Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari - Konchilik ishi - Referatlar

Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Yuklangan vaqt:

10.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

306.2021484375 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAHSUS TA’LIM VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI KONCHILIK ISHI VA METALLURGIYA FAKULTETI MUSTAQIL ISH Mavzu: Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari Bajardi: Tekshirdi: 1

Mundarija: I.KirishII. Asosiy qism: 1. Qazib olish bosqichlari 2. Konchilik korxonalari 3. Qavatda rudani massivdan ajratib qazib olish usullari va tartibi III.Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar: Internet tarmoqlari: 2

Kirish Ruda konlarini yer osti usulida qazib olish texnologiyasi, konchilik ishi mutaxassisligi bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarda, mutaxassislik bilimini shakllantiruvchi asosiy fandir. Ular qator maxsus mutaxassislik fanlarini ham puxta o’zlashtirishlari kerak, shular jumlasidan: yer osti kon lahimlarini barpo etish usullarini, tog’ jinslarini burg’ilab portlatib yemirish texnologiyasini, tog’ jinslari mexanikasi, aerologiyasi, shaxta va rudniklarni loyihalash asoslari. Markaziy Osiyo Respublikalari, shu jumladan hozirgi O’zbekiston Respublikasi hududida bundan 500-600 ming yillar ilgari chaqmoqtoshdan mehnat qurollari yasashgan, shu davrda chaqmoqtoshga ishlov beruvchi ustaxonalar ishlab turgan. Chaqmoqtoshni shaxta usulida 3-4 ming yil avval qazib olinganligi ma’lum. Shaxtani 4x1,5m o’lchamda, chuqurligi 6m bo’lgan o’ra shtrek bilan bog’lagan, tog’ jinslarini Buxoro bug’isining mugizidan yasalgan qurol bilan qazib olishgan. Bronza davriga kelib ruda qazib olish ishlari yo’lga qo’yilgan, ulardan margumush, surma eritmalari va mis asosida boshqa qotishmalar olingan. Nodir metallar (feruza) qazib olish eramizdan oldingi 1-ming yilliklardan boshlangan. Shu davrdan boshlab qalay va magnetit-gematit rudalarini eritib qalay va temir ajratib olingan.III-VII asrga kelib foydali qazilmani qazib olish turlari kengayib maxsus metall eritish markazlari paydo bo’la boshlagan. Konchilik ishini maksimal rivojlangan davri X-XI asrlarga to’g’ri kelgan. Chotqol, Qurama, Nurota tog’larida, Qoramozor tog’i atrofida, Farg’onada Sultonuiz tog’ida 10 mingdan ortiq konchilik uyushmalari ishlagan, shu jumladan, "Lashkerak", "Konjal", "Tabashor", "Konsoy", "Konimansur", "Aqtepa", "Rizak"; oltin konlaridan "Qizilolma", "Ko’chbuloq-Tog’berdi", "Qaykar", "Chadoq"; polimetal "Axangaraut"; mis konlaridan "Aktau", "Shayxjeli"; qo’rg’oshin "Uchquloch", "Ilanchik"; feruza koni "Ungurlikon" va boshqalar. Bulardan tashqari mis kuporosi, simob, qalay, surma, ko’mir, 3

nashotir, oltingugurt, bo’yoq minerallari, kvars va har xil qurilish va bezak materiallari qazib olingan. Asosiy qism: Qazib olish bosqichlari Ruda konlarini yer osti usulida qazib olish jarayonlari asosiy uch bosqichdan iborat: 1. konni ochish, 2. tayyorlovchi - kesuvchi lahimlar o’tish va 3. qazib olish ishlari . Konni ochish deb, yer yuzasidan ochuvchi kapital kon lahimlarini ruda tanasini hamma chuqurligiga yoki uning bir qismiga o’tqazib tayyorlovchi lahimlar o’tishga imkoniyat yaratilishiga aytiladi. Ochuvchi lahimlar bular shaxta stvollari, stvol oldi lahimlari, kvershlaglar, shtolnya, kapital ruda tushuruvchi lahimlar va boshqalar — qazib olingan foydali qazilmalarni, noruda yondosh jinslarni, transport vositalarida yer ostidan yer yuzasiga chiqarish, ishchi-xizmatchilarni, olib kelish uchun, uskunalarini, materiallarni ishlaydigan ish joyiga yetqazish, kon lahimlarini shamollatish, shaxtadagi yer osti suvlarini chiqarish va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladi. Tayyorlash yoki tayyorlash ishlari - bu shtreklar, vosstayushiylar, ortlar va boshqa kon lahimlarini o’tqazib, ular orqali konni ochilgan qismini, qazib olinadigan alohida uchastkalarga, qavatlarga, bloklarga, panellarga va stolbalarga ajratiladi. Qazib olinadigan uchastka ham o’z navbatida alohida tayyorlovchi va kesuvchi lahimlarga bo’linadi. Bu lahimlar o’z navbatida alohida qismlarga jumladan: qavat osti, qatlamlab, kesib kiruvchi pog’onalar, qavat osti kameralarga, kameralararo va panellararo seliklarga bo’linadi. Qazib olish - bu qazib olinadigan uchastkadan rudani qazib ajratib olib, hosil bo’lgan bo’shliq turg’unligini saqlab turishga xizmat qiladigan texnologik jarayon 4

Qazib olish tartibi - qazib olinadigan uchastkani qazib olishda, qazilgan bo’shliqning holati xarakterlanadi. Bu belgi har xil qazib olish tizimlarining qo’llanishi umumiyligini va har xilligini to’laroq aks ettiradi, ayniqsa qazib olish texnologiyasini va har bir qazib olish tizimini texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’zgachaligini ko’rsatadi. Ochilgan deb, qazib olinayotgan konining zahirasi yoki uning bir qismida ochuvchi lahimlar (shaxta stvollari, kvershlaglar, shtolnyalar) o’tkazilgan gorizontdan yuqori qismida joylashgan ruda zahirasiga aytiladi. Tayyorlangan deb, qazib olinadigan uchastkadagi ruda zahirasida, qabul qilingan qazib olish tizimiga muvofiq belgilangan hamma tayyorlovchi lahimlar o’tkazilib tayyor bo’lgan qismiga aytiladi. Qazib olishga tayyorlash deb, ruda zahirasini qazib olishga tayyorlangan uchastkalarida, kerak bo’lgan barcha kesuvchi lahimlarni o’tkazib, qazib olishga tayyor bo’lgan holatiga aytiladi. Yetarli miqdorda ochilgan tayyorlangan va qazib olishga tayyor ruda zahirasini mavjudligi shuning uchun kerakki: Konning qazib olinayotgan uchastkalarining birida qazib olish ishlari davomida boshqa uchastkada rejada belgilangan miqdordagi sifatli ruda qazib olish ishlarini rivojlantirishga imkon yaratilgan bo’lishi kerak. Konning ekspluatatsiyaga topshiriladigan qismida Ekspluatatsion razvedka ishlarini amalga oshirish uchun va boshqa qismida drenaj ishlarini bajarish uchun rezerv vaqt bo’lishi kerak. 5

Konchilik korxonalari Foydali qazilma konlarini qazib olish uchun konchilik korxonasi tuziladi, uning tarkibiga rudnik, shaxta, karer va ba’zan boyitish fabrikasi ham kiritiladi. Rudnik - maxsus hujjat bilan ajratilgan yer usti va yer osti uchastkasida joylashgan, konni qazib oluvchi konchilik korxonasi bo’lib, bitta yoki bir nechta ishlab chiqarish birligi - shaxtalar, shtolnyalar, karerlar va xizmat ko’rsatuvchi yordamchi sexlardan iborat bo’lgan konchilik korxonasiga aytiladi. Rudnik korxona sifatida yagona ma’muriy-texnikaviy boshqarmaga ega. Shaxta - konchilik korxonasining mustaqil ishlab chiqarish birligi bo’lib, yer osti usulida unga ajratilgan yer uchastkasi yoki uning bir qismida foydali qazilmalarni qazib olish ishlarini amalga oshiradi.Konning bir qismini rudnik shaxta yoki karer qurish uchun ajratilgan maydonini tegishlicha rudnik, shaxta yoki karer maydoni deb aytiladi.Ayrim holda rudnik maydoni bittagina shaxta maydonidan iborat bo’lsa, u holda shaxta va rudnik haqidagi tushuncha bir xil bo’ladi. Shaxta maydoni tayyorlovchi lahimlar bilan qavat yoki panellarga ajratiladi. Qavatlarning pastki va yuqorigi chegarasidan shtreklar o’tkaziladi, ular qavatdagi asosiy yoki yuk tashish bosh shtreklari deyiladi. Shunday qilib, qavat - shaxta maydonining bir bo’lagi bo’lib, qiyaligi bo’yicha asosiy gorizontdagi yuk tashiladigan shtrek bilan, cho’ziqligi bo’yicha shaxta maydoni chegarasi bilan cheklanadi. Qazib olish ishlarini bir vaqtning o’zida olib borilishiga ko’ra bir qavatli, ikki qavatli va ko’p qavatli qazib olish ishlari deyiladi. Bir vaqtning o’zida qazib olinadigan qavatlar soni ruda yotqizig’ini sharoitiga, qo’llaniladigan qazib olish tizimiga, shaxtaning berilgan yillik ishlab chiqarish quvvatiga bog’liq holda belgilanadi. Bir vaqtning o’zida ikki yoki undan ko’proq qavatlarda rudani qazib olish ishlari yillik ishlab chiqarish quvvatini bir qavatda qazib olinganida, belgilangan miqdordagi ruda bilan ta’minlash 6

imkoni bo’lmaganida, ikki va undan ortiq qavatlarda rudani qazib olish ishlarini olib borishga to’g’ri keladi. Lekin hamma kon-geologik sharoitda ham, har xil qazib olish tizimi qo’llanilganida ham, bir vaqtning o’zida bir necha qavatlarda qazib olish ishlari olib borishga imkoniyat bo’lmaydi. Ba’zi bir qazib olish tizimi umuman ko’p qavatda qazishni inkor etadi, boshqasi yo’l qo’yadi, lekin ma’lum texnik qiyinchiliklar bilan. Qavatlar odatda yuqoridan pasayib borish tartibida qazib olinadi, yuqori gorizontlardan boshlab, pastki gorizontlarga qarab qavatlarni ko’tarilish tartibida qazib olish amaliyotda kam uchraydi. Shaxta maydonining o’lchamlari texnik iqtisodiy hisoblarga muvofiq belgilanadi. Ruda konlarida shaxta maydonining uzunligi o’rtacha 0,5-2 km ni tashkil etadi, keyingi yillarda juda yirik konlarni qazib olish amaliyotida shaxta maydonining uzunligi 6 km gacha yetadiganlari ham uchraydi. Shaxta maydoni o’lchamlarini aniqlashda quyidagilardan kelib chiqiladi: Shaxta maydoni uzunligini oshirish lahimlar o’tkazishdagi, stvol oldi uskunalari va stvol oldi lahimlarini qurishga va yer yuzasidagi stvol oldi inshoatlarini barpo etishda 1t ruda zahirasi ulushiga to’g’ri keladigan kapital xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Shaxta maydonining uzayishi uning zahirasi ko’payishiga olib keladi, kapital xarajatlar doimiy bo’lib, deyarli o’zgarishsiz qoladi. Lekin shaxta maydoni o’lchamlarining ortishi rudani yer osti transportida tashish masofasi, materiallari va uskunalarni tashib keltirish, masofasi kishilarni harakatlanish masofasi ham uzayadi. Asosiy gorizontdagi lahimlarni turg’unligini saqlab turish va tamirlashga sarflanadigan xarajatlar ham ko’payadi, shamollatish ishlari murakkablashib, narxi qimmatlashadi. Shuning uchun loyihalanayotgan shaxta maydonining o’lchamlarini o’zgarishi bir turdagi xarajatlarni kamaytirsa, ikkinchi turdagi xarajatlarning ko’payishiga sababchi bo’ladi. Shaxta maydonining eng qulay (optimal) iqtisodiy jihatdan samarali o’lchami 1t ruda zahirasini qazib chiqarishga sarflanadigan umumiy xarajatning eng kam bo’lganidir.Har bir shaxta maydonida asosiy yer osti 7

bilan bog’lovchi stvollardan tashqari yordamchi stvollar ham o’tiladi. Ular kishilarni shaxtadan yer yuzasiga chiqarish uchun ikkinchi ehtiyot chiqish qurilmasi ham hisoblanadi. Undan yer osti lahimlarini shamollatish, materiallar tushirish va boshqa maqsadlarda ham foydalaniladi. Yordamchi shaxta stvollarining soni, ularning joylashishi va o’tkazish tartibini «Konni ochish» bo’limida ko’rib chiqiladi. Qavat balandligi qazib olinayotgan asosiy gorizont bilan yuqorigi qavat oralig’idagi tik yuza tekisligiga tushgan proeksiyalari oralig’idagi tik masofa bilan o’lchanadi. Ruda konlarini qazib olishda qavat balandligi odatda 30 dan 100 metrgacha yetadi, bu o’lchamdan ortig’i juda kam uchraydi. Qavatlar balandligini tanlashga quyidagi omillar ta’sir etadi: ruda tanasining qalinligi, uning uzunligi, konni yotqizilish elementlarining o’lchami, ruda va yondosh jinslarni fizik-mexanik xususiyatlari, qo’llaniladigan qazib olish tizimi, kon kapital lahimlarining va asosiy gorizontlardan o’tkaziladigan tayyorlovchi lahimlar narxi. Qavatlar balandligining uzayishi konning kapital va tayyorlovchi lahimlarini o’tkazib 1 t ruda tayyolash zahirasining hajmini va uning narxini qisqartirish imkonini beradi. Bu shu bilan izohlanadiki, qavatni tayyorlash uchun uning balandligiga bog’liq bo’lmagan holda, asosiy gorizontdagi, bir xildagi lahimlarni stvol oldi lahimlari majmuini va kvershlaglarni o’tish kerak bo’ladi. Bu lahimlarning to’liq uzunligi, hajmi va narxi qavatlar balandligidan qat’iy nazar bir xil o’lchamda qoladi, ammo qavatlardagi ruda zahirasi uning balandligiga proporsional ravishda o’sadi. Ko’pchilik qazib olish tizimlarini qo’llaganda qo’shni qavatlar chegarasida qavatlararo seliklar qoldirish talab etiladi. Bu seliklarni qazib massivdan ajratib olish katta o’lchamda rudaning miqdor yo’qotilishiga va blokning boshqa qismini qazib olishga nisbatan katta xarajat sarflash talab etiladi. Chunki qavat balandligidan qat’iy nazar, qavatlararo qoldirilgan seliklardagi ruda zahirasining miqdori o’zgarmasdan qoladi.Shu bilan birga, qavat balandligining o’sishi qazib olish bilan bog’liq bo’lgan ba’zi 8

xarajatlarning biroz miqdorda bo’lsa ham o’sishiga olib keladi. Shular jumlasidan materiallarni, uskunalarni kavjoyga tashib keltirish narxi, vosstayushiylarni o’tish, ularni ta’mirlash va shaxtada kishilarning harakatlanishiga sarflanadigan vaqtning o’sishi, mehnat unumdorligining pasayishiga olib keladi.Ba’zi hollarda qazilgan bo’shliqqa kon bosimining o’sishi, yondosh jinslarning va kameralararo seliklarning o’pirilishiga olib kelish ehtimolining mavjudligi, qavatlar oralig’idagi balandlikni masofaning uzaytirilishini cheklaydi. 9

Qavatda rudani massivdan ajratib qazib olish usullari va tartibi Kavjoydagi rudani qavat massividan ajratib qazib olish uchun odatda uni bloklarga bo’ladi, bularni esa ma’lum tartibda qazib olishga kiritiladi.Bloklarning balandligi qavat balandligiga teng. Blokning uzunligi ruda tanasining cho’ziqligi buyicha 30÷100 metr o’lchamda qabul qilinadi. Juda kam holatda blokning uzunligi ko’proq bo’lishi mumkin. Ko’p holatda vosstayushiylar bloklarning flangi qismida joylashtiriladi, shuning uchun blokning uzunligi ular oralig’idagi masofa bilan o’lchanadi. Blokning uzunligi avval qabul qilingan qazib ajratib olish tizimiga, ruda tanasining qalinligiga va qazib ajratib olingan rudani tashish usullariga bog’liq. Shuning uchun blok uzunligini tanlash, qazib olish tizimini o’rganish jarayonida ko’rib chiqiladi. Qavatda qazib olish ishlarini boshlash uchun ba’zan qavat ikkita, ba’zan uchta qazib oluvchi mustaqil qismga oraliq shtreklar bilan ajratiladi. Bunda blokning balandligi, qavat balandligidan ikki marta kichik bo’ladi. Bloklarni ketma - ket qazib olishning to’rtta asosiy sxemasi mavjud: Blokni ilgarilab siljitib borish tartibida qazib olish - stvoldan shaxta maydonining chegarasi tomon (2-rasm). Birinchi navbatda qazib olish ishlari stvolga yaqin joylashgan bloklardan boshlanadi va qazish ishini ilgarilab siljitib borishi shaxta maydonining chegarasi tomon yo’naladi. Asosiy shtrek shaxta maydonining’ chegarasigacha qazib olish ishlarining siljishi bilan birga bir oz ilgarilagan tartibda qazib boradi (1-rasmning chap qanotiga qaralsin), yoki rudani qazib olish ishlari boshlanmasdan oldin, shtrek shaxta maydonining chegarasigacha o’tkaziladi (1-rasmning o’ng qanotiga qaralsin). Rudani qazib olish ishlari bilan, shtrekni bir vaqtda o’tqazishda qator kamchiliklar mavjud, shuning uchun bu sxema juda kam qo’llaniladi. Bir vaqtning o’zida ilgarilab siljuvchi sxemada qazib olinadigan bloklarning soni qavatdan qazib olinadigan ruda miqdoriga qarab aniqlanadi. Shaxta maydonining uzunligi katta o’lchamda bo’lib, yondosh jinslar va ruda turg’un holatda bo’lsa, yordamchi stvollar shaxtaning flanga qismida 10

joylashtirilib qavat shtreklari puch jinslardan o’tkazilgan bo’lsa, ilgarilab boruvchi qazib olish sxemasini qo’llash maqsadga muvofiqdir. 2-rasm. Qavatda rudani ilgarilab siljib borish tartibida qazib olish sxemasi: I. II . III - bloklarni qazish ketma-ketligi: 1 - shaxta stvolini ruda maydonida joylashgan o’rni. 11

Xulosa Men mustaqil ishimni bajarish vaqtida konchilik sanoatida foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish eng asosiy vazifalarni bajaruvchi kon sanoati ekanligini bilib oldim. Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olishning hozirgi vaqtda ko’pdan-ko’p usullari va shu qatorda imkoniyatlari mavjuddir.Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha qazib olish tizimlarining juda ko’pgina usullaridan va imkoniyatlaridan foydalangan holda xar bir davlat o’z iqtisodiy salohiyatini yuksaltirmoqda. Buning yaqqol dalili sifatida eng rivojlangan davlatlarning aynan konchilik sanoati va ishlab chiqarish imkoniyatlarini ko’rsatish mumkin. Ushbu mustaqil ishni bajarish davrida, o’zimga kerakli bo’lgan ko’pgina ma’lumotlarga, hamda yetarli darajada ijobiy ko’nikmalarga ega bo’ldim. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, xalqimiz ma’nfati va yahshi turmush darajasiga erishishimizda “Kon ishlari” ning o’rni beqiyosdir. 12

Adabiyotlar ro’yxati: 1. М.И. Агашков, С.С. Барисов, В.А. Баярский. «Разработка рудных и нерудных месторождений» М. Недра, 1983г. 2. В.А. Шестаков «Проектирование горных предприятий», М. МГГУ, 1975г. 3. Sagatov N.X “Kon ishlari asoslari” o’quv qo’llanma. TDTU 2005 - yil . Internet tarmoqlari: Ziyo.net 13

O'xshashlar

Foydali qazilma end

Konchilik sanoati tarixi

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish

Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda karyer hajmini va uning unumdorligini aniqlash

Yonuvchi foydali qazilmalar