uch jo‘vali (kvarto), ko‘p jo‘valilarga bo‘linadi. Ishlab chiqariladigan mahsulot xiliga ko‘ra – qisuvchi, xomaki zagotovka oluvchi, rels-balka, sort, sim, list truba, g‘ildrak va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladiganlarga bo‘linadi. Ish kletlarning joylashuviga ko‘ra bir kletli, kletlari bir chiziqda, pog‘onali, shaxmat tartibda joylashgan, yarim uzlukli va uzluksiz xillarga bo‘linadi.

7.13-chizma. Prokat stanlar xili a – ikki jo‘vali; b – gorizantal va vertikal o‘rnatilgan; d – to‘rt jadvali; e – olti jadvali; f – ko‘p jadvali; g va k – trublar tayyorlash jo‘valar; l – trublar cho‘zuvchi jadvallar. Prokat mahsulotlari va ularni ishlab chiqarish Ma’lumki, metallurgik zavodlarida suyuqlantirilgan po‘latdan yirik quymalar (6–8 m) olinib, ularni so‘vimasdanoq (800–900 °C li vaqtda) qoliplardan ajratib, platformada qizdirgich quduq pechlarga uzatiladi va u yerda 1300 °C gacha qizdirib, odatda yirik prokatlash stani (blyuming)ga uzatilib ularda kvadrat qirqimli blyum deb ataluvchi yirik mahsulotlar olinadi. Bu olingan mahsulotni sovimasdan uzunligi 2–6 m li bo‘laklarga kuchli qaychilarda ajratiladi. Keyin esa bu mahsulotning bir qismi keyingi prokatlash uchu xomaki yoki sort stanlariga, bir qismi mashinasozlik zavodlarining temirchilik sexlariga uzatiladi. Shuni aytish kerakki, sanoatda ishlab chiqarilayotgan prokatlarning nacha qismi (30 foizi) list mahsulotlar bo‘lib, ular list prokatlash stanlarida ishlab chiqariladi. Bu mahsulotlardan sovuqligicha shtamplash bilan turli detallar tayyorlanadi. Qalin list olishda zagotovka sifatida slyab deb ataluvchi yassi to‘g‘ri to‘rtburchakli mahsulotlarni qisuvchi prokatlash stanlarida prokatlab olinadi, so‘ng ulardan qalin va yupqa listlar prokatlanadi.Ma’lumki, trubalar choli va choksiz bo‘ladi.

List shtamplash. Bu ishlovda list, lenta, polosa tarzidagi zagotovkalarni matritsaga o‘rnatib puansonni yurgizishda uni deformatsiyalash matritsa o‘yig‘i o‘tkaziladi. Bu usulda elektrotexnakaviy apparatura detallari, xo‘jallik anjomlari va boshqa buyumlar ishlab chiqariladi. 7.14-chizma. Metallarni bosim ostida ishlash usullarining asosiy turlari: a – bo‘ylama prokatlash; b – kiryalash; d – presslash; e – bolg‘alash; f – shtamplash; g – list shtamplash.

Davriy prokatlash haqida tushuncha. Zagotovkalarning o‘yiq lari vintaviy chizig‘ bo‘yicha yasalgan, bir-biriga nisbatan kichik burchak ostida bir tomonga aylanuvchi jo‘valar orasidan o‘tkazib ishlash ga davriy rokatlash deyiladi. Bu ishlovda yumolaq profilli zagotovka jo‘valar o‘qi bo‘ylab ular oraliqqa surilganda (truba gilzalarini prokatlash singari) aylanma va ilgarilanma harakat oladi. Mashinasozlikda davriy prokatlash mahsulotlatni (shatun pokovkalar, sharlar va shu kabilar) dan foydalanish metall sarfini tejab, pokovka va shtampovkalar o‘rnini bosadi, mexanik ishlov vaqtini qisqartiradi.

O'xshashlar

Qora metall rudalariga ishlov berish

Qora va rangli metall qotishmalari

Rangli va qora metallarni ajratib olish

Rudalarni boyitish va ishlov berish

Rangli metallar