Ekzogen konlar - Konchilik ishi - Referatlar

Ekzogen konlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Ekzogen konlar Reja: 1. Kon hosil qiluvchi ekzogen jarayonlar 2. Nurash mahsulotlarining tarqalishi va to‘planishi 3. Nurash kon 4. Sizma (infiltratsion) konlar 5. Cho‘kindi konlar

Nurash jarayoni . Quyosh nuri, havo, suv va tirik mavjudotning faol ishtirokida yer qobig‘ining ustki qismidagi tub jinslar doim o‘zgarib, yemirilib turadi. Bu jarayon nurash deb ataladi.Haroratning o‘zgarib turishi natijasida yemirilish fiziknurash deyiladi. Bunda asosan, haroratning kundalik o‘zgarishi va suvning muzlashidan kengayishi katta ahamiyatga ega. Ma’lum bo‘lishicha, muzning yer yoriqlari devorlariga ta’sir kuchi 6000 kg/sm 2 ga yetadi.Fizik nurash jarayonida jonli dunyo, ayniqsa o‘simliklar sezilarli ish bajaradi. Ular birinchidan, ildiz otib suvning chuqurlikka kirib borishiga yordam bersa, ikkinchidan o‘zida nam saqlab nurash jarayonlari uchun qulay sharoit tug‘diradi. Shamol tog‘lardagi yoriq va bo‘shliqlarga kirib, qum va boshqa nurash mahsulotlarini o‘chirish bilan birga yemirish ishini ham bajaradi. Bu shamol eroziyasi yoki deflyasi ya (lot. deflacio – o‘chirish) deyiladi. Nurash mahsulotlari o‘z og‘irligi bilan pastga qulaydi va migratsiya agentlari yordamida yiroqlarga olib ketiladi. Bu jarayon denudatsiya (lot. denudo – yalang‘och) deb ataladi. Nurash hodisalarida dengiz ham katta ish bajaradi. Dengiz suvi to‘lqinlari har qanday mustahkam toshlarni urib sindirishga va ming tonnagacha og‘irlikdagilarini dumalatib siljitishga qodir. Tog‘ jinslarida havo kislorodi, karbonat, sulfat kislotalari va ularga boy bo‘lgan suv ta’sirida sodir bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishlar kimyoviy nurash deyiladi. Erigan kislorod va kislotalarga boy yomg‘ir va qor suvlarining turli darzliklar va bo‘shliqlar orqali siljishi natijasida tog‘ jinslarining tarkibidagi xloridlar, sulfatlar va karbonatlar erib olib ketiladi. Natijada karstlar (g‘orlar) va mayda g‘ovakchalar hosil bo‘ladi. Suv faqat eritish ishinigina emas, balki turli moddalarni tog‘ jinslarining nurash zonasiga eltish, gidratlash va gidrolizlash natijasida yemiriluvchi jins minerallarini tarkibiy qismlarga ajratish, muhitning vodorod ko‘rsatkichi (pH), oksidlash va tiklash potensiali (eH) hamda uning kimyoviy tarkibini me’yorga keltirib turish kabi muhim ishlarni ham bajaradi.

Kimyoviy nurash jarayonlarida juda muhim bo‘lgan oksidlanishni reaksiyalarini bajarishda asosiy agent – kisloroddir. Karbonat, sulfat, organik gumus kislotalari va boshqa kislotalar ba’zi silikatlarni suvda eruvchi karbonat va sulfat birikmalariga aylantirib turishda faol ish bajaradi. Bu kislotalar sulfidlarning oksidlanishidan va organizmlarning chirishidan hosil bo‘ladi. Organizmlar, asosan, o‘simliklar va bakteriyalar kislorod ishlab chiqaradi va uning bir turdan ikkinchi turga o‘tib turishini ta’minlaydi hamda o‘lish natijasida o‘zidagi vodorodni tog‘ jinslarining kationlariga (metallariga) almashib, muhitni agressiv kislotalarga boyitib beradi. Kimyoviy nurash jarayonida harorat ham katta rol o‘ynaydi.Ma’lum bo‘lishicha, haroratning 10 ° С ortishi gidroliz reaksiyasini 2–2,5 marta tezlashtiradi. Yuqorida aytib o‘tilgan ana shu nurash vositalari yordamida tub jinslar turli xil reaksiyalar (oksidlanish, gidratlanish, gidrolizlanish,dializlanish) yordamida doim parchalanib turadi. Kislorod va kislotalar tog‘ jinslarining oksidsiz va chalaoksid holdagi birikmalariga ta’sir etib, yer yuzida barqaror bo‘lgan oksid va gidrooksid minerallari hosil qiladi (oksidlanish). Tog‘ jinslaridagi eruvchan ishqoriy birikmalar eritmaga o‘tib chiqib ketadi va muhit ishqorsizlanib qoladi. Gidratlanish o‘z yuzasiga suv shimib ushlab tura oladigan adsorbent minerallarga xosdir. Aluminiy, marganets va temir oksidlari ana shu xususiyatlarga ega. Gidrolizlanish suvning parchalanishi natijasida ajralgan vodorod ioni bilan tub jinslarning asoslari o‘rtasidagi almashinuv reaksiyasini tavsiflaydi. Bu jarayon rN soni, kislotalar miqdori va suv haroratining ortishi bilan kuchayadi. Bunda silikatlar o‘rnida gil minerallari, temir,marganets, aluminiy oksidlari va gidrooksidlari hosil bo‘ladi. Dializ gilning o‘z tarkibidagi metall kationlarini diffuziya yo‘li bilan tarqatib, «toza gil» holiga kelishini ta’minlovchi jarayondir.

Nurash mahsulotlarining tarqalishi va to‘planishi Nurash mahsulotlari nurash yuzasidan biror bir kuch ta’sirida chetlashib ketmasligi mumkin (elyuviy). Ammo aksariyat hollarda ular turli vositalar yordamida tarqalib ketadi va qayta to‘planib, kon hosil qiladi. Bunda gravitatsiya kuchlari, yomg‘ir va qor suvlari, daryo suvlari, sizot suvlari, zamin suvlari, dengiz suvlari, muzliklar, shamol kabi agentlar va nihoyat elementlarning kimyoviy xossalari kata ahamiyatga ega. Gravitasiya kuchlari, asosan, tagi bo‘shashib qolgan va og‘irlik markazining siljishi yuz bergan hollarda tog‘ jinslarining surilishi,o‘pirilishi va dumalashi bilan namoyon bo‘ladi (kollyuviy yotqiziqlari). Buning natijasida saralanmagan bo‘lakli jinslar to‘plami hosil bo‘lib, ular asosan yo‘l qurilishida ishlatiladi. Nurash mahsulotlarini tarqatishda yomg‘ir va qor suvlarining xizmati juda sezilarli. Birinchidan, ular tog‘u-toshlardan bo‘lakli jinslarni oqizib, tog‘ yon bag‘irlariga to‘plab qo‘yadi (delyuviy); ikkinchidan, tog‘ daralaridan chiqish joylarida oqizib kelgan shag‘al va loyqa holdagi materiallarni katta maydonga yoyib, ekinbop yassi tekisliklar hosil qiladi (prolyuviy); uchinchidan, kichik- kichik oqimlarning qo‘shilishi natijasida daryolarga aylanib, uzundan uzoq daryo havzalarida allyuvial yotqaziqlar hosil qiladi; to‘rtinchidan, ular yer qatlamlariga sizilib, o‘zlari bilan erigan nurash mahsulotlarini olib ketadilar va qoldiq hamda sizma konlarni hosil qilishda faol qatnashadilar. Oqar suv nurash mahsulotlarini tashishda nihoyatda salmoqli ish bajaradi. Masalan, faqat Volga daryosining o‘zigina yiliga Kaspiy dengiziga 46,5 mln tonnaga yaqin erigan va taxminan shuncha loyqa va mexanik bo‘lakli materiallarni oqizib keltiradi. Yer sharining barcha daryolari esa dengiz va okeanlarga yiliga loyqa holda 13 mlrd tonna va erigan holda 5 mlrd tonna material quyib turadi. Hisoblashlarga ko‘ra denudatsiya natijasida yer sharining quruq qismi yiliga 0,09 mm yoki har ming yilda 9 sm pasayar ekan. Mana shu mahsulotlarning yarmidan ko‘pi turli saralanish jarayonlaridan o‘tib, pirovardida qurilish uchun ishlatiladigan har xil bo‘lakli jins konlari,kimmatbaho metallarning sochma konlari, chin eritmalardan hosil bo‘luvchi tuz konlari, kolloid eritmalaridan oksidlar holida ajralib hosil bo‘luvchi turli metallarning cho‘kma konlari, qurilish, kimyo sanoati va energetikaning «noni» hisoblanuvchi ohaktosh, oltingugurt,ko‘mir, neft va boshqa turli tuman biokimyoviy cho‘kmalar holida konlar hosil qiladi.

Nurash mahsulotlarini tashish va saralashda dengiz suvi ham alohida ahamiyatga ega. Sohillardagi nurash mahsulotlari va daryolar keltirgan mahsulotlar dengizda saralanib, joy-joyiga yotqiziladi.Mexanik bo‘laklar sohildan yiroqlashgan sari maydalanib boradi. Bu jarayonda shag‘al va qum bo‘lakchalari hamda og‘ir foydali minerallar bir necha sekund yoki minut mobaynida cho‘ksa, ba’zi juda mayda gil minerallari esa hatto ming yillar mobaynidagina batamom cho‘kib tugaydi. Yuqorida aytilgan kimyoviy va biokimyoviy cho‘kmalarni saralab yotqizishda ham dengiz shunday ish bajaradi. Nurash mahsulotlarini ko‘chirish va kon hosil qilishda shamolning ham hissasi katta. Shamol qum to‘dalarini uzoq masofalarga olib ketishi va barxanlar (sahroda) yoki dyunalar (dengiz sohillari yaqinida) hosil qilishi mumkin. Ma’lum bo‘lishicha, Qoraqum sahrosining ba’zi yerlaridagi qumlar 500–800 km dan uchirib keltirilgan ekan. Shamol saralashda ham ma’lum ish bajaradi va eolsoch makonlarini hosil qiladi. Yemirish va uning mahsulotlarini tarqatishda muzliklar ham ma’lum ahamiyatga ega. Ular kengayish va gravitatsiya kuchlari ta’sirida siljib, soatiga 1,25 m gacha tezlikda harakat qiladi. Bunda ular tog‘liklar va qoyalarni juda katta kuch bilan buzib, katta-katta toshlarni va boshqa yemirilish mahsulotlarini o‘zlari bilan surib, olib ketadilar va ma’lum sharoitlarda cho‘kindiga chiqaradilar (morenalar). Ularning kon hosil qilishdagi foydasi juda kam bo‘lsada, ammo ularning surilish yo‘nalishiga qarab tub konlarni qidirish uchun ahamiyati katta. Nurash kon Nurash konlari ikki guruhga bo‘linadi: 1. Qoldiq konlar. 2. Sizma (infiltratsion) konlar. Qoldiq konlar nurovchi jinslar hisobiga hosil bo‘lib, ularning ichida joylashadi. Ba’zida ular sizma mahsulotlar bilan biroz boyitilgan bo‘ladi. Qoldiq konlarning hosil bo‘lishida gidrogeologik sharoitning ahamiyati ayniqsa katta. Masalan, nurash qobig‘ida gil kabi «ekranlik» (ya’ni to‘siqlik) xususiyatiga ega bo‘lgan zich jinslar

bo‘lsa, yomg‘ir suvlarini o‘tkazmay kimyoviy nurashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, o‘ta g‘ovak jinslar ham qulay emas: chunki ular sizot suvlar bilan kimyoviy birikmalar hosil qilishga ulgurolmay qolishi mumkin. Suv osonlik bilan shimilib, pastga qarab bir tekis sokin harakat qiladigan tog‘ jinslari eng qulay sharoit hisoblanadi. Qoldiq konlar tabiatdagi yotish sharoiti va shakli bo‘yicha uchga – yoyiq, cho‘ziq va kontakt oldi konlariga bo‘linadi.Yoyiq konlar tub jinslarning ustki qismida sodir bo‘luvchi nurash jarayonlari natijasida hosil bo‘lib, ana shu jinslarni qoplab, yopib yotadi. Bunday konlarning ostki qismi ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, sekin-asta o‘zgarmagan jinslarga o‘tib boradi. Konlarning ustki qismi intensiv o‘zgargan jinslar bilan bir qatorda o‘zgarmagan jinslarning qoldiq «orolchalari»dan tuzilgan, notekis bo‘ladi. Kattaligi ko‘ndalangiga bir necha 10 m dan bir necha ming m.gacha bo‘lishi mumkin. Qalinligi odatda bir necha 10 sm dan tortib bir necha 10 m gacha bo‘ladi. Cho‘ziq konlar tomirsimon shaklda bo‘lib, chuqurlikka yoriqlar bo‘ylab kirib boradi. Ular ko‘pincha bir necha yuz m.ga cho‘zilgan bo‘ladi (4 km ga cho‘zilgan hollari ham ma’lum). Bunday konlar odatda bir necha o‘n metr chuqurlikka, ba’zida 100–200 m va ayrim hollarda 1,5 km gacha boradi. 2-jadval Ekzogen konlar tarkibi

Toifa Sinf Nurash konlari Mexanik Cho‘kma konlar Kimyoviy Qoldiq Sizma Bo‘lakli Chin Kolloid Vul- Tur Nb, Cr, Fe, Mn, Al, U, Cu, Fe, jins konlari Sochma konlar Au, Pt, Ag, Sn, W, eritma konlari Na,K, eritma konlari Biokimyo- viy konlar Chig‘anoqt osh, diato- mit, trepel, kan Asosiy foydali qazil- malar kaolin, magnezit , talk, barit, apatit va b.lar Nl, S, gips, fosforitlar magnezit, boratlar Shag‘al, qum, gil va b.lar Zr, Ta, Nb, Nl, Olmos, yoqut, zumrad, va b.lar Mg, Ca, Fe, Mn, B, Ba, Al, U, tuzlari V, va ho- Cu, Mo kazo opoka, fos- forit, oltingugurt, guano, tosh- ko‘mir, neft, gaz Fe, Mn, Pb, Zn

Kontakt oldi konlari bir tomondan foydali qazilma mahsulotlarining nurashi natijasida o‘zidan ajratuvchi va ikkinchi tomondan, shu mahsulotlarni qayta cho‘ktiruvchi tog‘ jinslarining yonida joylashadi. Bu hol ko‘pincha karbonat jinslarga xosdir. Foydali minerallar odatda ana shu karbonat jinslarning erishidan hosil bo‘lib, kontakt fronti bo‘ylab hosil bo‘lgan karstlarda ushlanib qoladi. Ba’zida karstlar o‘pirilish mahsulotlari va foydali minerallar aralashmasi bilan to‘lib qolgan bo‘ladi.Qoldiq konlarning tarkibiy qismi ivish, nurash, ishqorsizlanish va qayta taqsimlanish natijasida hosil bo‘lgan maxsus tekstura va strukturaga ega. Teksturalar ichida bo‘lakli, brekchiya, to‘rsimon, tomchisimon,yo‘l-yo‘l, kukunsimon, g‘ovakli, uyasimon, sekretsion, konkresion va no‘xatsimon teksturalar ko‘p uchraydi. Strukturasi esa ko‘pincha relikt, sement, kataklastik, ritmik zonal, tolasimon, tangasimon, gilsimon shakllarda bo‘ladi. Qoldiq konlarga misol tariqasida quyidagi elementlarning konlarini keltirish mumkin. Nikel konlari o‘ta asosli jinslar (serpentinit)larning nurash qobig‘ida hosil bo‘ladi. Ularning hosil bo‘lishida nikel manbai vazifasini tub jinslardagi olivin va piroksen (№1-0,3–0,4 %) minerallari o‘taydi. Nurash natijasida nikelning miqdori 5–15 marta ortishi mumkin. Tarkibida temir 60 %gacha, xrom 1%, nikel 0,3–0,6 % atrofida bo‘ladi. Boksit konlari ikki shaklda – yoyiq laterit va karst shaklida uchraydi. Ular tarkibida aluminiy oksidi bo‘lgan turli jinslardan hosil bo‘lishi mumkin. Yoyiq turdagi konlar issiq va nam iqlimli tropik va subtropik zona mamlakatlarida ko‘p uchraydi. Karst turidagi boksit konlarini olimlar «avval ko‘tarilib, keyin chuqur eroziyaga uchragan karbonat jinslarning muayyan bo‘shliqlarida erimaydigan temirli gil qoldiqlaridan hosil bo‘ladi» deb hisoblaydilar. Ularning shakli juda murakkab bo‘ladi (ayniqsa ostki qismida). Bunday konlar O‘rta yer dengizi atrofida, Afrikada, Hindiston va boshqa joylarda ko‘p tarqalgan. Boksit konlarining tarkibida byomit, diaspor, gibbsit, gidrargillit va boshqa glinozyom minerallaridan tashqari juda ko‘p boshqa minerallar ham uchraydi. Ularning rangi oq, pushti va qizil bo‘lishi mumkin. Boksit konlarida glinozyomning miqdori birlamchi jinslardagidan 4–6 baravar ko‘payadi va ba’zan 50 %dan oshadi. Kaolin konlari ko‘proq granit va gneyslar, ba’zida asosli jinslar va slanetslarning nurashidan hosil bo‘ladi. Bunday konlar yoyiq turdabo‘lib, boksitlardan, birinchidan, tub jinslarning erkin glinozem yig‘ilguncha yetib bormagan chala nurashi bilan, ikkinchidan, temirning butunlay chiqib ketishi natijasida juda oqarib ketganligi bilan farq qiladi. Bunday sharoit gumus kislotalariga boy bo‘lgan juda nordon muhitdagina mavjuddir.

Kaolin konlarida kaolinit va tub jinslarning qoldiq minerallaridan tashqari galluazit, montmorillonit, xalsedon va boshqa gipergen minerallar ko‘p bo‘ladi. Bunday konlar O‘rta Osiyoda, Ukrainada, Uralda bor. Qoldiq kaolin konlari G‘arbiy O‘zbekistonda ham keng tarqalgan (Qarnob, Ovminzatog‘, Oltintog‘,Quljuqtog‘). Magnezit konlari serpentinitlarning karbonat kislotasi ta’sirida parchalanishidan hosil bo‘ladi. Bunda magniy serpentindan eritmaga o‘tadi va chuqurroq zonalarga borib, karbonat holida eritmadan ajraladi. H 4 Mg 3 Si 2 O 9 q H 2 O q 3CO 2 q 3MgCO 3 q 2SiO 2 q 3H 2 O serpentinmagnezit Magnezit 10–15 m qalinlikda yoyiq konlar hosil qilib, Ural,Qozog‘iston, Kuba, Hindiston va boshqa joylarda tarqalgan.Talk konlari kremniyli nordon suvlarning serpentin bilan reaksiyasi natijasida hosil bo‘lishi mumkin. H 4 Mg 3 Si 2 O 9 q 2SiO 2 q H 2 Mg 3 Si 4 O 12 q H 2 O serpentintalk Apatit konlari karbonat jinslarning karst bo‘shliqlarida gil qoldiqlari ichida to‘plangan holda uchraydi. R2O5 miqdori nurash natijasida tub jinsdagi 3–12 % o‘rniga 26–33 %gacha ko‘tariladi. Bunday konlar gumus kislotalarining ta’sirida R2O5 ning avval erib chiqishi,keyin chuqurroq sathdagi karst bo‘shliqlariga cho‘ktirilishidan kelib chiqadi. Konlari AQSHda, Belgiyada, Rossiyada mavjud. Barit konlari ham taxminan shunday hosil bo‘ladi. Ana shunday sharoitlarda juda kam bo‘lsada, oltin, qo‘rg‘oshin, qalay va boshqa metall konlari ham hosil bo‘lishi mumkin. Sizma (infiltratsion) konlar Ishqorsiz jarayonlar natijasida moddalarning bir tog‘ jinsidan chiqarilib, ikkinchisiga yotqizilishi natijasida hosil bo‘lgan konlar sizma (infiltratsion) konlar deyiladi. Nurash jarayoni avvalo ishqoriy muhitda ro‘y beradi va natriy,kaliy, kalsiy, magniyning sulfat, xlorid va karbonat kabi eruvchan tuzlari hamda kremnezem (SiO 2 ) ning ishqorsizlanishi natijasida eritmaga o‘tishidan boshlanadi. Shu vaqtning o‘zida silikat va alumosilikatlarning gidrolizlanishi natijasida aluminiy, temir va marganets to‘plana boradi. Keyinchalik muhit kislotaga boyiydi va aluminiy, temir, marganets gidrooksidlari eritib chiqariladi. Bunday aktiv eritmalar tog‘ jinslari orasida filtranib, yo bo‘shliqlarni to‘ldirish (masalan, qum va qumtoshlarda), yoki metasomatik yo‘l bilan (karbonat jinslarda) konlar hosil qiladi. Sizma konlarning ham hosil bo‘lishida yuqoridagidek gidrogeologik ahvol muhim ahamiyatga

ega. Chunki bu holda konning hosil bo‘lishi sharoiti, shakli va kattaligi sizot suvlarining harakat qilish yo‘liga bog‘liq. Agar suvlar o‘tkazgich tog‘ jinslarining suv o‘tkazmaydigan qatlamlar bilan chegaralangan qatlami bo‘ylab harakatlansa,qatlamsimon sizma konlar hosil bo‘ladi.

Agar ular yoriqlar va darzliklar orasidan sizib o‘tsa, murakkab shakldagi konlar hosil bo‘ladi.Sizma konlar ma’danlarining tekstura va strukturalari ko‘p jihatdan qoldiq konlarnikiga o‘xshab ketadi. Undan tashqari sizib o‘tish natijasida hosil bo‘lgan sementlashish va turli metasomatik teksturalar ham sizma konlarga xos. Ular qoldiq konlar bilan bir vaqtda hosil bo‘lgani uchun qoldiq konlar kabi geologik tarixning barcha davr yotqiziqlarida uchraydi.Sizma konlar uran, mis, temir, nikel, oltingugurt, gips, fosforitlar, magnezit, boratlar kabi foydali qazilmalar uchun juda ahamiyatli. Uran konlari gipergen sharoitda juda juda keng tarqalgan bo‘lib,uning konlari yer sharining turli joylarida ko‘plab uchraydi. Uranning yer qobig‘i ichki qatlamlariga xos to‘rt valentli birikmalari nurash natijasida dastlab eruvchan olti valentli birikmalarga (ko‘pincha,UO 2 SO 4 ga) aylanadi va erib, sizot suvlar bilan yuqoridan pastga harakat qiladi. Nordon suvlarning neytrallashishi (pH–7) bilan uranni aktiv sorbsiyalovchi (shimib oluvchi) temir oksidlari cho‘ka boshlaydi. Ammo gil holidagi bu birikmalar qattiqlanib, limonit, gyotit va boshqa minerallarga aylanganda uran yana zamin suvlari tarkibiga qo‘shiladi va keyinchalik yer usti suvlari bilan qo‘shilib, yiroq-yiroq larga tarqalib ketadi. Ma’lum sharoitlarga duch kelgach, cho‘kindiga ajralib, kon hosil qiladi. Uran asosan to‘rt xil holatda uchraydi (tog‘ jinslari yoriqlarida,qumtosh va konglomeratlarda, ko‘mir plastlarida va bitumli jinslar tarkibida). Ko‘mir va qumtoshdagi uran konlari, asosan, bu jinslarning filtrlash xususiyatiga bog‘liqdir. Bitumli jinslardagi konlar esa, avvalambor neft oksidlarining sorbentlik xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Uran cho‘llarning namlikni tez bug‘lantiruvchi issiq sharoitida pastdan yuqoriga ko‘tariluvchi kapillar suvlar bilan ham yig‘ilishi mumkin. Bunda u uran tuzlari holida yer yuzida qatqaloq po‘stloqlar hosil qiladi. Umuman uran konlari cho‘ziq va yoyiq konlar shaklida bo‘ladi. Uran ba’zida vanadiy, mis va boshqa metallar bilan birgalikda turli tog‘ jinslari ichida kompleks konlar hosil qiladi (Kolorado platosi). Shuning uchun uran konlarining tarkibi ancha murakkab bo‘lib, uraninit, roskoelit, karnotit, tyuyamunit, uranofan, navokoit, temir, mis, qo‘rg‘oshin, rux sulfidlari va turli tomir minerallaridan tuzilgan bo‘ladi. Uran konlari AQSH, Janubiy Afrika, Kanada, Fransiya, Italiya, Yaponiya va boshqa joylarda ko‘plab uchraydi. Konlarda uran ko‘pincha 0,01–1,0 %, vannadiy 1–1,5 % miqdorida bo‘ladi. Foydali aralashmalardan mis, qo‘rg‘oshin, kobalt,nikel, molibden, margimush, selen, germaniy va galliy uchrab turadi. Mis konlari misli qumtosh nomi bilan mashhurdir. Bunday konlar AQSH, Yevropa va boshqa joylarda mavjud. Ural tog‘ining G‘arbiy yonbag‘rida Kama va Ural daryolari havzalarining o‘rtasida bunday misli qumtosh yotqiziqlari 100 km masofaga cho‘zilib ketgan mashhur

Jezqazg‘an konini hosil qilgan. Olimlarning fikricha, bu kondagi mis Ural tog‘ining nurash mahsulotidir.

Foydali minerallar qum zarralarida po‘stloq va pardasimon ko‘rinishida bo‘lib, xalkozin, kovellin, xalkopirit, tug‘ma mis, pirit,markazit, galenit va ularning oksidlanish mahsulotlari hamda kalsit, angidrid va shu kabilardan tashkil topgan. Temir konlariga Uralning sharqiy yonbag‘ridagi Alapayev koni misol bo‘la oladi. Bu yerda temir sizot suvlari bilan keltirilib, bo‘lakli jinslar qatlamidan uning ostidagi ohaktosh qatlamiga sizib o‘tgan va metasomatik siderit hamda temirli xlorit holida ajralgan. Ammo eritmada karbonat kam bo‘lsa hamda karbonatmas jinslarda bo‘shliqlarni to‘ldirish yo‘li bilan hosil bo‘lsa, uning minerallari ko‘proq gidrooksid holida ajraladi. Sof tug‘ma oltingugurtning O‘rta Osiyodagi Qovurdoq, Sho‘rsuv va boshqa oltingugurt konlari sizilish yo‘li bilan hosil bo‘lgan. Ko‘pincha ular gipsli karbonat jinslar orasida hosil bo‘lib, uzunligi bir necha km va qalinligi bir necha o‘n metrga boradi. Bunda oltingugurt neft-gaz konlari karbonvodorodlarning sulfat bilan bevosita reaksiyasi natijasida yoki 2CaSO 4 Q CH 4 - - > 2CaCO 3 Q 2H 2 O · S 2 angidridkalsit tog‘ jinslardagi gips va angidrid eritma holiga o‘tgandan keyin eritmadagi karbonvodorodlar bilan birikishi natijasida hosil bo‘lishi mumkin. Shaxta suvlari va ba’zi buloq suvlari sulfidlarning nurashi natijasida sulfat kislotasiga boy bo‘ladi. Bunday suvlar ohaktosh qatlamlaridan sizib o‘tadigan bo‘lsa, kalsiy karbonati kalsiy sulfati bilan siqib chiqariladi. Natijada sizma gips konlari hosil bo‘ladi. Cho‘kindi konlar Cho‘kindi konlar tog‘ jinslarida kechadigan quyidagi ketma-ket keladigan jarayonlar natijada hosil bo‘ladi: parchalanish → ko‘chirish → (bir joydan ikkinchi joyga) → yotqizish → diagenez (zichlashish).Parchalanish nurash jarayonida va boshqa ekzogen omillar ta’sirida ro‘y beradi. Ko‘chirish esa bo‘laklar ko‘rinishida, chin va kolloid eritma shaklida, doimiy oqar suvlar va shamol, muz, dengiz suvlari ta’sirida ro‘y beradi. Yotqizish asosan dengiz basseynlarida ro‘y beradi. Bir qismi quruqlikda – vodiyda, ko‘lda, botqoqlikda yoki quruqlikda to‘planish hamda eritmadan cho‘kish ko‘rinishida bo‘ladi.

Diagenez – yotqiziqning tog‘ jinsiga aylanish jarayonidir. U quyidagi jarayonlardan iborat: 1. Cho‘kmadan turg‘un bo‘lmagan minerallarning erib ajralib ketishi. 2. Yangi fizik-kimyoviy sharoitda yangi minerallarning paydo bo‘lishi. 3. Konkretsiyalarning paydo bo‘lishi. 4. Qayta kristallashish va sementlashish. Cho‘kindi konlar qanday geologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lishiga qarab 3 guruhga bo‘linadi. A. Mexanik (bo‘lakli) cho‘kindi konlar. Ular orasida sochma konlar alohida o‘rin tutadi. Sochma konlar genezisiga qarab elyuvial, delyuvial, alyuvial, dengiz va ko‘l konlari, muzlik konlariga bo‘linadi. B. Kimyoviy cho‘kindi konlar. Genezisi bo‘yicha uch xil: dengiz, ko‘l va botqoq turlari bor. Asosan dengiz turi ko‘proq. Masalan,dengiz qirg‘og‘ida temirning limonit minerali ko‘proq hosil bo‘ladi.Yana chuqurroqda temirli xloritlar, eng chuqurda temirning siderite minerali hosil bo‘ladi. Marganets konlari ham shunday tartibda hosil bo‘ladi: psilomelan → pirolyuzit → marganetsning karbonatlari.Ko‘l va botqoqlarda temir va marganetsning aralashma konlari hosil bo‘ladi. Mineral tuzlar – gips, angidrid, osh tuzi va boshqa tuzlar eritmasidan kimyoviy cho‘kma holida konlar hosil bo‘ladi. D. Biogen va bioxemogen cho‘kindi konlar. Bu yo‘l bilan ohaktosh, fosforit va yonuvchi foydali qazilmakonlari hosil bo‘ladi. Dengizda yashovchi ko‘pchilik hayvonot turlari o‘z chig‘anoqlarini kalsiy mineralidan (CaCO 3 ) quradilar. Ular dengiz sharoiti o‘zgarishi natijasida yalpi qirilgandan so‘ng, ularning chig‘anoqlari dengiz tubida to‘planib ohaktosh konlarini hosil qiladi. Fosfor dengiz hayvonlari skeletining 60 %ini tashkil etadi. Ularning skeletidan fosfor konlari hosil bo‘ladi. Mexanik cho‘kindi konlar Mexanik cho‘kmalar nurash mahsulotlarining loyqa, chang,sudraluvchi va dumalovchi bo‘laklar ko‘rinishida muzliklar, shamol,daryo va dengiz suvlari ta’sirida siljishi va saralanishi natijasida hosil bo‘ladi. Mexanik cho‘kma konlarni ikki turga, ya’ni bo‘lakli jins va sochma konlarga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi qurilish materiallari sifatida, ikkinchisi esa, turli qimmatbaho minerallar sifatida sanoat ahamiyatiga ega. Mexanik cho‘kindi konlarning hosil bo‘lishi suv oqimining tezligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bunda suvning oqim tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, u oqiza oluvchi jins bo‘laklarining o‘lchami shunchalik katta bo‘ladi.

Qurilishda bo‘lakli jinslarning quyidagi xillari ishlatiladi: xarsang tosh (bo‘laklari 200 mm va undan katta), tosh (10–200mm), shag‘al (1–10 mm), qum (0,1–1 mm), alevrit (00,1–0,1 mm), gil (zarralar kattaligi 0,01 mm va undan kichik). Xarsangtosh va toshlar daryolarning juda tezoqar yuqori qismlarida va dengizlarning qoyali qirg‘oqlarga bevosita urilishi joyida hosil bo‘ladi. Shag‘al konlari hosil bo‘lishi sharoiti bo‘yicha to‘rt xil bo‘lishi mumkin: 1) delyuvial; 2) allyuvial; 3) periglyatsial; 4) dengiz va ko‘l qirg‘oqbo‘yi konlari. Bularning hammasi hozirgi zamonda yoki geologik tarixning shunga yaqin davrlarida hosil bo‘ladi, «qadimgilari» esa, juda jipslashib, ishlatishga yaroqsiz holga kelib qoladi. Qum konlari hosil bo‘lishi sharoiti bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: 1) elyuvial konlar; 2) delyuvial konlar; 3) prolyuvial konlar; 4) allyuvial konlar; 5) flyuvioglyatsial (muzlik suvi to‘plashidan hosil bo‘lgan) konlar; 6) ko‘l va dengiz konlari; 7) eol (shamol) konlari Bularning ichida allyuvial, ko‘l va dengiz konlari katta amaliy ahamiyatga ega. Ular ham geosinklinal, ham platformalarda hosil bo‘lib, devondan to to‘rtlamchi davrgacha bo‘lgan yoshdagilari ma’lum. Tarkibi bo‘yicha monomineral kvars, oligomikt (biroz «ifloslangan» kvars), arkoz (kvars va dala shpati ko‘proq) va aralashma qum konlariga ajraladi. Gil konlarini quyidagi genetik turlarga bo‘lish mumkin: 1) nurash qobig‘i konlari; 2) delyuvial konlar; 3) allyuvial konlar; 4) ko‘l va dengiz konlari; 5) flyuvioglyatsial konlar; 6) lyoss konlari.

Asosiy minerallari kaolinit, galluazit, montmorillonit, pirofillit,allofan va gidroslyudalardir. Undan tashqari turli oksid va gidrooksidlar, kvars, dala shpati va boshqa tarkibdagi zarralar ham ko‘p. Gil ichidagi qum fraksiyasining (qumga oid kattalikdagi zarralarning)miqdori 50–60 %ga borsa suglinok, agar 80 %dan oshsa supes deb ataladi. Kembriydan hozirgacha yoshdagi gil konlari ma’lum.

Sochma konlar Sochma kon deb suv, shamol, muzliklar yordamida saralanib,o‘z og‘irligi ta’sirida cho‘kib hosil bo‘lgan metall va qimmatbaho tosh konlariga aytiladi. Sochma konlar ba’zi foydali qazilmalar uchun muhim ahamiyatga ega. Olmos, titan, volfram, qalay kabi xomashyolarning qariyb yarmisi, oltin, platina va ba’zi boshqa metallarning anchagina qismi sochma konlardan olinadi. Sochma konlar hosil qiluvchi minerallarning birinchidan, solishtirma og‘irligi katta bo‘lishi; ikkinchidan, oksidlanish zonasida barqaror bo‘lishi; uchinchidan, yetarli darajada mexanik mustahkamlikka ega bo‘lishi shart. Shunga asosan, sochma konlar quyidagi minerallar uchun xosdir (qavs ichida solishtirma og‘irligi ko‘rsatilgan): platina (21), oltin (19,3–15,6), kinovar (8,2–8), kolumbit (8,2– 5,15),volframit (7,7–7,2), kassiterit (7,1–6,8), sheelit (6,1–5,9), monatsit (5,3–4,9), magnetit (5,2), ilmenit (5,4), sirkon (4,7), rutil (4,3–4,2),korund (4,1–3,9), granat (4,3–3,6), topaz (3,6–3,5), olmos (3,5). Sochma konlar uch xil manba – tub konlar, tog‘ jinslaridagi aksessor minerallar, qadimgi sochmalar hisobiga hosil bo‘ladi. Odatda tub konlar hisobiga oltin, platina, olmos, kassiterit, volframit va kinovar konlari hosil bo‘ladi. Aksessor minerallarning to‘planishi esa monatsit, ilmenit, rutil, sirkon, granat, magnetit sochmalarini hosil qiladi. Sochma konlarning tarkibi ularning tub manbai bo‘lmish turli tagzamin tog‘ jinslari bilan, ma’lum minerallar assosiatsiyasi bilan bog‘liqdir (1-jadval). Maxsus adabiyotlar asosida minerallarning qator belgilari (kristallar gabitusi, zarrachalarining kattaligi, solishtirma og‘irligi, tiniqligi, rangi, qo‘shalokligi va hokazo)ga tayangan holda sochmalar manbaini aniqlash mumkin.

Sochma konlar hosil bo‘lishi sharoitiga qarab quyidagicha ajratiladi: 1) elyuvial sochma konlar; 2) delyuvial sochma konlar; 3) prolyuvial sochma konlar; 4) allyuvial sochma konlar; 5) eol sochma konlar; 6) dengiz qirg‘oq bo‘yi sochma konlari; 7) flyuvioglyatsial sochma konlar

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997. 2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni. 3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969. 4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Universitet», 1994. 5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallografiya. T. «Universitet», 2004. 6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005. 7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994. 8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni).«Universitet», 2002. 9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000.

O'xshashlar

Allyuvial sochma konlar

Kimyo sanoati va qishloq xo‘jaligi uchun xomashyo

Nodir metallar

Rangli metallar

Asl metallar