Qora va rangli metall qotishmalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

402.5 KB

Ko'chirib olish

Qora va rangli metall qotishmalari Reja: 1. Mis va uning qotishmalari 2. Rux va uning qotishmalari 3. Oltin va uning qotishmalari

Mis (Cu) – qizg‘ish ko‘rinishdagi metall bo‘lib, yuqori plastiklik va oquvchanlik xususiyatiga ega. Misning zichligi 8,96 g/sm 3 , erish harorati 1083 o C, issiqlik va elektr o‘tkazuvchanlik xossasi yaxshi. Yumshoq bo‘lganligi sababli kesuvchi asbobda ishlov berish murakkabroq, lekin yaxshi jilolanadi. Mis ochiq havoda oksidlanadi va bu oksid qatlami uni yemirilish dan saqlaydi. Mis azot kislotasida va sulfat kislotasining eritmasida, harorat ortishi bilan yengil eriydi. Xlorid kislotasida esa, kislorodning ishtirokida eriydi. Mis qulay fizik va mexanik xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli, sanoatda juda keng qo‘llaniladi va jez (latun) hamda bronzaning asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi. Badiiy ishlab chiqarishda, mis zarb etish, filigran, mallanadigan mahsulotlarda qo‘llaniladi. Zargarlik sanoatida esa, qimmatbaho qotishmalarni legirlash uchun keng foydalaniladi.Misning qotishmalariga: jez, bronza, melxior, neyzelbor kiradi. Jez (latun) – mis rux qotishmasi bo‘lib, ruxning miqdori 45 foizgacha bo‘ladi. Jezning narxi misga nisbatan arzon va yuqori mexanik xususiyatlarga ega: plastik deformatsiyalanishi yengil, kesuvchi asbobda oson ishlanadi va yaxshi jilolanadi. Jez ochiq havoda o‘z rangini tez yo‘qotadi va qorayishi mumkin. Jichligi 8,2–8,6 g/sm 3 , erish harorati 900–1045 ° С . Tarkibida mis yuqori bo‘lgan – tompakning (rux taxminan 20 foizgacha) rangi, oltin qotishmalarining rangiga ancha o‘xshash bo‘ladi. Ulardan turli sovg‘a, sport ko‘krak nishonlari,badiiy idishlar va arzon taqinchoqlar tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Zargarlikni o‘rganish maqsadida jez qotishmasidan foydalanish yaxshi natija beradi, chunki tarkibida 30–40 % rux bo‘lgan, bunday qotishmaning xususiyalari, asllik darajasi (probasi) 583 bo‘lgan oltin qotishmasining xususiyatlariga juda o‘xshashdir. Bronza – mis-qalay qotishmasi bo‘lib, qalayning miqdori 3–12 % oralig‘ida bo‘ladi. Qotishmaning mo‘ljallangan vazifasiga qarab, uning

tarkibiga: rux, qo‘rg‘oshin, fosfor, nikel qo‘shiladi.Qalayli bronzalardan tashqari aluminli, kremniyli, berilliyli, kadmiyli bronzalar ham mavjud.

Bronzaning zichligi 7,5–8,8 g/sm 3 , erish harorati 1010–1140 °C. Qalayli bronzalarning quymakorlik xususiyatlari yuqori bo‘lganligi sababli, badiiy quymalar olishda keng qo‘llaniladi.Badiiy ishlov berishda, berilliyli bronzalar keng qo‘llaniladi,chunki ularning qattiqligi va mustahkamligi yuqori, korroziyaga esa ancha chidamli hisoblanadi. Melxior – mis-nikel qotishmasi bo‘lib, tarkibida 18–20 % oralig‘ida nikel bo‘ladi. Bezaklovchi qotishmalar turiga kiradi va yoqimli kumush rangida tovlanadi. Korroziyaga mustahkamligi yuqori. Plastikligi yaxshi bo‘lganligi sababli: shtamplab, zarb etilib, kesilib, kavsharlanib va jilolanib mahsulot tayyorlashda keng foydalaniladi. Melxiordan tayyorlangan mahsulotlarning mustahkamligi yuqori bo‘ladi. Melxiorning zichligi 8,9 g/sm 3 atrofida, erish harorati 1170 °C. Melxiorning xususiyatlari – kumushning xususiyatlariga o‘xshash bo‘lganligi sababli, melxiordan katta miqdorda oshxona anjomlari va arzon taqinchoqlar tayyorlanadi. Neyzelber – mis asosidagi, uch qo‘shimchali qotishma bo‘lib, tarkibida misdan tashqari, 13,5–16,5% nikel va 18–20 % rux bo‘ladi. Ko‘rinishi jihatidan melxiorga ancha o‘xshash, lekin melxiorga nisbatan arzon. Yetarli darajada plastik, oquvchan, mustahkam va korroziyaga chidamli. Zichligi 8,4 g/sm 3 , erish harorati 1050 °C. Melxior singari nezelber ham oshxona anjomlari, arzon taqinchoqlar va filigranli buyumlar uchun keng miqdorda qo‘llaniladi. Rux va uning qotishmalari Rux (Zn) – zangori oq rangli metall, juda mo‘rt, 100–150 °C qizdirilganda plastik holatga o‘tadi, yengil jo‘valanadi va cho‘ziladi, zichligi 7,13 g/sm 3 , erish harorati 419,5 °C. Ochiq havoda tez oksidlanib,

yuzasida parda hosil bo‘ladi. Suvga bardoshligi yuqori, lekin xlorid, azot va sulfat kislotalarida yengil eriydi. Rux qimmatbaho qotishmalarning, asosan, kavshar va ba’zan esa oq tillaning tarkibiga qo‘shiladi.

Oltin va uning qotishmalari Oltin qotishmalari. Oltin qotishmalarining tarkibiga legirlovchi qo‘shimcha sifatida kumush, mis, palladiy, nikel, platina, kadmiy va rux qo‘shiladi. Har bir qo‘shimcha qotishmaning xossasini o‘zgacha o‘zgartiradi.Kumush, oltin qotishmasining tarkibida yumshoqlik va bolg‘alanuvchanlikni saqlab, erish haroratini pasaytiradi, qotishmaning rangini o‘zgartiradi. Kumush ortishi natijasida qotishma yashilroq, so‘ngra sarg‘ish-yashilroq va kumushning miqdori 30 foizdan oshgandan so‘ng sarg‘ish-oq rangga kiradi va kumushning miqdori yanada ortishi uni oqartiradi; kumushning miqdori 65 foizga yetganda sarg‘ish rang butunlay yo‘qoladi. Mis oltin qotishmalarining qattiqligini oshiradi, bolg‘alanuvchan lik va cho‘ziluvchanlikni saqlaydi. Qotishmada mis miqdorining ortib borishi, uning rangini qizartiradi, miqdori 14,6 foizga etganda, qotishmaning rangi tiniq-qizil tusga kiradi. Lekin misning ortib borishi, qotishmaning korroziyaga chidamlilik xususiyatini kamaytiradi, shu sababli ko‘p mis qo‘shilgan oltin qotishmalarining yuzasi tez xiralashadi. Qotishmaga palladiy qo‘shilishi natijasida, uning erish harorati ortadi va rangi keskin o‘zgaradi – tarkibida 10 % palladiy bor qotishma oq rangga burkanadi. Uning plastiklik va bolg‘alanuvchanligi saqlanadi. Nikel qotishmaning rangini oqish-sariq tusga aylantiradi. Bolg‘alanuvchanlik saqlanadi, qattiqlik va quymakorlik xususiyati ortadi. Nikel qo‘shilishining salbiy tomoni, uning miqdori ko‘payishi bilan, qotishmada magnitlanish xususiyati paydo bo‘lishi mumkin.Platinaning qo‘shilishi natijasida palladiy qo‘shilgandan ertaroq,qotishma oq rangga aylanadi. Qotishmada 8,4 % palladiy ishtiroki natijasida undagi sarg‘ish tus yo‘qoladi. Qotishmaning erish harorati keskin ko‘tariladi. Platina miqdori 20 foizgacha yetganda, qotishmaning

elastikligi ko‘tariladi. Qotishmada kadmiyning ishtiroki, erish haroratini pasaytiradi va ko‘kimtir tus hosil etadi, uning bolg‘alanuvchanligi va plastikligi saqlanadi. Qotishmaga 0,3 % rux qo‘shilishi natijasida, uning mo‘rtligi ortadi. Ruxning ishtiroki qotishmaning qattiqligini oshiradi, rangini oqartiradi (1:1 miqdordagi Au-Zn qotishma tiniq oq rangda bo‘ladi), oquvchanlikni orttiradi va erish haroratini (kadmiydan ham kuchliroq) pasaytiradi.

Har bir qo‘shimchaning qo‘shilish miqdori qotishmaning hosil etadigan xossasiga qarab aniqlanadi. Kumush va mis qo‘shilishi natijasida, oltin qotishmalarining rangi och-sarg‘ish jilodan, to‘q qizil jilogacha o‘zgaradi, bu ranglar oraliqda qotishma yashilroq yoki qizg‘ish tusga ham kiradi; erish harorati saqlangan holda qotishma ning yumshoqligi, plastikligi, bolg‘alanuvchanligi va boshqa xususiyatlari yaxshilanadi. Palladiy, platina va nikel qotishmaga oq rang beradi. Kadmiy va rux ba’zi qotishmalarning erish haroratini pasaytiradi. Qotishmalar birinchi navbatda tarkibidagi oltin miqdori bilan, so‘ngra rangi va boshqa xossalari bilan farqlanadi. Qotishmalarda oltin miqdorini belgilovchi davlat va davlatlararo tasdiqlangan qiymatlar mavjud bo‘lib, ular «asllik darajasi» (probalar) deb ataladi va bu qotishmaning 1000 qismining qancha miqdorini oltin tashkil etishini ko‘rsatadi. Asllik daraja ko‘rsatkichi sonning yakunida ° belgi bilan belgilanadi. Masalan asllik darajasi 750 bo‘lsa – u holda 750°. Oldingi turgan ikki son butun qiymatga ega, oxirgi joylashgan son esa qiymatning undan bir bo‘lagini bildiradi, ya’ni oltinning miqdori 75,0 %. Qotishmalarni rangi bo‘yicha ajratish ancha mushkullik tug‘diradi, chunki har bir asllik darajasi bir necha rangda va tusda bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p rangda tayyorlanadigan qotishmalar turkumiga asllik darajasi 583, 585 va 750 bo‘lgan qotishmalar kiradi. Ular oq (kumushsimon-oq), och-sariq va tiniq-sariq, pushti, to‘q sariq, qizg‘ish va qizil bo‘lishi mumkin. Boshqa asllik darajdasidagi qotishmalar rangi bilan emas, balki ko‘proq tuslanishi bilan farqlanadi. Masalan, asllik darajasi 958 qotishma – sarg‘ish tovlansa, asllik darajasi 500 va 375 qotishmalar qizg‘ish tovlanadi. Lekin hech qaerda qotishmalarning asllik darajasini uning rangiga qarab belgilash qabul etilmagan. Rangi bo‘yicha oq tilla, oqish tilla, sariq tilla, yashil tilla va

qizil tilla tushunchalari juda keng qo‘llaniladi. Qotishmaning tarkibini belgilash uchun ba’zan markalashdan qo‘llaniladi, bu markadan faqatgina legirlovchi elementlarning ishtirokini emas, balki uning miqdori ham aniqlanadi. Qo‘shimchalar harflar yordamida ko‘rsatilsa, ularning miqdori son bilan (mingdan bir bo‘lagi) keltiriladi. Bunda: Zl – oltin (zoloto), Sr – kumush (serebro),M – mis (med), Pd – palladiy, Pl – platina, N – nikel, Kd – kadmiy, Ц – rux (sink). Son ko‘rsatkichlari, markaning oxirida keltiriladi.

Ma salan, ZlSrM 583-80 markada, oltin 58,3 %, kumush 8,0 % va qotishmaning qolganini mis tashkil etadi. Palladiy, platina va nikelli qotishmalarning markalanishida bu qo‘shimchalarning miqdori oltindan tashqari foizda ko‘rsatiladi. Masalan, ZlSrPd5-20, demak, 5 % kumush, 20 % palladiy, qolgani oltin. Ko‘pgina korxonalarda, standart markali qotishmalardan tashqari, asllik darajasiga moslab qotishmalar chiqariladi. Kumush va uning qotishmalari Kumush qotishmalari. Kumush qotishmalariga faqatgina bir qo‘shimcha, mis qo‘shiladi. Mis qotishmaning qattiqligini oshiradi; plastiklik, bolg‘alanuvchanlik va cho‘ziluvchanlik o‘zgarmasdan qoladi. Zargarlik sanoatida qo‘llaniladigan Ag-Cu qotishmalarining de yarli hammasida kumushning miqdori 72 foizdan kam emas. Chunki qotishmadagi oq rang mis miqdorini ortib borishi bilan sarg‘ish tusga aylana boradi. Agarda misning miqdori 50 foizni tashkil etsa, qotishmani qizg‘ish rang, 70 foizga etganda esa qizil rang egallaydi. Ko‘p hollarda kumush qotishmalarining rangi bir xil bo‘lib, faqatgina tarkibi bilan farqlanadi. Davlat standarti bo‘yicha, asosan, to‘rtta kumush qotishmasi (92,5 %; 87,5 %; 80 %; 50 %) kiritilgan bo‘lsada, zargarlikda faqatgina asllik darajasi 925 va 875 bo‘lgan kumush qotishmalari qo‘llaniladi. Kumush qotishmalari ham oltin qotishmalari singari markalanadi. Masalan, SrM925, demak qotishmaning tarkibida 92,5 % kumush va qolgani misdan iborat. Bunday qotishmaning zichligi 10,35 g/sm 3 ; erish harorati 779–888 °C. Qotishma yuqori plastiklikka hamda cho‘ziluvchanlikka ega, shu sababli ko‘proq filigran va emallanadigan mahsulotlarda qo‘llanadi. Asllik darajasi 875 bo‘lgan kumush qotishmasining zichligi 10,28 g/sm 3 ; erish harorati 779–855 °C. Bu qotishma zargarlik taqinchoqlari hamda xo‘jalik mahsulotlari uchun qo‘llaniladi. Asllik darajasi 800

bo‘lgan qotishmaning zichligi 10,15 g/sm 3 ; erish harorati 779–805 ° С . Asllik darajasi 500 bo‘lgan kumush qotishmasining zichligi 9,68 g/ sm 3 ; erish harorati 779–870 °C.

Temir qotishmalari Temir-uglerodli qotishmasining holat diagrammasi Amalda foydalaniladigan Fe-C li qotishmalarda uglerodning miqdori 4,5–5 foizdan ortmaydi. Shu bois Fe-Fe 3 C li qotishmalarning holat diagrammasi o‘rganiladi. 6.1-chizma. Temir-uglerod qotishmalarining holat diagrammasi. Bu diagrammani tuzishda yuqori Pb-Sb qotishmasining holat diagrammasi tuzilganidek, termik analiz materiallarga asoslanib tuziladi. Bunda koordinatalar tizimining ordinate o‘qiga Fe, Fe 3 C* larning va qotishmalarning abssissa o‘qi bo‘ylab qotishmadagi uglerodning kristallana boshlanish va tugash kritik temperatura

aniqlanib (sovitish egri chiziqlaridan) abssissa o‘qida ularni tegishli uglerod konsentratsiya joyiga o‘tqazib, kirstallana boshlanish va tugash temperaturalarini ko‘rsatuvchi nuqtalarni o‘zaro tutashtirilganda holat diagramma hosil bo‘ladi. Diagrammaning chap tomonidagi ordinata chizig‘idagi A nuqta temirning suyuqlanish temperaturasini, N va G nuqtalar esa uning alljtropik shakl o‘zgarish temperaturasini va o‘ng tomondagi vertikal chiziqdagi D nuqta temir karbidining suyuqlanish temperaturasini ko‘rsatadi

Agar abssissa o‘qidagi 2,14 % uglerodni ko‘rsatuvchi nuqtadan vertical chiziq o‘tqazib, diagrammani ikki qismga ajratsak, chap qismi esa cho‘yanlarga taalluqli bo‘ladi. Po‘latlarga tarkibida uglerod miqdoriga (C = 0 %), evtektoidgacha (C < 0,8 %) va evgetoiddan keying po‘latlarga (0,8 < C < 2,14 %), shuningdek, cho‘yanlarni ham tarkibi dagi uglerod miqdoriga ko‘ra evtektikadan keyingi (C > 4,3 %) cho‘ yanlarga ajratiladi. Diagrammani ABCD chizig‘i kristallana boshlanish chizig‘i bo‘lib, undan yuqorida qotishma suyuq eritma holatda bo‘ladi (bu chiziq likvidus chizig‘i deb ataladi). AHjECF chizig‘i qotishma kristallanishining tugash chizig‘i bo‘lib, undan pastda esa qotishma qattiq eritma holatda bo‘ladi (bu chiziq solidus chizig‘i deyiladi). Qotishma ABCD va AHjEF chiziqlar orasida suyuq hamda qttiq holatda bo‘ladi. AHN chiziq yuqori temperaturali firrit oblastini bildiradi. Qotishmalarni suyuq eritma holatidan asta-sekin uy temperaturasigacha sovitilganda faza (struktura) o‘zgarishlarni holat diagrammadan har bir qotishma uchun temperaturasiga mumkin. Temir bilan uglerod qotishmalarining asosiy strukturalari va ularning xossalari. Ferrit (F) – uglerodning alfa temirdagi qattiq eritmasi [Fe α (C)]bo‘lib, bu eritmada uglerod miqdori judaoz (727 °C da 0,02 foizgacha) bo‘ladi. Umumiy holda uning tarkibida 99,8–99,9 % Fe, qolgani uglerod va juda oz boshqa qo‘shimcha elementlar ham bo‘ladi. Ma’lumki,qotishmaning xossasi uning tarkibiga, donachalar o‘lchamiga va shakliga bog‘liq. Ferrit strukturali qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi σ b = 250–300 MPa (25–30 kgk/mm 2 ), nisbiy uzayishi δ = 40–50 %, qattiqligi b=800–100 MPa (80–100 kgk/mm 2 ), zarbiy quvushoqligi KCU=2–3 J/m 2 (20–30 kgm/ sm 2 ) oralig‘ida bo‘ladi.

$Sementit (S) – temirning uglerod bilan hosil qilgan kimyoviy birikmasi (Fe 3 C) bo‘lib tarkibida 6,67 % C bo‘ladi. Bu qotishma juda qattiq (HB = 8000 MPa) va mo‘rt ( δ = 0) birikmadir. Simentit Mn, Cr va boshqa elementlarni o‘zida ma’lum miqdorda eritadi, ma’lum sharoitda esa o‘zi parchalanib, erkin uglerod (grafit ) ajralib chiqadi. Austenit (a) – glerodning gamma temirdagi qattiq eritmasi Fe γ (c bo‘lib, bu eritma 1147 °C 2,14 foizgacha uglerod bo‘ladi. Lekin harorat pasaygan sari uglerodning gamma temirda erishi susaya boradi.Austenitning qattiqligi HB=(160–200 MPa (160–200 kgk\ mm 2 , nisbiy usayishi δ = 40–50 % oralig‘da bo‘ladi.$ $Perlit (P) – ferrit bilan sement fazalarining mexanik aralashmasi bo‘lib, uning tarkibda 0,8 % uglerod bo‘ladi. Perlit strukturali qotushmaning xossalari uning tarkibidagi fazalari miqdoriga bog‘liq.Umumiy holda qattiqliq HB=1800–2200 MPa (180–220 kgk\mm 2 )oralig‘da bo‘ladi. Ledeburit (L) – austenit bilan sventitning mayda donachalaridan iborat bo‘lgan mexanik aralashma bo‘lib, tarkibida 4,3 % uglero‘d bo‘ladi. Bunday strukturali qotishmaning xossasi tarkibiga va donachalar o‘lchamiga bog‘liq. Umumiy holda qattiqligi – HPa (300–450 kgk/mm 2 ) oralig‘da bo‘ladi. Grafit (G) – asosiy metall massasida plastinka, sharsimon yoki bodroq shaklidagi erkin uglerod. Grafitning qattiqligi HB=30–50 MPa (3–5 rg- k/mm 2 ). Qotishmada yuqorida qayd etilgan strukturalardan tashqari oz bo‘lsada boshqa fazalar ham uchraydi.$

O'xshashlar

Rangli metall boyitmalarini kuydirish

Qora va rangli metallarga ishlov berish

Rangli va qora metallarni ajratib olish

Qora metall rudalariga ishlov berish

Rangli metallar