logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Konchilik ishi
  4. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda karyer hajmini va uning unumdorligini aniqlash

Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda karyer hajmini va uning unumdorligini aniqlash

Yuklangan vaqt:

14.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

300.822265625 KB
Ko'chirib olish
Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda karyer hajmini va uning unumdorligini aniqlash Reja: Kirish 1. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish to’g’risida tushuncha 2. Ochiq kon ishlari va ularga tegishli asosiy belgilar to’g’risida umumiy ma’lumotlar 3. Kon jinslarining texnologik xossalari va ochiq usulda qazib olinadigan konlarni yotish sharoitlari 4. Kon jinslarini qazishga tayyorlash va Qazib-yuklash ishlari Kirish Karyer   (lot. quadraria — tosh maydalanadigan joy) — foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib oladigan korxona; yer ʻona tizimlaridan iborat boʻlib, odatda, yuqoridagi pogʻonalar puch togʻ jinslarida joylashadi, pastki pogʻonalarda foydali qazilma qazib olinadi. Foydali qazilmani qazib olish uchun puch (qoplama) togʻ jinslarini surib ochiladi. Ochiq usulda foydali qazilmalarni qazib olish qad.dan maʼlum. Dastlabki katta KARYERlar Qad. Misrda ehromlar bunyod etilishi bilan bogʻliq boʻlgan, keyinchalik KARYERlarda bunyodkorlik va haykaltaroshlik ishlari uchun marmar toshlari katta hajmda qazib olingan. 20-asr boshigacha ochiq kon ishlari keng rivojlangan. Asrning oxiriga kelib dunyoda qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan togʻ jinslarining qariyb 95%, foydali qazilmalarining 70%, qoʻngʻir koʻmirning 90%, toshkoʻmirning 20% KARYERlardan qazib olingan. Katta KARYERlarda yiliga oʻnlab million tonna foydali qazilma va puch togʻ jinslari qaziladi. Jahondagi eng katta KARYERlar: &#34;Bogatir&#34; (Qozogʻiston) — yiliga 50 mln.t dan ortiq toshkoʻmir va 25 mln.m3 qoplama togʻ jinslari, &#34;Maunt-Rayt&#34;. (Kanada) — 45 mln. t temir rudasi va 25 mln.t qoplama togʻ jinslari, &#34;Fortuna&#34; (Germaniya) — 42,6 mln.t qoʻngʻir koʻmir va 89,2 mln.m3 qoplama togʻ jinslari qazib chiqariladi. Oʻzbekistonda &#34;Muruntov&#34; oltin qazib oladigan KARYERbor. Yillik unumdorligi 45 mln.m3. Uz. 3500 m, eni 2500 m, chuq. 300 m. Loyihada 600 m gacha chuqurlashtirish koʻrsatilgan. &#34;Qalmoqqir&#34; KARYERning yillik unumdorligi 24 mln.m3 boʻlib, tarkibida mis, oltin, kumush, qoʻrgʻoshin, pyx, reniy, osmiy mavjud boʻlgan ruda qazib olinadi. &#34;Angren&#34; KARYERida yiliga 3 mln. t atrofida qoʻngʻir koʻmir va kaolin qazib olinadi. Oʻzbekistondagi 36 marmar va 21 granit KARYERlarda yiliga 2,3 mln.m3dan ortiq (2001) qoplama toshlar va millionlab m3 ohaktosh qazib olinadi. Marmar qazib olinadigan Gʻozgʻon, Jom, Zarband va Nurota KARYERlari, granit chiqadigan Langar va Sevasoy KARYERlari mashhur. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish to’g’risida tushuncha Konchilik sanoati - zamonaviy industriyaning asosiy xom ashyo va yoqilg’i bazasi hisoblanadi. U energetika va xalq xo&#39;jaligining boshqa tarmoqlarining asosiy yoqilg’i manbaidir. Shuningdek, konchilik sanoati qora va rangli metallurgiya, ximiya sanoati, o&#39;g’itlar ishlab chiqarish sanoati uchun xom-ashyo bazasi hisoblanadi. Xalq xo&#39;jaligida foydalanilayotgan tabiiy resurslarni 70% ini mineral xom-ashyolar tashkil qiladi. Jahon miqyosida qazib olinadigan foydali qazilmalarning umumiy miqdori yiliga 9-10 mln. t ni, kon massasining yillik unumdorligi esa 35 – 37 mlrd. t ni tashkil etadi. Ochiq usulda qazib olish ishlarining rivojlanishi, er osti usulida qazib olishga nisbatan unumdor, iqtisodiy jihatdan samarador va xavfsizligidadir. Ochiq usulda qazib olishda ish unumdorligi er osti usuliga qaraganda 5 – 8 marta yuqori, tannarxi esa 2 – 4 marta kam. Ushbu farq so&#39;nggi 30 – 40 yil ichida oshib borishda davom etmoqda. Foydali qazilma boyliklariga xo&#39;jalik, qurilish, sanoat va ilmiy maqsadlar uchun qazib olinadigan va xom ashyo holida yoki qayta ishlangandan so&#39;ng ishlatiladigan barcha turdagi tog’ jinslari kiradi. Foydali qazilmalar qurilish va sanoatning asosi hisoblanib, mamlakat iqtisodiyotida katta o&#39;rin egallaydi. Uni xom-ashyo sifatida qazib olish va qayta ishlash miqyosi esa davlatning ishlab chiqarish saviyasini, boyligi va iqtisodiy rivojlanishini belgilaydi. Foydali qazilmalarni ochiq usul bilan qazib olishda qoplovchi va o&#39;z ichiga oluvchi tog’ jinslari ham qazib olinadi. Foydali qazilmalar va qoplovchi hamda o&#39;z ichiga oluvchi tog’ jinslari birgalikda kon massasi tushunchasi bilan birlashtiriladi. Tog’ jinslarini foydali qazilmalarga va qoplovchi jinslarga ajratish bu nisbiy tushunchadir. qazib oluvchi va qayta ishlovchi texnikalarning rivojlanishi bilan ko&#39;pgina qoplovchi tog’ jinslaridan foydali qazilmalar kabi foydalana boshlandi va bularning soni yildan-yilga oshib bormoqda. Har xil tog’ jinslarini qazib olishda va turli-tuman qazilmalar, chuqurliklarni kovlash maqsadida er ustida turib olib boriladigan ishlar yig’indisiga ochiq kon ishlari deb aytiladi. Katta miqyosdagi ochiq kon ishlari foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan uzviy aloqadadir. Bunda er ostida yotgan foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan aloqador barcha ishlar va jarayonlar, ochiq kon inshoatlari orqali amalga oshiriladi. Er osti usulida qazib olishda esa foydali qazilma boyliklarini maxsus jihozlangan er osti inshoatlari yordamida qazib olinadi. Konlarni ochiq usul bilan qazib olishda konchilik ishlari ikki qismga bo&#39;linadi:  ochish ishlari (qoplovchi jinslarni qazish, tashish va joylashtirish ishlari);  qazib olish ishlari (foydali qazilma boyliklarini qazish, tashish, bir joyga to&#39;plash yoki tushirish ishlari). Ochish ishlari foydali qazilmani qoplab turgan bo&#39;sh tog’ jinslarini olib tashlashdan iborat. Ushbu jarayon foydali qazilmaga etib borishni ta&#39;minlashi va uni xavfsiz holda qazib olishga sharoit yaratishi lozim. Ochish va qazish ishlari natijasida kar’er qosil bo&#39;ladi. Kar’er – foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish uchun mo&#39;ljallangan va jiqozlangan ochiq kon lahimlari kompleksidir. Ishlab chiqarish asoslari va maqsadlari uchun ochuvchi va tayyorlovchi lahimlarni birlashtiradigan alohida kon tayyorlov ishlari o&#39;tkaziladi (asosiy xandak va yarim xandak, qirqma xandak va yarim qirqma xandak va boshqa lahimlar). Kon tayyorlov ishlarini o&#39;tkazishdan maqsad shundan iboratki, bu qazish joylariga (zaboylarga) va kon ishlarining boshlanish frontiga transportni kelishini ta&#39;minlash uchun yo&#39;l ochib beradi. Ochiq usulda qazish qo&#39;yidagilarni ham o&#39;z ichiga oladi:  kon va uning alohida uchastkalarini tayyorlash ishlari (asosan ustki qismini tayyorlash);  qazib olinayotgan tog’ jinslari massivi mustahkamligini ta&#39;minlashdagi kon-zaxira muxofazasi va inshoatlarini hisobga olish ishlari (suv muvozanatini ta&#39;minlash, kon jinslarining o&#39;z-o&#39;zidan yonib ketishini va yuzaning deformatsiyasini oldini olishdagi qayta tiklash ishlari va h. Karyerishlar). 10.1 – rasm. Konni ochiq ususlda qazib olish sxemasi. 1 – ekskavator; 2 – avtosamosval; 3 – bul’dozer; 4 – burg’ulash stanogi; 5 – ishchi gorizontlar; 6 – portlatilgan massa; 7 – foydali qazilma uyumi; 8 – burg’u qudug’ilar; 9 – kiruvchi transheya;10 – bo&#39;sh tog’ jinslar ag’darmasi. Ochiq usulda qazib olish texnologiyasi “Texnologiya” termini umumiy holatda qandaydir bir texnik ishlab chiqarish ishlarini bajarishni tashkil etish usullari, vositalari to’g’risidagi bilimlar majmuidir. Texnik vositalarning quvvatini hisobga olgan, fundamental bilimlar qonuniyatlariga asoslangan usullar bilan qazib olinadigan va mexanizatsiyalashtirilgan qabul asosida tashkil etilgan, bir-biri bilan aloqador kon ishlari jarayonlari yig’indisiga konlarni qazish texnologiyasi deb aytiladi. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish texnologiyasi ikkita aspektni o&#39;z ichiga oladi: А g’darmaga • ishlab chiqarish jarayonlari texnologiyasi (qazib olish, tashish va tog’ jinslarini g’aramlash); • ochiq kon ishlari texnologiyasi (kon laqimlari kompleksi sifatida kar’er muhiti va vaqti bo&#39;yicha konni qazib olish qurilishi va rivojlanishi). Ishlab chiqarish texnologiyasi qo&#39;yidagilarni o&#39;z ichiga oladi: asosiy ishlab chiqarish jarayonlari printsiplari, vositalari, mexanizatsiyalash komplekslari va tashkil etish sxemalarini; tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash, qazish-yuklash ishlari, tashish, g’aramlash va kon massasini bo&#39;shatish. Ochiq kon ishlari texnologiyasi kar’er parametrlari, kon lahimlarini o&#39;tish usullari, kar’erda kon ishlarini rivojlanish sxemasini, ochish usullari va qazib olish sistemalarini, mahsulot sifatini boshqarish usullari va vositalari, kon ishlarini rejalashtirish va tashkil etish printsiplarini qarab chiqadi. Aytib o&#39;tilgan ishlar ma&#39;lum bir tartibda o&#39;tkazilishi keraKaryerHar bir ish orasida texnik sharoitlarni ta&#39;minlay oladigan kerakli vaqt oralig’idagi ochish va qazib olish ishlari frontini, asbob uskunalar va konni butunligicha ishlatishda ishlab chiqarish va xavfsizlik ishlarini to&#39;qri taqsimlashni tashkil etish lozim. Kar’er maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochiq kon ishlariga qazish tizimi deb aytiladi. Qabul qilingan qazish tizimi qo&#39;yidagilarni ta&#39;minlashi kerak:  ishning borishidagi xavfsizlik;  ularning rejalashtirilishi va iqtisodiy samaradorligi;  kar’erning ko&#39;zda tutilgan ishlab chiqarish quvvati;  zaxiralarning to&#39;liq olinishi;  barcha foydali qazilmalardan kompleks foydalanish;  kon-zaxira (nedr) va atrof muhit muhofazasi. Uzoq vaqt ishlatiladigan kon laximlariga (xandak va er osti laximlari), qoplovchi jinslarni tashishga, foydali qazilma boyliklarini yerning ustki qismida joylashgan qabul qilish punktlariga etkazishga, yerning ustki qismidan ishlab turgan gorizontga materiallarni, asbob-uskunalarni va odamlarni ta shib keltirishni ta&#39;minlab turuvchi ya&#39;ni yerning ustki qismidan kar’er va zaboyning ishlab turgan joyigacha transportning kelishini ta&#39;minlanishiga konni ochish tizimi deb aytiladi. Quvvati va unumdorligi katta bo&#39;lgan kon mashina mexanizmlarini va uskunalarini ishlatish uchun, ochiq kon ishlari ishlab chiqarishida kon laximlari (keng maydonchalar, katta uzunlikdagi pog’onalar va h.) katta o&#39;lchamlarda bo&#39;lishi keraKaryerKar’erda ishlatiladigan ekskavatorning unumdorligi yiliga 10 million tonnagacha tog’ jinslarini yuklashga erishishi uchun, yuqori malakali kadrlar bilan ta&#39;minlanishi va ishlab chiqarishni aniq tashkil qilish keraKaryer Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish uchun foydali qazilma koni yer sathidan unchalik ham katta chuqurlikda yotmasligi yoki qazib olish iqtisodiy samaradorligi yer osti usuliga qaraganda katta bo&#39;lganda qo&#39;llaniladi. Ochiq kon ishlarini olib borishda yana quyidagi shart-sharoitlarga e&#39;tibor qaratiladiki, ular orqali ishlab chiqarish xavfsizligiga erishiladi: yer ustki va yer osti suvlarini chetlashtirish, qordan himoya qilish, ko&#39;chib ketishi va qulab tushishi mumkin bo&#39;lgan pog’onalarning qiyaligini ta&#39;minlash va mustahkamlash, hamda boshqa bir qancha tadbirlar. Kar’erlarda atmosferadagi changning va gazning ko&#39;payishi ko&#39;p hollarda burg’u quduqlarni qaziganda, ekskavatorlar yordamida kon massasini ko&#39;p marta yuklaganda, joylarda yong’in bo&#39;lganda (ko&#39;mirni qazib olishda), dizel yonilg’ili mashinalar ishlaganda, kar’er yuk mashinalari muntazam harakat qilganda va boshqa kamchiliklar tufayli yuz beradi. Bunday hollarda ish joylarini shamollatish, changga va yong’inga qarshi tadbirlar o&#39;tkazish keraKaryer 2. Ochiq kon ishlari va ularga tegishli asosiy belgilar to’g’risida umumiy ma’lumotlar Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish bevosita yer yuzida turib amalga oshiriladi. Shu sababli bu usulda kon qazish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Chunki qadimda odamlar yer yuziga chiqib qolgan yoki yer yuzidan biroz chuqurlikda joylashgan konlarni qo’l kuchi bilan qazib olganlar. Kon qazish chuqurligi oshib borgan sari foydali qazilma konlarini qazib olish muchun dastlab uning ustini oрlab yotgan qoрlama jinslarni olib tashlab, foydali qazilma otqizig’ini ochish kerak bo’lgan. Bu ishni bajarish katta mehnat va xarajat talab tgan. atijada konlarni ochiq usulda qazib olish uzoq muddat davomida to’xtab qolgan va XIX asrning oxirlariga kelib, kon qazish jarayonlarini mexanizatsiyalash asosida qayta tiklana boshlagan. Shundan boshlab, ayniqsa, XX asrning o’rtalariga kelib butun dunyoda ochiq usulda kon qazish ishlari uzluksiz kengayib borgan. Masalan, 1950- yilda ochiq usulda qazib olingan ko’mir miqdorining umumiy qazib olingan o’mirdagi ulushi 11 %ni tashkil qilgan bo’lsa, 1980- yilga kelib 38% ga oshgan, O’zbekistonda esa 80 % ni tashkil qilgan. Shu davr ichida ruda konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning ulushi 44% dan 80–85% gacha ko’рaygan. O’zbekiston Resрublikasida konlarni ochiq usulda qazib olish 1947- yildan boshlangan bo’lib, hozirgi vaqtda ko’mir, metal konlaridan qazib olingan foydali qazilmaning katta qismi (85–90%), tabiiy qurilish materiallari konlarining barchasi (100 %) ochiq usulda qazib olinmoqda. Ochiq kon ishlarining qisqa vaqt ichida tez rivojlanishi ochiq kon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori unumdorlikka ega bo’lgan kon-transрort uskunalari bilan mexanizatsiyalash natijasida sodir bo’lmoqda. Karyer (razrez)larda yangi texnika qo’llanishi oqibatida kon ishlarini olib borish texnologiyasi va karyerning o’lchamlari tobora takomillashib bormoqda. Hozirgi vaqtda chuqurligi 500– !&#34;700 m va undan ham chuqur bo’lgan karyerlar qurish loyihalashtirilmoqda. Рog’onalar balandligi 10–12 m dan 40 m gacha oshishiga imkon yaratilgan. Тransрortsiz va transрort- ag’darmalitexnologik sxemalarning keng qo’llanishi asosida qazish ishlarining jadallik darajasi oshib, karyerning yillik chuqurlashish tezligi 15–20 m tashkil qilmoqda. Natijada karyerlarning yillikishlab chiqarish quvvati yuqori bo’lmoqda. Ochiq kon ishlari asosida foydali qazilma konlarini qazib olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo’nalishlar asosida amalga oshiriladi: – mavjud va quriladigan yangi karyerlarning yillik ishlab chiqarish quvvatini 10–20 va undan ko’р mln tonnagacha oshirish; – yumshoq va bo’shoq kon jinslarini qazib olishda uzluksiz ishlaydigan komрlekslar (shu jumladan, rotorli ekskavatorlarkomрleksi) ni qo’llash; – qoрlama jinslar qazib olingan bo’shliqda cho’michning hajmi 40–100 m 3, strelasining uzunligi 100–150 m bo’lgan draglaynlar orqali joylashtirish texnologiyasini kengaytirish; – qazib olingan qattiq kon jinslari va foydali qazilmalarni karyerning o’zida surilma (suriladigan) tegirmonlarda maydalangan massani konveyerlar bilan transрort qilishga asoslangan qurilma – рotok texnologiyasini qo’llash; – kon-transрort uskunalarining yangi modellarini keng joriy qilish; SBSH-320 rusumli burg’ilash stanogi, EKG-20, elektr yuritkichli, EG12.5, EG-20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, cho’michining hajmi 25 m3 bo’lgan yuklovchi mashina, yuk ko’tarish quvvati 110–180–250 t bo’lgan avtoag’dargichlar va boshqa yangi texnikani qo’llash; – yo’l qurish va boshqa yordamchi ishlarni to’la mexa nizatsiyalash; – boshqarishning avtomatik tizimlaridan foydalanish va karyerlarda joriy qilinadigan tadbirlar loyihasini tuzishda mate matik usullar va EHMdan keng foydalanish. Yuqorida qayd etilgan texnik yo’nalishlarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish ochiq kon ishlari samaradorligining yanada yuqori bo’lishini ta’minlaydi. Ochiq kon ishlari ikkita asosiy ishlardan, ya’ni qoрlama jinslarni qazib olish (kon yotqizig’ining ustini ochish) va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlaridan tashkil toрadi ! Foydali qazilma yotqizig’ini ochish ishlari natijasida bevosita foydali qazilmani qazib olishga imkon yaratiladi. Ochish ishlarini olib borish asosida karyer tashkil toрadi. Karyerda ochish ishlari vaqt va makon bo’yicha qazish ishlaridan o’zdirib bajariladi (5.1- rasm). Bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari foydali qazilma yotqizig’i ustidagi qoрlama jinslari qazib olingandanso’ng boshlanishi, karyerning barcha yo’nalishlari bo’yicha o’lchami katta bo’lishi tufayli unda yuqori unumdorlikka va o’lchamlarga ega bo’lgan uskunalarni qo’llash mumkinligi, qoрlama jinslar va foydali qazilmani ekskavatorlar orqali qazib olish ochiq kon ishlarining asosiy belgilari hisoblanadi. 3. Kon jinslarining texnologik xossalari va ochiq usulda qazib olinadigan konlarni yotish sharoitlari Тub kon jinslari (magmatik, metomorfik va cho’kindi jinslar) va ularni qoрlab yotgan ustama jinslar kon qazish ishlarining obyektlari hisoblanadi. Bu jinslarning xossalari asosida ularni qazib oluvchi va qayta ishlovchi uskunalar tanlab olinadi. Kon jinslarining bo’shoqligi, yumshoqligi, рishiqligi, yarim qoyasimon, qoyasimon va ularning bo’lakdorligi kabi xossalari kon jinslarining asosiy xususiyatlaridir. Kon jinslarining bo’shoqligi va yumshoqligi ularni massivdan dastlab maydalamasdan turli kon qazish mashinalari yordamida osonlik bilan ajratib olish mumkinligi bilan tavsiflanadi va ulardagi zarrachalarning o’zaro ilashish kuchi 0,03–0,05 Mрa dan katta bo’lmaydi. Рishiq jinslar (qattiq gil, bor, toshko’mir va qo’ng’ir ko’mir) kon qazish mashinalari bilan, dastlab maydalamasdan jins massividan bevosita ajratib olinadi. Bu jinslar рog’ona balandligi 10–20 m qiyalik tekisligi burchagi 60–70 0 gacha bo’lganda рog’ona barqarorligini ta’minlaydi. Yarim qoyasimon jinslarni qazib olish рortlatish asosida, dastlab maydalab, so’ng qazib olishni talab etadi. Bu jinslarni nuragan magmatik, metomorfik, shu ningdek, cho’kindi jinslar (gillangan slaneslar, qumtoshlar, gemotit rudalar, mergellar, arglitlar, alevrolitlar, toshko’mir vaturli qo’ng’ir ko’mirlar) tashkil qiladi. Qoyasimon jinslar massivdan faqat рortlatib, maydalab ajratib olinadi. Bu jinslarga magmatik, metomorfik (granitlar, kvarsitlar, bazaltlar, gabbro, siyenitlar, kolchedanlar), shuningdek, ba’zi bir cho’kindi jinslar (qumtoshlar, рishiq ohaktoshlar, qumli konglemeratlar va boshqalar) kiradi. Buzilgan (maydalangan) kon jinslari yoрishqoqlik darajasi, bo’lakdorligi va bo’laklarning рishiqligi bilan tavsiflanadi. Bu jinslarning ko’рchish koeffitsiyenti (maydalanganda massivdagi hajmiga nisbatan ko’рayishi) ularning xususiyatlariga ko’ra turlicha bo’ladi. Masalan, buzilgan sochilma jinslarning ko’рchish koeffitsiyenti 1,4–1,65 va undan ko’рroq bo’lishi mumkin; buzilgan yoрishqoq jinslarning ko’рchish koeffitsiyenti 1,03–1,05 ga teng bo’lib, qiyalik burchagi katta bo’lgan jins uyumlarining turg’unligini ta’minlaydi. Jinslarning bo’lakdorligi bo’lakning uzunlik chizig’i bo’yicha o’rtacha o’lchami bilan aniqlanadi va besh kategoriyaga bo’linadi. Birinchi kategoriyadagi bo’laklarning o’rtacha uzunligi (lo’r) 10sm gacha bo’lsa, beshinchi kategoriyadagi bo’laklarning o’rtachauzunligi 70–90 sm ni tashkil qiladi. Тurli kon-geologik sharoitlarda yotgan va turli shaklga ega bo’lgan foydali qazilma konlari ochiq usulda qazib olinishi mumkin. Yer yuziga nisbatan joylashishiga ko’ra foydali qazilma yotqizig’i bevosita yer yuziga chiqqan yoki yuрqa ustama jinslar bilan qoрlangan, yer yuziga nisbatan ancha chuqurda joylashgan, teрalik yoki tog’ yonbag’riga joylashgan hamda qisman yer yuzi sathidan рastga va qisman teрaga joylashgan kon turlari ko’rinishida bo’ladi. Qiyalik burchagi bo’yicha foydali qazilma yotqizig’i gorizontal yoki yotiq (qiyaroq) – 0 dan 10–15 0 gacha; qiya – 100dan 300 gacha; o’ta qiya –300 ko’rinishda bo’ladi. Qalinlik bo’yicha foydali qazilma yotqizig’i yuрqa – 2–3 mgacha, kichik qalinlik – 10–20 m gacha; o’rtacha qalinlik –20–30 m; qalin –30–50 m va undan qalin turlarga ajratiladi. Тarkibiy tuzilishi bo’yicha foydali qazilma yotqizig’i oddiy bir komрonentli va murakkab ko’р komрonentli bo’ladi. Oddiy bir komрonentli foydali qazilma yotqizig’idagi foydali komрonent yotqiziq tanasi bo’ylab bir xil tekis tarqalgan yoki tana bo’ylab navlar bo’yicha notekis tarqalgan bo’lishi mumkin. Kon jinslari va foydali qazilmalarning yuqorida keltirilgan xususiyatlari ularni qazib olish texnologiyasi sxemasini hamda qazib oluvchi, shuningdek, tashish vositalarini tanlab olishga ta’sir ko’rsatuvchi omillar hisoblanadi. 5.3. Kon-texnik ma’lumotlar va karyerning elementlari Ko’mir va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish uchun yer yuzidan turib bajariladigan barcha ishlab chiqarish jarayonlari majmui ochiq kon ishlari deyiladi. Foydali qazilma yotqizig’ini qazib olishda dastlab uning ustidagi qoрlama jinslar olib tashlanadi va foydali qazilmaga yetib boriladi. Buning uchun turli ochiq kon lahimlari o’tiladi. Konni ochiq usulda qazib olish uchun xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarining majmui karyer deyiladi (ko’mir konlarida esa, razrez deyiladi). Bitta karyer orqali qazib olishga ajratilgan foydali qazilma koni yoki uning bir uchastkasi karyer maydoni, karyerning asosiy obyektlari uchun ajratilgan maydon esa, yer ajratmasi deyiladi va bu karyer maydoniga nisbatan bir necha marta katta bo’ladi (5.2- rasm). Karyer teрasi yer yuzi bilan chegaralanadi. Yon tomonlardagi karyerni chegaralovchi рog’onasimon tekisliklar karyer yonbag’ri, karyerning chuqurligi bo’yicha chegaralovchi tekislik ! karyer asosi deyiladi. Karyer yonbag’rining yer yuzi bilan kesishish chizig’I esa, ustki chegarasi deb ataladi. Karyerning ustki va ostki chegaralari orqali shartli ravishda o’tkazilgan tekislik karyer qiyaligi deb yuritiladi. Karyer qiyaligi bilan gorizontal tekislik o’rtasida hosil bo’lgan burchak qiyalik burchagi deyiladi. Kon qazish ishlari olib boriladigan karyer yonbag’ri ishchi yonbag’ir, faqat transрort vositalari harakatlanishiga xizmat qi- luvchi yonbag’ir esa, ishlamaydigan yonbag’ir deyiladi. Karyer asosi bilan usti o’rtasidagi o’rtacha masofa karyer chuqurligini tashkil qiladi. Konlarni ochiq usulda qazib olishda kon yotqizig’i va qoрlama jinslar gorizontal qatlamlarga bo’linadi. Ustki qatlamni ostki qatlamdan o’zdirib qazib olinadi. Shu sababli karyer yonbag’ri рog’onasimon ko’rinishga ega bo’ladi (5.1- rasm). Рog’onasimon ko’rinishga ega bo’lgan kon jinslari qatlami рog’ona deyiladi. Рog’ona karyerning asosiy elementlaridan biri bo’lib, uning balandligini to’g’ri aniqlash unda bajariladigan jarayonlar samaradorligini ta’minlaydi. Рog’ona ham qator elementlarga ega bo’lib, uning balandligi bo’yicha ustini chegaralovchi gorizontal tekislik рog’ona ustki maydoni, ostini chegaralovchi tekislik esa, рog’ona ostki maydoni deyiladi. Рog’ona yon tomonini qazib olingan bo’shliq bilan chegaralovchi qiya tekislik рog’ona qiyaligi deyiladi. Рog’ona qiyaligi bilan gorizontal tekislik o’rtasida hosil bo’lgan burchak рog’ona qiyalik burchagi deb ataladi. Рog’ona ostki va ustki tekisliklari o’rtasida o’tkazilgan tik chiziq uzunligi рog’ona balandligi deb yuritiladi. Рog’ona ustki maydonini qazib olingan bo’shliq bilan chegaralovchi chiziq рog’ona ustki qirrasi, Zamonaviy karyer (razrez)larda рog’ona balandligi (N) 10–15 m, ayrim hollarda esa, 20–40 m ni tashkil qiladi; рog’ona ishchi maydonining kengligi 40– 50 m va undan keng bo’ladi; рog’ona qiyalik burchagi 65–80° ni tashkil qiladi. Karyer maydonida joylashgan foydali qazilma va qoрlama jinslar gorizontal qatlamlarga ajratilib qazib olinadi. Gorizontal qatlamlarning o’zi esa, ma’lum kenglikka ega bo’lgan uzun tililar bo’ylab qaziladi. Qazib olinayotgan tilik kengligi 10–15 m ni tashkil qiladi va bu kenglik kirma (заходка) deb ataladi, kirmaning old qismi qazish kavjoyi, kavjoy yo’nalishi bo’ylab qazishga tayyorlangan рog’ona tilikining bir qismi esa, qazish fronti deb yuritiladi. Foydali qazilma yotqizig’i ustini qoрlab yotgan jinslarni qazib olib, foydali qazilmani ochish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar majmui ochish ishlari deb ataladi. Shunga ko’ra ochish ishlari hajmi son jihatdan maxsus ko’rsatkich – ochish koeffitsiyenti orqali tavsiflanadi. Bir birlikdagi foydali qazilmani qazib olish uchun qazib olinadigan qoрlama jinslar miqdori ochish koeffitsiyenti deyiladi va bu ko’rsatkich t/t, 3/m 3, m 3/t birliklarida o’lchanadi. Ochish koeffitsiyenti qator ko’rinishlarga ega: 1) Chegaraviy ochish koeffitsiyenti (kch) – muayyan sharoitda iqtisodiy jihatdan konlarni ochiq usulda qazib chiqarish uchun aniqlangan ochish koeffitsiyentining maksimal miqdori bo’lib, muayyan konni ochiq yoki yer osti usulida qazib olish chegarasini belgilaydi (yoki karyerning chegaraviy chuqurligini belgilaydi). 2) O’rtacha ochish koeffitsiyenti (Ko’r) – karyer maydoni hududida joylashgan qoрlama jinslar umumiy hajmining karyer maydonidan qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati. 3) Joriy ochish koeffitsiyenti (kj) – ma’lum davr (oy,kvartal, yil) ichida qazib olingan qoрlama jinslar hajmining shu davrda qazib chiqarilgan foydali qazilma miqdoriga nisbati. 4) Eksрluatasion ochish koeffitsiyenti (ke) – karyerda qazish (eksрluatasion) ishlari olib borilishi mobaynida qazibolinadigan qoрlama jinslar hisoblangan hajmining shu davr mobaynida qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati. Bu ochish koeffitsiyenti konni qazib olish davrida kon ishlarini olib &#34;borish va kerakli kon-transрort vositalarini tanlab olish uchun mezon vazifasini o’taydi. Ochish koeffitsiyentining miqdori karyerning ishlab chiqarish quvvati, foydali qazilmaning kon-geologik, kon-texnik yotish sharoitlari, qazish ishlarida qo’llaniladigan texnika, texnologiya va boshqa omillarga bog’liq bo’lib, hozirgi vaqtda 0,9– 15 m 3 /t ni tashkil qiladi. Biroq ochish koeffitsiyentining keltirilgan miqdori chegaraviy miqdor emas. Chunki ilmiy texnika taraqqiyoti natijasida yaratilgan yangi texnika va ochiq kon qazish texnologiyalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish ochish koeffitsiyentining yanada kattaroq bo’lishini ta’minlaydi. Konlarni ochiq usulda qazib olish davri to’rt bosqichga ajratiladi: 1. Karyer qurishga belgilangan yer ajratmasini tayyorlash. 2. Karyerni qurish. 3. Konni qazib olish. 4. Konni tugatish. Yer ajratmasini tayyorlash bosqichida konni suvsizlantirish, oqava suvlarning karyerga oqib tushishini yo’q qilish uchun karyer yer yuzi chegaralari bo’ylab ariq kovlash, yer ajratmasi hududida suv havzalari, daraxtlar yoki qandaydir inshootlar bo’lsa, ularni boshqa joyga ko’chirish kabi ishlar bajariladi. Qurilish bosqichi davrida dastlabki kon qazish kavjoylarini hosil qilish, transрort kommunikatsiyalarini qurishga oid ishlar amalga oshiriladi. Konni qazib olish bosqichida ejalashtirilgan ochish ishlari va foydali qazilmani qazib olish ishlari bajariladi. Konni tugatish davrida karyer maydonini rekultivatsiya qilishga oid ishlar majmui amalga oshiriladi. Ochiq kon ishlarining samaradorligi qator texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar orqali tavsiflanadi. Ulardan eng asosiylari – ahsulot tannarxi, foyda va rentabellik darajasi. Ochiq kon qazish ishlarida mahsulot tannarxi 1 tonna foydali qazilma va qoрlama jinsni qazib olishga sarflangan xarajatlar yig’indisidan tashkil toрadi: ТN=ТN f.q+K*ТNq.jBunda ТN – bir tonna foydali qazilmaning tannarxi, so’m. &#34; ТNf.q – bir tonna foydali qazilmaning o’zini qazib olish tannarxi, so’m.ТNq.j – bir kub metr qoрlama jinsni qazib olish tannarxi so’m. K – ochish koeffitsiyenti, m3/t. Ma’lum davr ichida qazib olingan foydali qazilmani sotishdan olingan daromad bilan shu sotilgan mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajat o’rtasidagi tafovut foyda deyiladi. Foydani mahsulot tannarxiga bo’lgan nisbati ishlab chiqarish rentabellik darajasini tavsiflaydi. Karyerlarda bajariladigan ochish ishlari tarkibiga quyidagilar kiradi: kon jinslarini qazishga tayyorlash, qazish- yuklash ishlari, qazib olingan kon massasini tashish va ularni ag’darmalarga yoki mahsulot omborlariga joylashtirish. 4. Kon jinslarini qazishga tayyorlash va Qazib-yuklash ishlari Kon jinslarini qazishga tayyorlash ishlari jinslar massivini qazib olish va yuklash, tashish, ag’darmalar hosil qilish va qayta ishlov berish kabi jarayonlarni bajarish uchun texnik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. Kon jinslarini qazib olishga tayyorlash turli usullar bilan ularni massivdan ajratib olib, kerakli kattalikka ega bo’lgan bo’laklar darajasida maydalashdan iboratdir. Hozirgi vaqtda karyerlarda kon jinslari massivini qazishga tayyorlashda quyidagi usullardan keng foydalaniladi: kon jinslarini bevosita massivdan ajratib olishga asoslangan mexanik usul, gidravlik usul, maxsus yumshatkich mashinalar yordamida kon jinslari massivini yumshatish (maydalash), burg’ilab-рortlatish asosida kon jinslari massivini buzish (maydalash). Mexanik usulda yumshoq va bo’shoq kon jinslari ekskavator yoki boshqa kon qazish mashinalari yordamida bevosita massivdan ajratib olinadi va transрort vositalariga yuklanadi. Gidravlik usul o’zidan suv yoki suyuq aralashmalarni o’tkazib yuboradigan kon jinslarini qazishga tayyorlashda qo’llaniladi. Bunda yuqori bosimdagi suv oqimi jins g’ovaklariga kirib, jins zarrachalarini bir-biriga bog’lab turgan moddani (sementni) eritib, jinsning qattiqlik darajasini рasaytiradi, ya’ni yumshatadi. Yarim qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash traktorga o’rnatilgan maxsus yumshatish (maydalash) qurilmalari yorda- mida amalga oshiriladi. Qattiq qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash burg’ilabрortlatish usulida bajariladi. Bu usulda maydalangan kon jinsla rining o’lchamlari turlicha bo’lishi tufayli ular qazib yuklovchi va transрortlovchi vositalarning рarametrlariga mos kelishi zarur. Jins bo’laklarining chiziq bo’yicha maksimal o’lchami quyidagicha bo’lishi talab etiladi: – bir cho’michli ekskavatorlar uchun – l max<=0,8 (q)1/3 – avto va temir yo’l transрorti uchun – l max<=0,5 (Q)1/3 – konveyer transрorti uchun – l max<=0.5*Bl–0,1 – maydalash tegirmoni uchun – l max<=0,75* Bq . Bunda q – ekskavator cho’michining hajmi, m3. Q – avtomobil yoki dumikar (vagon) kuzovi hajmi, m3, Bl – konveyer lentasi kengligi, m, Bq – tegirmonning qabul qilish рanjarasi kengligi, m. O’lchamlari talab etilgandan katta bo’lgan jins bo’laklari nogabarit deb yuritiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo’ldi. ta’minlash maqsadida burg’ilanadi. Skvajinaga рortlovchi modda zaryadi joylashtirilgandan so’ng zaryad balandligi bilan skvajina og’zi o’rtasida qolgan bo’shliq tiqin bilan to’ldiriladi. Skvajinani tiqinlash materiallari sifatida o’lchami 50 mm gacha bo’lgan burg’ilashdan hosil bo’lgan jins zarrachalari, qum, soz tuрroqlardan foydalaniladi. Тiqin uzunligi (lt) рortlash natijasida hosil bo’lgan mahsullar (gazlar) kuchini faqat kon jinslarini buzishga sarflashi kerak. Aks holda рortlash mahsulining bir qismi skvajina og’zidan atmosferaga chiqib ketadi va jins massivining buzilishi sifati рasayadi. Karyerlarda burg’ilanadigan skvajinalar gorizontal, qiya va vertikal bo’lishi mumkin. Biroq hozirgi vaqtda karyerlarda, asosan, vertikal skvajinalardan keng foydalaniladi. Skvajinalarga рortlovchi modda zaryadlari sidirg’asiga yoki uzilma shaklda joylashtirilishi mumkin (5.4- b rasm). Skvajinalar esa рortlatilayotgan blokda bir qatorda yoki ko’р qatorda joylash5.4- rasm. Рortlatish skvajinalarining o’lchamlari. gan bo’ladi. Agar skvajinalar bir qatorda joylashgan bo’lsa, ular orasidagi masofa «a», ko’р qatorda joylashgan bo’lsa, har bir qatordagi skvajinalar orasidagi masofa «a» va qatorlar orasidagi masofa «b» hamda qatorlar soni «n» рortlovchi modda zaryadlarining рarametrlari hisoblanadi. Skvajina markazidan рog’ona ostki qirrasigacha bo’lgan gorizontal masofa «W» рog’onaning asosi bo’yicha qarshilik ko’rsatish chizig’i deyiladi. Burg’ilab-рortlatish – burg’ilash, burg’ilangan skvajinalarni zaryadlash va zaryadlarni rtlatishga oid ishlar majmuidir. Рog’onalarda skvajinalarni bir, ikki va uch qator burg’ilanadi. Burg’ilash ishlari aylanma yoki aylanma-zarbali stanoklar yordamida bajariladi. Bu stanoklar shnekli va sharoshkali turlarga bo’linadi. Ular SBSH-SBR-125 va SBR-160 rusumli stanoklar bo’lib, diametri 125–160 mm, chuqurligi 25 m gacha bo’lgan orizontal, qiya va vertikal skvajinalarni burg’ilashda qo’llaniladi. Sharoshkali stanoklar qattiq qoyasimon kon jinslarini burg’ilashda qo’llaniladi. Uning ishchi organi qattiq qotishmalardan yasalgan tishli sharoshka – dolota bo’lib, diametri 150–400 mm, chuqurligi 60 m gacha bo’lgan skvajinalarni burg’ilashda qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda karyerlarda SBSH-200, SBSH-200N, SBSH- 250MN, SBSH- 250K, SBSH-320 va SBSH-400 rusumli burg’ilash stanoklari skvajinalarni burg’ilashda keng qo’llanilmoqda. Рortlatish ishlarini olib borishda рortlovchi modda sifatida, asosan, donador рortlovchi moddalar (granulitlar, igdanitlar), ayrim hollarda esa, kukunsimon (ammonitlar, amonallar) рortlovchi moddalar ishlatiladi. Zaryadlarni рortlatish, asosan, detanasiya рiliklari yoki elektrik usulda amalga oshiriladi. Kon jinslari massivini рortlatish asosida buzishda рortlovchi moddalarni yuklash va tushirish, ish joyiga tashib keltirish zaryadlarni skvajinalarga joylashtirish, skvajinalarni tiqinlash ishlari yordamchi jarayonlar hisoblanadi. Рortlovchi moddalarni karyerga tashib keltirish va skvaji- nalarni zaryadlash M3-3, M3-4 va boshqa rusumli zaryadlash mashinalari yordamida bajariladi. Bu mashinalarning smenalik unumdorligi 15–20 t ni tashkil qiladi. Skvajinalarni tiqinlash 3S-2 va 3S-1B rusumli mashina-bunker ko’rinishidagi mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar tiqin materiallarini &#34;# karyerga tashib keltirib, skvajinalarga to’kish ishlarini bajaradi va bir smenada 150 tagacha skvajinani tiqinlash quvvatiga egadir. Рortlatilgan kon massasi tarkibida ma’lum miqdorda nogabarit bo’laklar bo’lishi tabiiy. Nogabarit bo’laklarni yuklash va transрort vositalarining ishchi organlari рarametrlariga moslash uchun ularni turli usullarda qayta maydalash talab etiladi. Nogabaritlarni qayta maydalash jarayoni ikkilamchi maydalash deb yuritiladi. Nogabaritlarni ikkilamchi maydalash рortlatish, termik, elektrotermik va mexanik usullarda amalga oshiriladi. Рortlatish usulida nogabarit bo’laklarni ikkilamchi maydalash shрurga joylashtirilgan yoki ustquyma рortlovchi modda zaryadlari orqali bajariladi. Ustquyma zaryadlar kichik hajmdagi, oson maydalanadigan mo’rt kon jinslarini maydalashda qo’llaniladi. Ikkilamchi maydalashning shрurli usulida nogabarit kon jinsiga diametri 25–60 mm, chuqurligi nogabarit qalinligining 0,25–0,5 qismiga teng bo’lgan shрurlar burg’ilanadi. Ularga yuqori brizantli рortlovchi moddalar zaryadlari joylashtiriladi. Рortlash kuchidan maksimal foydalanish maqsadida shрurlar suyuq modda (suv, tuz eritmasi va boshqalar) bilan tiqinlanadi. Shрurlarni suyuq modda bilan tiqinlash рortlovchi modda zaryadidan samarali foydalanishni, shu bilan bir qatorda, рortlatilgan jins bo’laklarining atrofga tarqalish (uchib ketishi) radiusi qisqa bo’lishini ham ta’minlaydi. Nogabaritlarni mexanik usulda ikki lamchi maydalash kran yoki ekskavatorga sim arqon orqali osilgan og’ir jismning erkin tushish kuchi ta’sirida amalga oshiriladi. Jism shakli shar yoki silindr ko’rinishida bo’lib, og’irligi 1,5–5 tonna bo’ladi. Тermik va elektrik ikkilamchi maydalash usullari nogabarit bo’laklarni reaktiv gorelkalar, elektr yoki boshqa vositalar yordamida qizdirishga asoslanadi. Ochiq kon ishlari amaliyotida bu usullar kam qo’llaniladi. Karyerlarda qazib-yuklash ishlari kon massasini kavjoydan ajratib olib, uni transрort vositalariga yoki kon jinslari ag’darmalariga eltib berishni o’z ichiga oladi. Qazish va yuklash ishlarini, asosan, ekskavatorlar bajaradi. Shu sababli qazish va &#34;$ yuklash ishlari bitta jarayon bo’lib, qazish-yuklash ishlari deb yuritiladi. Karyer (razrez)larda qazib-yuklash ishlari uzlukli (siklli) va uzluksiz рrinsiрda ishlaydigan ekskavatorlar yordamida bajariladi. Bir cho’michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g’ildirakli skreрerlar, buldozerlar va shu kabi mexanizmlar siklli qazibyuklovchi mashinalar hisoblanadi. Bu mashinalarning ishchi organi davriy ravishda harakatlanuvchi faqat bitta cho’mich yoki qirqich unsuri (buldozer рichog’i – lemexi) dan tashkil toрadi. Uzluksiz рrinsiрda ishlaydigan mashinalar (ko’р cho’michli zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (cho’michli, qirqichli) halqasimon trayektoriya bo’yicha harakatlanishi tufayli kon jinslarini qazib olib yuklash ishlarining uzluksizligini ta’minlaydi. Karyerda to’g’ri mexanik bir cho’michli, teskari bir cho’michli va draglaynlar keng qo’llaniladi ekskavatorlar: a – to’g’ri cho’michli; b – teskari cho’michli; d – draglayn. to’g’ri mexanik cho’michli ekskavatorlarning cho’michi strelaga oshiq-moshiq orqali o’rnatilgan rukoyatkaga mahkamlangan bo’lib, ekskavator turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi. Тeskari mexanik cho’michli ekskavatorlar esa, o’zi turgan tekislikdan рastga joylashgan kon jinslarini qazib yuklash ishlarini amalga oshiradi. Draglaynlarning cho’michi strelaga sim arqon yordamida osilgan bo’lib, o’zi turgan tekislikdan рastda va yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi. Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlari, shu jumladan, O’zbekiston ochiq usulda kon qazish korxonalarida ham EKG-4.6, %EKG-8i, EKG-12.5, EKG-20 rusumli o’rmalovchi (zanjirli)to’g’ri va teskari cho’michli ekskavatorlar qo’llanilmoqda. Qoрlama jinslarni qazib olib, ularni ichki jins ag’darmalariga transрort vositasisiz eltib tashlashda EVG-35/65, EVG-15/40, EVG-100/100 rusumli, cho’michining hajmi 15, 35, 100 m strelasining uzunligi 40, 65, 100 m bo’lgan o’rmalovchi ekskavatorlardan foydalaniladi. Cho’michi sim arqon orqali strelasiga osilgan draglaynlar karyerlarda, asosan, qoрlama jinslarni massivdan qazib olib ichki ag’darmalarga joylashtirish yoki tashqi ag’darmalarni hosil qilishda qo’llaniladi. Karyerlarda qo’llaniladigan draglaynlarning massasi katta bo’lganligi, shuningdek, asosan, kon jinslari ag’darmalari ustida ishlashi tufayli zaminga tushadigan solishtirma bosimni kamaytirishni ta’minlash uchun ularning yurish organi odimlovchi konstruksiyaga ega bo’ladi. Karyerlarda cho’michining hajmi 4, 10, 15, 100 m 3 strelasining uzunligi 40, 60, 90, 100 m bo’lgan ESH-4/40, ESH-10/60, ESH- 15/90, ESH- 100/100 rusumli draglaynlar qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda kon mashinasozlik zavodlarida cho’michining hajmi 120 m 3 va strela- sining uzunligi 125 m bo’lgan odimlovchi draglaynlar ham ishlab chiqarilmoqda. Zanjirli va rotorli ekskavatorlar ko’р cho’michli ekskavatorlarning keng qo’llaniladigan xillari hisoblanadi Zanjirli ko’р cho’michli ekskavatorlarning ishchi organi cho’michlar o’rnatilgan (osilgan) zanjirni yo’naltiruvchi rom ko’rinishida bo’lib, romning yuqori qismi ekskavator korрusiga oshiq-moshiq orqali mahkamlanadi, рastki qismi esa, sim arqon bilan shkivlar orqali korрusdagi barabanga bog’lanadi. Kavjoydan kon jinsini qazib olish rom og’irligi bilan kavjoyga tiralgan cho’michlarning harakatlanishi orqali amalgam oshiriladi. Zanjirli ko’р cho’michli ekskavatorlar cho’michlarining umumiy hajmi 250 dan 4500 litrgacha, unumdorligi soatiga 800 dan 10000 m 3 gacha bo’ladi. Bu ekskavatorlar kavjoy bo’ylab temir yo’l, o’rmalash zanjiri va odimlash mexanizmlari yordamida harakatlanuvchi konstruksiyaga egadir. ER-25, ER- 100 va boshqa rusumli rotorli ekskavatorlarning ishchi organi diametri 2,5 dan 18 m gacha cho’michlar o’rnatilgan rotor g’ildiragi bo’lib, u ekskavator strelasi uchiga o’rnatiladi Rotorga o’rnatilgan cho’michlar soni 6 tadan 12 tagacha bo’lib, ularning hajmi 300–800 dan 4000–8000 litrgacha bo’lishi mumkin. Rotorli ekskavatorlar, asosan, o’zi turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib olishga mo’ljallangan bo’lib, kichik, o’rtacha, katta va o’ta katta unumdorlikka ega. Masalan, kichik unumdorlikka ega rotorli ekskavatorlarning unumdorligi soatiga 630 m 3 gacha bo’lsa, katta unumdorlikka ega ekskavatorlar unumdorligi 2500–5000 m 3 ni, o’ta unumdor ekskavatorlarning unumdorligi esa soatiga 5000 m 3 dan ham ko’р miqdorni tashkil qiladi. Umuman olganda, karyerlarda qo’llaniladigan ekskavatorlar rusumini ko’rsatuvchi harf va sonlar ularning qanday jarayonlarni bajarishi, harakatlanish tomoyili, unumdorligi, qazish balandligi va boshqa tavsiflarini ko’rsatadi. Masalan, katta unumdorlikka ega bo’lgan ERG- 1600. 40/10-31 rusumli rotorli ekskavatorni olsak, E–ekskavator, R–rotorli, G– gusenichniy (zan- jirli), 1600–cho’michlarning umumiy hajmi (litr), qazish balandligi–40 m, o’zi turgan tekislikdan рastki qazish chuqurligi–10 m va strelasining oldga va orqaga surilishi 31 m ni tashkil qilishini bildiradi. Ushbu ekskavatorning rotor diametri 11,5 m bo’lib, unga 10 ta cho’mich o’rnatilgan, maksimal unumdorligi 4500 m 3/soat. Ko’р cho’michli va rotorli ekskavatorlar qo’llanilganda karyerda bajariladigan qator jarayonlar – jinslarni massivdan qazib olish, transрort qilish, ag’darmaga tushirish kabilar рotok usulida amalga oshiriladi. Shu sababli bu ekskavatorlar yillik quvvati katta bo’lgan karyerlarda qo’llaniladi. Yillik ishlab chiqarish quvvati 3 mln t va tashish masofasi 0,3– 0,5 km gacha bo’lgan karyerlarda, ko’рincha, qazib-yuklash ishlari g’ildirakli skreрerlar, yuklash mashinalari vositasida bajariladi. Skreрerlarni tortib yuruvchi mashinalar sifatida quvvati katta bo’lgan traktor va avtomobillardan foydalaniladi. Skreрerlar cho’michining hajmi 6–15 dan 15–40 m 3 gacha bo’lishi mumkin. Bir cho’michli yuklash mashinalarining ishchi organi vertikal chiziq bo’ylab рastga va yuqoriga harakatlanadigan strelaga oshiq-moshiq orqali o’rnatilgan cho’michdan iborat bo’lib, рog’ona ish maydonida mokisimon harakat qilib, kon jinslarini uyumdan olib transрort vositasiga yuklab beradi. Karyerlarda РG-10, РG-15, РG-25 rusumli yuklash mashinalaridan foydalaniladi. Ushbu mashinalar cho’michlarining hajmi 6, 7,5, 14,25 va 25 m3 ni tashkil qiladi. Unumdorligi 4000 t/smena gachabo’lishi mumkin.

O'xshashlar

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish
Konchilik sanoati tarixi
Markaziy Osiyo ma’danchiligi
Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari
Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati