Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish - Konchilik ishi - Referatlar

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

849 KB

Ko'chirib olish

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish Reja: 1. Geologiya qidiruv ishlari 2. Geologiya qidiruv ishlarini tashkillashtirish 3. Ochiq usulda qazib olish 4. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning texnologik asoslari 5. Yopiq usulda qazib olish 6. Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarish asoslari

Geologiyaning izlanish usullari. Minerallar va tog‘ jinslari uzoq davr mobaynida va murakkab jarayonlar natijasida vujudga keladi.Masalan, vulqon yoki marjon orollarining, ko‘mir, neft-gaz qatlamining, ruda yoki sochma oltin konlarining hosil bo‘lishi bunga misol bo‘la oladi. Hozirgi tabiiy jarayonlarni – daryolar, muzliklar, dengizlar va shamollarning geologik ishini o‘rganish, hamda tog‘jinslari va foydali qazilmalarning hosil bo‘lish qonuniyatlarini bilish qadimiy tog‘ jinslarining paydo bo‘lishini aniqlashda katta rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, geologiya fani Yer qobig‘ining tuzilishini va uning rivojlanish tarixi masalalarini qanday usul bilan o‘rganadi degan savol tug‘iladi. Hamma tabiiy-tarixiy fanlar kabi, geologiya fani ham kuzatish, tajriba (eksperiment) va tasvirlash, xulosa yoki logic fikrlash usullariga ega. Geologiyaning tekshiradigan obyekti Yer bo‘lib, u uzoq rivojlanish tarixiga ega. Binobarin, eksperiment geologik usullar ichida ikkinchi o‘rinni egallaydi. Chunki tog‘larning hosil bo‘lishi ustidan tajriba o‘tkazish hozircha bizning qo‘limizdan kelmaydi. Shunday qilib, geologiyada qo‘llanadigan eng qulay usul kuzatish usuli bo‘lib, u to‘la va aniq olib borilishi lozim Yaxshi va aniq kuzatilgan tabiat hodisalaridan har taraflama mufassal ilmiy xulosalar chiqarish mumkin. Geologiyadagi kuzatish usuli Yer qatlamlarining stratigrafiyasi, petrografiyasi, paleontologiyasi, fatsiyasi va tektonikasini o‘rganishga asoslangan. Stratigrafik tekshirish usuli deganda, Yer qobig‘i qatlamlarining qanday tartib bilan yotishini va ularning tarixiy, xronologik davrlarda ketma- ket muntazam ravishda hosil bo‘lganini tekshirish tushuniladi. Stratigrafik asosiy qonuniyatga ko‘ra, eng pastdagi qatlam (agar qatlamlar hammasi burmalanmagan va gorizontal yotgan bo‘lsa)eng qadimgi qatlam hisoblanadi. Petrografik kuzatish esa (petros – tosh, grafo – chizish) Yer qobig‘i tarkibidagi tog‘ jinslarining nimadan tuzilganligini aniqlaydi.Petrograf o‘z oldida qanday jinslar – qum, gil, ohaktosh, slanets yoki granit turganligini bilishi kerak.

Paleontologik kuzatish esa Yer po‘stidagi tog‘ jinslarida uchraydigan hayvon, o‘simliklarning toshga aylangan qoldiqlarini o‘rganadi,tog‘ jinslarida hayvon va o‘simlik qoldiqlarining toshga aylangan holda topilishi geolog uchun shu jinsning nisbiy yoshini aniqlashga imkon beradi. Paleontologik kuzatish paytida biologiyaning Yerda organik dunyoning hosil bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi qonuniyatlaridan foydalanib xulosalar chiqariladi. Bir xil tarkibli va bir xil fauna hamda floradan iborat bo‘lgan qat lam yoki bir necha qatlam yig‘indisi geologiyada fatsiya deb ataladi.Fatsiya – tur degan ma’noni bildiradi. Qumning qizil rangda bo‘lishi uning iliq, hatto issiq iqlimda vujudga kelganligini ko‘rsatsa, qora yoki kul rang ekanligi sovuq iqlimda vujudga kelganligidan dalolat beradi. Qum, umuman, shamol, suv va issiq-sovuq ta’sirida toshlarning maydalanishi natijasida hosil bo‘ladi, suvdagi loyqa suv tagiga cho‘kib gil hosil bo‘ladi. Fatsiya o‘ziga xos petrografik va organik tarkibga ega bo‘lgan qatlamlar kompleksidir. Fatsiyani o‘rganish uchun jinslar orasidagi hayvon qoldiqlarini topish va aniqlash juda muhimdir. Masalan,qobig‘i yupqa chig‘anoqlar tinch va chuqur suvlarda, og‘ir, qobig‘I dag‘al chig‘anoqlar to‘lqinli, notinch suvda yashaydi. Jinsning fatsial xususiyatlariga qarab geolog uning qanday tabiiy geografik sharoitda paydo bo‘lganligini, ya’ni shu jins hosil bo‘lgan davrning paleografiyasini bilib olishi mumkin. Nihoyat tektonik kuzatishlar natijasida tog‘ jinslarining yotish xarakterini o‘rganish mumkin. Jinslar gorizontal holda ham, qiya holda ham yotadi. Tektonika Yer po‘stining tuzilishi, harakatlari,o‘zgarishi va rivojlanishini o‘rganadi. Tog‘ jinslari qatlamlari tektonik harakatlar natijasida ko‘tarilib, burmalar hosil qiladi. Burmalanish tog‘ hosil bo‘lish jarayoni bilan bog‘liqdir. Tektonik harakatlar natijasida Yer po‘stining biron yerida tog‘ hosil bo‘ladi. Geologiyada geofizik va geokimyo usullar keng qo‘llaniladi.Yerning og‘irlik kuchi aniq va sezgir asboblar bilan o‘lchanadi. Yer yuzasida og‘irlik kuchining tarqalishini gravimetriya tekshiradi.Og‘irlik kuchi tarqalishining aniqlanishi Yerning fizik holatini izostaziya , ya’ni muvozanat holatini tushuntiradi. Yerning magnit va elektrik xossalarini o‘rganish esa geologiya qidirish ishining eng muhim usuli bo‘lgan magnitometriya razvedkasida juda ahamiyatlidir. Qazilma boyliklarni qidirishda bu usul ko‘p ishlatiladi.

Yerni geofizik jihatdan tekshirishda uning eng chuqur qismini tekshiruvchi seysmometrik usuldan foydalaniladi. Bu usul Yer qatlamlaridagi seysmik (zilzila) to‘lqinlarning tarqalish tezligi,yutilish va qaytish qonuniyatlari, Yerning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘rganadi, shuningdek, geologiyada geoqimiyoning yutuqlari ham katta o‘rin tutadi. Geoximiya tog‘ jinslarini tashkil etgan kimyoviy moddalarni aniqlaydi, metallogeniya va vulqon otilishi jarayonlarida vujudga kelgan kimyoviy elementlarning tarqalish qonuniyatlarini o‘rganadi. Geologiyada tarixiy usul. Tabiat va jamiyatni o‘rganishda tarixiy usul dialektikaning eng asosiy jarayonlaridan hisoblanadi. Bu usulda har qanday voqea va hodisa tarixiy rivojlanish sharoiti asosida, o‘rganiladi. Geologiyada tarixiy usul geologik tushunchalar paydo bo‘lgandan keyin, ayniqsa, ilmiy geologiya paydo bo‘lishi munosabati bilan qo‘llanila boshladi. Bu tarixiy marksistik ilmiy kuzatish usuli sobiq sovet geologiyasida keng rivoj topdi. Yer sharining qazilma boyliklari bo‘shliqda tasodifan joylashgan emas, balki ular Yer sharidagi kimyoviy moddalarning fizik-kimyoviy jarayoni natijasida paydo bo‘lgan. Mineral va tog‘ jinslarining hosil bo‘lishida geologik jarayonlar katta rol o‘ynagan. Shuning uchun ham har bir geologik mahsulotni tarixiy geologik voqealar bilan bog‘lab tekshirilsa, uning asl mohiyati ochib beriladi. Geologiya qidiruv ishlarini tashkillashtirish Geologiyada qidiruv ishlari zamonaviy yangi geotektonika va geodinamika nazariyasi asosida olib boriladi. Yangi global geotektonika va geodinamika nazariyasi Braziliyada bo‘lib o‘tgan XXXI Xalqaro geologik kongressda qabul qilingan. Geodinamika – Yer qobiqlari tuzilishi, tarkibi harakatga keltiruvchi jarayonlar va kuchlarni o‘rganish vazifalarini o‘z ichiga olgan fandir. Yaqin kunlargacha uni dinamik geologiyaning bir qismi,tektonik deformatsiyalarning faqatgina mexanik tabiatini o‘rganadigan yo‘nalish deb qabul qilishgan. Oxirgi yillar mobaynida Yer haqidagi fanlardan asosiy uchtasini – geologiyaning, geofizikaning va geoqimyoning yutuqlarini sintez qilish natijasida u geologic nazariyada va amaliyotda asosiy yetakchi o‘rinni egalladi. Geodinamik nuqtayi nazardan Yer kurrasini tashkil etuvchi

halqasimon qavatlar yoki geosferalar (yadro, mantiya, litosfera, Yer po‘sti) o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Tadqiqotlar ko‘lamiga qarab umumiy va hududiy geodinamika ajratiladi, ularning har biri o‘z maqsadi va vazifalariga ega, hamda geodinamik tiklashda o‘z uslublari bilan ajralib turadilar. Litosfera plitalari tektonikasi vujudga kelishi haqli ravishda A.Vegener nomi bilan bog‘liq. Olim 1912-yilda qit’alar dreyfi gipotezasini ishlab chiqqan. Dastlab qit’alar harakati mavjudligi haqida O.Fisher va F.Teylor ham ta’kidlab o‘tishgan. Dreyf gipotezasi Amerika va Afrika qit’alarining chet qismlari va geologik tuzilishi bir-biriga yaqin ekanligiga, o‘simliklar va hayvonlar tarqalishiga, qadimgi muzliklar izlariga va boshqa dalillarga asoslangan. 1.1-chizma. Kontinentlar dreyfi va yangi okeanik po‘stloqning shakllanishi. Yuqoridagi chizmada qit’alar parchalanishiga qadar bo‘lgan vaziyat, pastda parchalanish va yangi okean hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Plitalar tektonikasining shakllanishiga – markaziy okeanik tizmalar va markaziy rift cho‘kmalari kashf qilinishi, chuqur cho‘kma larni o‘rganish, spreding va subduktsiya jarayonlarini aniqlash asosiy sabab bo‘ldi. Yo‘l-yo‘l magnit maydon anomaliyalarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega edi. Keyingi o‘n yillar mobaynida geologik tadqiqotlar, asosan, ushbu yangi plitalar tektonikasi asosida o‘tkazilyapti. O‘tkazilgan tadqiqotlar davomida okeanlarda 1200 ga yaqin quduqlar burg‘ulangan. Maxsusajratilgan geodinamik

poligonlarda okean plitalarini qayta tiklash usullari yordamida tekshirilgan. Litosfera plitalari nazariyasining asosiy holatlarini geologik amaliyot asosan isbotlab berdi. Ochiq usulda qazib olish Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning texnologik asoslari Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish ishlari bevosita yer yuzida turib amalga oshiriladi.Ochiq kon ishlari asosida foydali qazilma konlarini qazib olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi: – mavjud va quriladigan yangi karyerlarning yillik ishlab chiqarish quvvatini 10–20 va undan ko‘p mln. tonnagacha oshirish; – qoplama jinslarni qazib olingan bo‘shliqda cho‘michning hajmi 40–100 m 3 , strelasining uzunligi 100–150 m bo‘lgan draglaynlar orqali joylashtirish texnologiyasini kengaytirish; kon-transport uskunalari yangi modellarini keng joriy qilish SBSh-320 rusumli burg‘ulash stanogi, EKG-20, elektr yuritkichli, EG-12.5, EG-20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, cho‘michining hajmi 25 m 3 bo‘lgan yuklovchi mashina, yuk ko‘tarish quvvati 110–180–250 tonna bo‘lgan avtoag‘dargichlar va boshqa yangi texnikani qo‘llash; – yo‘l qurish va boshqa yordamchi ishlarni to‘la mexanizatsiyalash; – yuqorida qayd etilgan texnik yo‘nalishlarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish ochiq kon ishlari samaradorligini yanada yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Foydali qazilma yotqizig‘ini ochish ishlari natijasida bevosita foydali qazilmani qazib olishga imkon yaratiladi. Ochish ishlarini olib borish asosida karyer tashkil topadi. Karyerda ochish ishlari vaqt va makon bo‘yicha qazish ishlaridan o‘zdirib bajariladi (1.2-chizma). 1.2-chizmada yotiq va tik foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning ketma-ket bajariladigan bosqichlari ko‘rsatilgan.

1.2-chizma. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazi olish sxemasi: a) gorizontal yoki qiyaroq foydali qazilmalarni qazish sxemasi: b) o‘ta qiya yoki tik joylashgan foydali qazilmalarni qazish sxemasi: 1 – kon ishlarining yil boshidagi holati, 2 – kon ishlarining yil oxiridagi holati, 3 – karyerning oxirgi chegarasi. Karyerning muayyan chegaralari yillar davomida uzluksiz surilib, yangi holatni egallab boradi. Bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari foydali qazilma yot qizig‘i ustidagi qoplama jinslarni qazib olingandan so‘ng boshlanadi. Ko‘mir va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish uchun yer yuzidan turib bajariladigan barcha ishlab chiqarish jarayonlari majmui ochiq kon ishlari deyiladi. Konni ochiq usulda qazib olish uchun xizmat qiladigan ochiq kon laximlarining majmui karyer deyiladi. Bitta karyer orqali qazib olishga ajratilgan foydali qazilma koni yoki uning bir uchastkasi karyer maydoni deyiladi. Karyerning asosiy obyektlari uchun ajratilgan maydon – yer ajratmasi deyiladi va u karyer maydoniga nisabtan bir necha marta katta bo‘ladi Karyer tepasi yer yuzi bilan chegaralanadi. Yon tomonlardan karyerni chegaralovchi pog‘onasimon tekisliklar karyer yonbag‘ri ,karyerning chuqurligi bo‘yicha chegaralovchi tekislik – karyer asosi karyer yonbag‘rining yer yuzi bilan kesishish chizig‘i esa – ustki chegarasi deb ataladi. Kon qazish ishlari olib boriladigan karyer yonbag‘ri ishchi yon-bag‘ir , faqat transport vositalari harakatlanishiga xizmat qiluvchi yonbag‘ir esa, – ishlamaydigan yonbag‘ir deyiladi. Karyer asosi

bilan usti o‘rtasidagi o‘rtacha masofa karyer chuqurligini tashkil qiladi. Pog‘ona karyerning asosiy elementlaridan biri va uning baland ligini to‘g‘ri aniqlash, unda bajariladigan jarayonlar samaradorligini ta’minlaydi. Pog‘ona qator elementlarga ega bo‘lib, uning balandligi bo‘yicha ustini chegaralovchi gorizontal tekislik pog‘ona ustki maydoni , ostini chegaralovchi tekislik esa pog‘ona ostki maydoni deyiladi. Pog‘ona yon tomonini qazib olingan bo‘shliq bilan chegaralovchi qiya tekislik pog‘ona qiyaligi deyiladi. Pog‘ona qiyaligi bilan gorizontal tekislik o‘rtasida hosil bo‘lgan burchak pog‘ona qiyalik burchagi deb ataladi. Zamonaviy karyer (razrez)larda pog‘ona balandligi (N) 10–15 m,ayrim hollarda esa – 20–40 m ni tashkil qiladi; pog‘ona ishchi maydonining kengligi 40–50 m va undan keng bo‘ladi; pog‘ona qiyalik burchagi 65–80 ° ni tashkil qiladi. Foydali qazilmani ochish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar majmui ochish ishlari deb ataladi. Shunga ko‘ra ochish ishlari hajmini son jihatdan maxsus ko‘rsatkich – ochish koeffitsiyenti orqali tavsiflanadi. Bir birlikdagi foydali qazilmani qazib olish uchun qazib olinadigan qoplama jinslar miqdori – ochish koeffitsiyenti deyiladi va bu ko‘rsatkich t/t, m 3 /m 3 , m 3 /t birliklarida o‘lchanadi. Ochish koeffitsiyentining miqdori karyerning ishlab chiqarish quvvati, foydali qazilmaning kon-geologik, kon-texnik yotish sharoitlari, qazish ishlarida qo‘llaniladigan texnika, texnologiya va boshqa omillarga bog‘liq bo‘lib, hozirgi vaqtda 0,9–15 m 3 /t ni tashkil qiladi. Konlarni ochiq usulda qazib olish davri to‘rt bosqichga ajratiladi: 1. karyer qurishga belgilangan yer ajratmasini tayyorlash. 2. karyerni qurish. 3. konni qazib olish. 4. konni tugatish. Kon jinslarini qazishga tayyorlash ishlari navbatdagi jarayonlar –jinslar massivini qazib olish va yuklash, tashish, ag‘darmalar hosil qilish va qayta ishlov berish kabi jarayonlarni bajarish uchun texnik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. Kon jinslarini qazib olishga tayyorlash turli usullar bilan ularni massivdan ajratib olib, kerakli kattalikka ega bo‘lgan bo‘laklar darajasida maydalashdan iborat bo‘ladi. Hozirgi vaqtda karyerlarda

kon jinslari massivini qazishga tayyorlashda quyidagi usullardan keng foydalaniladi: kon jinslarini bevosita massivdan ajratib olishga asoslangan mexanik usul, gidravlik usul, maxsus yumshatkich mashinalar yordamida kon jinslari massivini yumshatish (maydalash), burg‘ilab portlatish asosida kon jinslari massivini buzish (maydalash). Maydalangan kon jinslarining o‘lchamlari turlicha bo‘lishi tufayli qazib yuklovchi va transportlovchi vositalarning parametrlariga mos kelishi talab etiladi. Jins bo‘laklarining chiziq bo‘yicha maksimal o‘lchami quyidgicha bo‘lishi talab etiladi: – bir cho‘michli ekskavatorlar uchun – l max <=0,8 (q) 1/3 – avto va temir yo‘l transporti uchun – l max <=0,5 (Q) 1/3 – konveyer transporti uchun – l max <=0,5*V l –0,1 – maydalash tegirmoni uchun – l max <=0,75* V q bunda: q – ekskavator cho‘michining hajmi, m 3 , Q – avtomobil yoki dumikar (vagon) kuzovi hajmi, m 3 , V l – konveyer lentasi kengligi, m, V q – tegirmonning qabul qilish panjarasi kengligi, m O‘lchamlari talab etilgandan katta bo‘lgan jins bo‘laklari nogabarit deb yuritiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo‘ldi. Karyerlarda kon jinslarini burg‘ilab-portlatish asosida buzishda (maydalashda) turli usullardan foydalaniladi (1.3-chizma). 1.3-chizma. Jinslarni portlatib buzish usullari: a – ustquyma zaryad; b, d – shurf va shtolnya kamer zaryad; e – qozonsimon zaryad; f – skvajina zaryadi; 1 – zaryad; 2 – tiqin.

Burg‘ilab-portlatish ishlari – bu burg‘ilash, burg‘ilangan skvajinalarni zaryadlash va zaryadlarni portlatishga oid ishlar majmuidir. Portlatish ishlarini olib borishda portlovchi modda sifatida, asosan donador portlovchi moddalar (granulitlar, igdanitlar), ayrim hollarda esa, kukunsimon (ammonitlar, amonallar) portlovchi moddalar ishlatiladi. Zaryadlarni portlatish, asosan detanatsiya piliklari yoki elektrik usulda amalga oshiriladi. Nogabaritlarni qayta maydalash jarayoni – ikkilamchi maydaydalash deb yuritiladi. Nogabaritlarni ikkilamchi maydalash portlatish, termik, elektrotermik va mexanik usullarda amalga oshiriladi. Karyerlarda qazib-yuklash ishlari kon massasini kavjoydan ajratib olib, uni transport vositalariga yoki kon jinslari ag‘darmalariga eltib berishni o‘z ichiga oladi. Karyer (razrez)larda qazib-yuklash ishlari uzlukli (tsikli) va uzluksiz prinsipda ishlaydigan ekskavatorlar yordamida bajariladi. Bir cho‘michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g‘ildirakli skreperlar, buldozerlar va shu kabi mexanizmlar siklli qazib-yuklovchi mashinalar hisoblanadi. Uzluksiz prinsipda ishlaydigan mashinalar (ko‘p cho‘michli zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (cho‘michli, qirg‘ichli)halqasimon traektoriya bo‘yicha harakatlanishi tufayli kon jinslarini qazib olib yuklash ishlari uzluksizligini ta’minlaydi.Karyerda to‘g‘ri mexanik bir cho‘michli, teskari bir cho‘michli va draglaynlar keng qo‘llaniladi (1.4- chizma). 1.4-chizma. Bir cho‘michli ekskavatorlar: a – to‘g‘ri cho‘michli; b – teskari cho‘michli; d – draglayn. Zanjirli va rotorli ekskavatorlar ko‘p cho‘michli ekskavatorlarning keng qo‘llaniladigan xillari hisoblanadi (1.5-chizma).

1.5-chizma. Zanjirli (a) va rotorli (b) ekskavatorlar Ko‘p cho‘michli va rotorli ekskavatorlar qo‘llanilganda karyerda bajariladigan qator jarayonlar – jinslarni massivdan qazib olish, transport qilish, ag‘darmaga tushirish kabi jarayonlarni tashkil qilish potok usulida amalga oshiriladi. Shu sababli bu ekskavatorlar yillik,quvvati katta bo‘lgan karyerlarda qo‘llaniladi. Karyer transporti – bu kavjoydan qazib olingan kon massasini qabul qilish (boyitish fabrikasi qoplama jins ag‘darmasi va h.k.)punktlargacha tashib beradigan vositalar majmuidir. Bu vositalar karyerlardagi texnologik jarayonlarni bir-biriga bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib, ko‘p mehnat va xarajatlar sarfini talab qiladi. Foydali qazilmani qazib olish uchun sarflangan xarajatlarning 45–50 %, ayrim hollarda 65–70 % transport xarajatlarini tashkil qiladi. Temir yo‘l transportining yillik yuk aylanmasi katta (25 mln t.va undan ko‘p) va tashish masofasi 4 km dan ko‘p bo‘lgan karyerlarda qo‘llash tavsiya etiladi. Karyerlardagi temir yo‘llar statsioner (turg‘un) yoki vaqtincha xizmat qiluvchi turlarga bo‘linadi. Statsioner temir yo‘llar, asosan karyerning ishlamaydigan yonbag‘rida qoldirilgan transport bermalariga (supalariga) joylashtiriladi va uzoq muddat davomida xizmat qiladi. Vaqtincha xizmat qiluvchi temir yo‘l esa karyer ishchi yon bag‘ridagi pog‘onalar ishchi maydoniga qurilgan bo‘lib, pog‘ona ish fronti chizig‘i surilishi bilan, davriy ravishda yangi (pog‘ona ish fronti chizig‘iga yaqin) o‘zanga (joyga) surib boriladi. Avtomobil transporti asosan yuk aylanmasi kichik (15–20 mln t)va tashish masofasi 4–5 km gacha bo‘lgan karyerlarda qo‘llanadi. Yuk ko‘tarish quvvati katta (75–180 tonna) bo‘lgan avtoag‘dargichlar barpo etilishi natijasida avtomobil transportini yillik yuk aylanmasi 50–60 mln t va undan ortiq bo‘lgan karyerlarda ham qo‘llash samarali bo‘lishi ta’minlangan.

Konveyer transporti (lentali konveyerlar) yumshoq va yaxshi maydalanadigan (bo‘laklar o‘lchami 400mm gacha bo‘lgan) kon jinslarini tashishda qo‘llanadi. Karyerlarda ishlaydigan qazish uskunalari unumdorligining diapazoni keng (15000 m 3 /soatgacha)bo‘lishi konveyerlardan har qanday yillik yuk aylanmalarida ham foydalanish imkonini beradi. Yuk tashish jarayonining uzluksizligi va 18 0 gacha qiyalikda amalga oshirilishi konveyer transportining asosiy afzalligidir. Lentali konveyer – lenta (1), g‘altak tayanch (2), yuritish barabani (3), lentani taranglovchi qurilma (4) va yuklash uskunasi (5) dan tashkil topadi (1.6-chizma). 1.6-chizma. Lentali konveyer sxemasi Lentali konveyerlarni keng qo‘llanishiga quyidagi omillar salbiy ta’sir ko‘rsatadi: konveyer lentalarining tez emirilishi, tashiladigan kon jinslari o‘lchamlariga qo‘yiladigan talablarning qat’iyligi, kon jinslarining yuklash usullari va boshqalar. Aralash transport – qazish joyidan qazib olingan kon massasini birin- ketin turli transport vositalariga qayta yuklab tushirish joyigacha tashish jarayonlari tizimidir. Bunda har bir turdagi transport ishlashi qulay bo‘lgan sharoitlarda qo‘llanadi. Masalan, konveyer transporti karyerning eng chuqur joyida, avtotransport yuqoriroqda, temir yo‘l transporti esa yer yuziga yaqin gorizontlarda qo‘llanishi texnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq hisoblanadi. Konlarni ochiq usulda qazib chiqarishda foydali qazilma ustidagi qoplama jinslarni qazib olib, ularni karyer ichiga yoki undan tashqariga joylashtirish bilan bog‘liq texnologik jarayonlar majmui ag‘darma hosil qilish deyiladi. Ag‘darmalar ichki va tashqi bo‘ladi. Karyer maydonidagi foydali qazilmani qazib olingandan so‘ng bo‘shagan maydonda hosil qilingan qoplama jins ag‘darmasi ichki ag‘darma , karyer chegarasidan ma’lum masofada hosil qilingan ag‘darma esa, tashqi ag‘darma deyiladi.

Yopiq usulda qazib olish Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarish asoslari Foydali komponentlar turi bo‘yicha rudalar metall va nometall guruhlarga bo‘linadi. Qora metall (temir, marganets, xrom, titan, nikel va kobalt), rangli metall (mis, qo‘rg‘oshin, rux, aluminiy, volfram,molibden, qalay, simob va surma), nodir metall (oltin, kumush,platina) va radioaktiv metall (uran, toriy) rudalari metall rudalariguruhiga kiradi. Appatit, fosforit, tosh tuz, qurilish materiallari sifatida ishlatiladigan va tarkibida qimmatbaho toshlari bor jinslar, shuningdek, grafit, slyuda va boshqa mineral xomashyolar nometall rudalar guruhini tashkil qiladi. Tarkibidagi foydali komponentlar soni bo‘yicha metall rudalar oddiy (monometalli) va murakkab (polimetalli) bo‘lishi mumkin. Ruda konlari bir- biriga yaqin joylashgan va turli shaklga ega bo‘lgan ruda tanalaridan tashkil topadi. Ruda konlarini ochish va tayyorlash. Ruda konlari yotqiziqla rini katta qismi gorizontga nisbatan o‘ta qiya (tik) yoki qiya holatda yer qobig‘iga joylashgan bo‘ladi. Bu konlarni yuqoridan pastga yo‘nalishda qazib olish ishlarini yengillatish maqsadida qavatlarga bo‘linadi. Odatda, qavatlarning vertikal balandligi 60–80 metrni tashkil qiladi Ruda yotqizig‘i cho‘ziqligi bo‘yicha qavatlar uzunligi 50–60 m bo‘lgan bloklarga ajratiladi. Ruda konlarini ochishda ruda tanasining yer qobig‘ida joylashish elementlari va kon-geologik sharoitlariga ko‘ra vertikal, qiya stvollar yoki shtolnyalar o‘tish orqali ochish usullaridan foydalaniladi. Ruda konlarini ochishda vertikal stvollar bilan ochish usuli keng qo‘llaniladi. Konni ochishda shaxta stvoli odatda yer yuzidan birinchi gorizontgacha o‘tiladi va qavat kvershlagi o‘tish orqali ruda yotqizig‘I ochiladi. Qavatdagi ruda zaxirasi qazib olinishi borasida (davomida) stvol chuqurlashtirib boriladi va navbatdagi qavat kvershlagi o‘tiladi.Shu sababli ruda konlarini qazib olishda shaxta stvollarini tez-tez

chuqurlashtirish asosida navbatdagi pastki gorizont zaxiralari qazib olinadi. Shaxtani shamollatish ishlarini amalga oshirish va boshqa kon qazish ishlarini bajarish uchun konni ochishda bosh stvoldan tashqari yordamchi stvollar ham o‘tiladi. Toza havo oqimi shaxtaga bosh stvol orqali yuboriladi va ishlatilgan havo yordamchi stvollar orqali yer yuziga chiqarib yuboriladi (1.7 chizma) 1.7-chizma. Tik ruda yotqiziqlarini vertikal stvollar bilan ochish: 1 – bosh stvol; 2 – yordamchi stvollar; 3 – qavat kvershlaglari. Chuqurlik bo‘yicha katta uzunlikka ega bo‘lgan ruda tanalarini qazib chiqarishda ruda tanasining quyi gorizontlarini ochish, ko‘p hollarda ko‘r stvollar o‘tish orqali amalga oshiriladi (1.8-chizma). Bosh stvol ruda tanasining bor bo‘yiga o‘tiladi va stvol tubi tekisligida konsentratsion (yig‘ma) gorizont hosil qilinadi. Yuqoridagi gorizontlardan qazib olingan ruda rudatushirgichlar orqali yig‘ma gorizontga tushiriladi. Shunday qilib, qazib olingan ruda faqat yig‘ma gorizont kvershlagi orqali tashilib bosh (ruda kutarish) stvoliga etkazib beriladi. 1.8-rasm Yig‘ma gorizontli vertikal stvol orqali konni ochish: 1– bosh stvol; 2 – qavat kvershlaglari; 3 – yig‘ma gorizont kvershlaglari; 4 – ruda tushirgich; 5 – ko‘r stvol. Gorizontal va juda yotiq ruda yotqiziqlari ham vertikal stvollar bilan ochiladi. Bunday hollarda ruda yotqizig‘i qavatlarsiz qazib olinadi. Ko‘pgina ruda yotqiziqlari tog‘li hududlarga joylashgan

bo‘ladi. Bunday konlar, odatda shtolnyalar o‘tish bilan ochiladi (1.9- chizma). 1.9-chizma. Ruda konlarini shtolnyalar bilan ochish: 1 – bosh shtolnya; 2 – yordamchi shtolnya; 3 – ko‘r stvol; 4 – maydon shtreklari Ochilgan ruda tanalarini qazishga tayyorlash tashish gorizontida kon- tayyorlov lahimlari to‘rini barpo etishdan boshlanadi. Rudalarni qazib olishda quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi: Rudani massivdan ajratib olish; ikkilamchi maydalash; rudani blokdan tushirish va tashish gorizontigacha etkazib berish; konbosimini boshqarish. Ajratib olish – bu rudaning bir qismini maydalab blok massivdan ajratib olish jarayonidir. Rudani ajratib olish burg‘ilab- portlatish,mexanik usullarda yoki massivni o‘z-o‘zidan qulashi oqibatida amalga oshirilishi mumkin. Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarishda rudani ajratib olish uchun quyidagi portlatish usullaridan foydalaniladi: shpurli,svajinali va minasimon (markazlashtirilgan zaryad). Shpurli ajratib olish usulida ruda massivida chuqurligi 5m gacha va diametri 75mm gacha bo‘lgan shpurlar burg‘ilanadi.Portlovchi modda sifatida potronlashtirilgan kukunsimon (ammoniy №6 JV, detonit) yoki yumshoq donalashtirilgan (granulit, donagranulit) portlovchi moddalar ishlatiladi. Shpurlarni qo‘lda yoki mexanizmlar yordamida zaryadlanadi. Shpurli ajratib olish usuli asosan qalinligi 5–8 m gacha bo‘lgan va har qanday og‘ish burchagiga ega ruda yotqiziqlarini qazib olishda qo‘llaniladi. Qalin ruda tanalari (qalinligi 6–8 m dan katta) ni qazib olishda rudani massivdan ajratib olish skvajinalarga joylashtirilgan zaryadlarni portlatish orqali amalga oshiriladi. Skvajinalar chuqurligi 40–60 m gacha, diametri 60–150 mm gacha bo‘lishi mumkin. Ruda ajratib olishning skvajin usuli blok massividagi rudani vertikal, gorizontal yoki qiya qatlamlar bo‘yicha amalga oshiriladi.Bunda skvajinalarni blok kavjoyda parallel yoki

elpig‘ichsimon joylashtirish mumkin. Odatda, skvajinalar bir necha qator (5qatorgacha) joylashtiriladi va ular orasidagi masofa 2–2,5 m bo‘lishi mumkin. Ruda konlarini qazib olishda kon bosimini boshqarishning turli usullaridan foydalaniladi. Ulardan asosiylari: qazish bo‘shlig‘ining tabiiy saqlanish usuli; ruda tanasini o‘rab turgan (asosan ustki) jinslarni qulatish usuli; qazish bo‘shlig‘ining sun’iy saqlanish usuli. Ruda konlari yotqiziqlarining yer qa’rida joylashish elementlari va shakllarining turli-tuman bo‘lishi sababli ruda konlarini qazib olish tizimlari ko‘mir konlaridagiga ko‘ra o‘zgacha bo‘ladi. Ruda konlarini qazib olish tizimlarini tasniflash asosida qazish bo‘shlig‘ining saqlab turish (kon bosimini boshqarish) usuli yotadi. Ruda konlarini qazib olish amaliyotida qazish tizimlarining yuzlab variantlaridan foydalaniladi. Biroq, ularning texnologik jihatdan o‘xshashligi va qo‘llanish sharoitlarini bir-biriga yaqinligi tufayli barcha qazish tizimlarini quyidagi uch sinfga birlashtiriladi: 1. Qazish bo‘shlig‘ini tabiiy saqlanishiga asoslangan qazish tizimlari sinfi; 2. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlari sinfi; 3. Qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlanishiga asoslangan qazish tizimlari sinfi. Birinchi sinfga mansub qazish tizimlari asosan ruda va kon jinslari mustahkam bo‘lgan ruda konlarini qazib chiqarishda keng qo‘llaniladi. Og‘ish burchagi 55–60° dan kam bo‘lmagan, qalinligi 6–8 metrli tik ruda yotqiziqlarini qazib olishda massivdan ajratib olingan rudani qazish bo‘shlig‘ida magazinlashga (yig‘ishga) asoslangan qazish tizimi qo‘llaniladi. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimi sinfiga kiruvchi tizimlar o‘rtacha va katta qalinlikka ega bo‘lgan ruda yotqiziqlarini qazib olishda keng qo‘llaniladi. Bu sinfga mansub barcha qazish tizimlarida, dastlab blokda katta hajmdagi ruda massivdan ajratib olinadi va maydalangan ruda ustiga ruda massivi (yotqizig‘i) ustida joylashgan kon jinsi qatlamlari qulab tushadi yoki majburiy qulatiladi. Qulatilgan kon jinslari ostidagi maydalangan ruda qavat (nimqavat)ning bor balandligi bo‘yicha tushirib olinadi.

Qator kon-geologik sharoitlarda qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlash ruda qazish texnologiyasining asosiy qismlaridan biri hisoblanadi.Qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari,asosan qimmatbaho, o‘z-o‘zidan yonish xususiyatiga ega bo‘lgan,shuningdek, yer yuzini saqlash zarurati bo‘lgan konlarni qazib chiqarishda qo‘llanadi. Bu qazish tizimida qazish bo‘shlig‘i mustahkamlagichlar yordamida, yoki qazish bo‘shlig‘ini kon jinslari yoki boshqa materiallar bilan to‘ldirish orqali, yoki har ikkala usulni bir vaqtda,parallel qo‘llash bilan saqlanadi. Qazish bo‘shlig‘ini saqlashning yuqorida keltirilgan usullari qazish bo‘shlig‘ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari tavsifini belgilab beradi. Qazish bo‘shlig‘ini mustahkamlab qazib olish tizimi boshqa tizimlarga nisbatan ancha qimmat tizim hisoblanadi. Biroq bu tizim rudaning kam yo‘qotilishi va sifatsizlanishini ta’minlaydi.Ushbu qazish tizimiga tegishli tizimlar ichida eng qimmati (ko‘pxarajat talab qiladigan) qazish bo‘shlig‘ini to‘ldirib qazib olish tizimidir. Shu sababli bu qazish tizimi juda qimmatbaho rudalarni qazib olishda yoki yer yuzini saqlash zarurati bo‘lgan taqdirdagina qo‘llanadi. Qazish bo‘shlig‘ini to‘ldirishga asoslangan qazish tizimi ko‘p xarajat talab qilsada, bu tizim qo‘llanilganda ruda yo‘qotilish va sifatsizlanish darajasi boshqa tizimlarga nisbatan ancha kichik bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Yusupxodjayev A.A. Og‘ir rangli metallar metallurgiyasi. T.: ToshDTU. 2000. 120 b. 2. Xasanov A.S., Sanakulov K.S., Yusupxodjayev A.A. Rangli metallar metallurgiyasi. T.: «FAN». 2009. 375 b. 3.Уткин И. Н. Металлургия цветных металлов. М.:Металлургия. 2006 г. 486 с. 4. www. rudmet.ru 5.www. Ziyo-net.uz 6. www.mstu.edu.ru 7. www.AGMK.uz 8. Yusupxodjayev A.A. Pirometallurgiya jarayonlar nazariyasi.T.: ToshDTU. 2002. 128 b. 9.Отражательная плавка медных концентратов. М.: Металлургия. 1976. 350 с. 10. Мечев В. В., Быстров В. П., Тарасов А. В. и др. Автогенные процессы в цветной металлургии. М.: Металлургия. 1991. 415 с. 11. Abdurahmonov S.A. Gidrometallurgiya jarayonlar nazariyasi va dastgohlari. Navoiy. 2001. 397 b. 12. Степанов Б. А. Новые процессы и аппараты в металлургии золота. Учебное пособие. Ташкент, ТашГТУ, 2003. 83 с. 13.Стрижко Л. С. Металлургиязолота и серебра. М.:МИСиС, 2001. 336 с. 14. Yusupxodjayev A., Xudoyarov S. Metallurgiyada ishlab chiqarish texnologiyasi. T.: «Turon-Iqbol». 2007. 126 b.

O'xshashlar

Rudalarni boyitish va ishlov berish

Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Neft va gaz konlarini ōzlashtirish jarayonida kon geologik ōrganish

Markaziy Osiyo ma’danchiligi

Konchilik sanoati tarixi