Чўкинди формацияси

Чўкинди формацияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Чўкинди формацияси "Формация" сўзи геологик адабиётга XVIII асрда қатламлар таркибининг ва кесмадаги ҳолатининг ўхшашлигини белгилаш учун киритилган. Кўпчилик олимлар бу терминни стратиграфик комплексни белгилашда қўллашган. Айримлари эса, формацияга таркиби ва ҳосил бўлишида умумийлик бўлган тоғ жинсини киритишган. Формация ҳақидаги тушунча 1761 йил Г.Х.Фюксел томонидан гео- логияга киритилган. У формация деб, бир хил шароитда ҳосил бўл ган қатламлар комплексини атаган ва ҳар бир формация ер тарихининг аниқ даврига тўғри келади деб ҳисоблайди. Шундай қилиб формация деганда, бошқалар ичидан ўзининг тар киби ёки тузилиш хусусияти билан ажраладиган аниқ тектоник ёки иқлим режимида ҳосил бўлган фацияларнинг генетик мажмуаси тушу-нилади. Шунга кўра формация ўлкавий литологик-тузилмали тушунча-дир. Формациянинг ҳосил бўлиш давомийлиги, уларнинг қалинлиги, эгаллаган майдонининг ўлчами катта оралиқда ўзгаради. Шунинг учун уларни формацияларга, кейинчалик макрофацияларга ажратиш керак. Одатда чўкинди формацияси ичида платформа, геосинклинал, ўтиш турлари ажратилади. Геосинклинал формация катта амплитудали тектоник ҳаракат натижасида ҳосил бўлади. Платформа формацияси эса кичик амплитудали тектоник ҳаракат бўлган областларда ҳосил бўлади. Шунинг учун қалинлиги кичик ва катта майдонда ўз хусусиятини йўқотмайди. Œтиш формацияси тоғ қурилмасининг бурмали кўтарилиш даврида кескин ботиш вилоятларида ҳосил бўлади. Уларнинг қалинлиги катта.

Геосинклинал формациянинг турлари Геосинклинал формация қуйидаги турларга бўлинади: 1. Гилли сланецли. 2. Кремнийли вулқоноген. 3. Кремнийли-темирли ва чўкинди эффузив темир рудали. 4. Кремнийли марганецли. 5. Карбонатли. б. Қатлам фосфоритли. 7. Риф. 8. Боксит. 9. Флиш. 10. Моласс. Гилли сланецли формация Кўпчилик геосинклинал вилоятлар учун қалин бир хил метамор-фик гилли қалин қатлам хос. Бу формация аспид формацияси деб ҳам аталади. Гилли жинслардан ташқари албатта қумда ҳамда сийрак оҳактош қатламлари учрайди. Гилли сланецли формациянинг қалинлиги юз айрим ҳолларда минг метргача етади. Гилли сланецлар органик моддага бой бўлган тақдирда тўқ кулранг, қора рангли. Гилли сланецли формация палеозой ётқизиқларида Œрта Осиё, Уралда, мезозойда Кавказда учрайди.

Қум қатламли гилли сланецли формацияларда флиш туридага ритмлилик кузатилади. Бу формация кўпинча кремнийли, вулқоноген ва карбонатли қатлам билан алмашинади. Гилли-сланецли формация қазилма бойликларга бой эмас. Айрим ҳолларда кўмир қатламлари учрайди. Бошқа қазилма бойликлардан сидерит рудаси учраши мумкин. Масалан, Кавказдаги аален гилли-сланецли ётқизиқда кўмир ва сидерит уюми бор. Бу формация асосан денгиз шароитида ҳосил бўлади. Қора ранг қатламнинг органик моддага бойлигидан далолатдир. Кремнийли-вулқоноген формация Кўпчилик тоғли районларда, айниқса палеозой даврида бу фор мация асосий ўринни эгаллайди. Бу қатлам турли кремнийли-сланец, яшма ва бошқа кремнийли тоғ жинсларидан иборат. Бу ётқизиқлар Урал ( S , D ), Мугоджар, Козоғистонда кенг тар-қалган бўлиб, унинг қалинлиги 1000-1500 метргача боради. Улар кўпинча катта қалинликдаги асосий эффузивларни ўз ичига олади. Ёш кремнийли формация (миоцен-Калифорния) диотомит ва кремнийдан иборат. Улар битумли бўлгани учун нефт ҳосил қилувчидир. Кремнийли қатламнинг сув ости эффузиви ва туфлари билан алоқадорлиги уларни вулқоноген келиб чиқишидан дарак беради. Бу формация геосинклинал ётқизиқлари билан боғлиқ бўлиб хамма даврда учрайди. Кремнийли-вулконоген формация кўпинча гилли-сланецли форма ция билан алмашишади. Бу формация кўпинча геосинклиналдаги ден-гизнинг энг чуқур ерида ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам бу форма ция жинсларида чақиқ, бўлаклар учрамайди. Кремнийли-вулқоноген формация совуқ иқлимли шароитда ҳосил бўлади. Ёш кремнийли-вулқоноген формация битумли бўлади. Кучли метоморфлашган яшмали қатламлар ўзида катта миқдорда

органик моддаларни сақлайди. Бу формация билан темир-марганецли рудалар боғлиқ. Кремнийли-темирли ва чўкинди эффузивли-темир рудали формация Кўпчилик олимлар фикрича кремнийли-темирли формация саёз сув ҳавзаларида иссиқ ёки илиқ иқлимда ҳосил бўлган. Аммо бу формация жинсларида чақиқ бўлакларнинг йўқлиги Ҳ амда юпқа қат-қатлилик уларнинг чуқур сув ҳавзаларида ҳосил бўлганидан далолат беради. Бу формация архей ва протерозой эраларида уч райди. Чўкинди-эффузив темир рудали формация эффузив тоғ жинслари қатлами билан боғлиқ. Руда толаси эффузив қатлам ёки унга яқин ерда линзасимон учрайди. Линзанинг бў юз, ҳатто минг метр, қалинлиги эса ўнлаб метрга етади. Бу формация докембрий ётқизиқларида кенг тарқалган. Палеозойда эса силур, девон қуйи кўмир тартибида учрайди. Булардан кейин эса умуман йуқолади.

Кремнийли-марганецли формация Кремнийли-вулқоноген формацияда баъзан марганецли рудалар учрайди. Бу горизонтлар ўз ичига олувчи вулқонли қатламлардан яшма ва яшмасимон туффитларнинг кенг тарқалганликлари билан фарқ қилади. Бу жинслар гилли ва дағал бўлакли туффитлар билан қайтарилади ва фациал алмашинади. Бу формация ётқизиқлари нотекис сатҳли сув ҳавзаларида ҳо сил бўлади. Кремнийли-марганецли формациянинг асосий хусусиятларидан бири унинг вулқ ётқизиқлар билан алоқадорлигидадир. Карбонат формацияси Бу формация кўпчилик бурмачан геосинклинал қурилмалар тузилишида иштирок этади. Асосан оҳактош ҳамда доломит қатламчаларидан иборат. Уларнинг ранги оқ, тўқ кулранг, қора кўпчилик o ҳ a ктош массив, қат-қат эмас, айримлари яққол қатламли тузилш эга. Уларда айрим ҳолларда кремнийли жинс ва мергел қатламчаси учрайди. Карбонат формациясининг қалинлиги катта, юзлаб айрим ҳолларда бир неча минг метргача етади. Масалан, Ђарбий Тянь-шань қуйи кўмир оҳактошларининг қалинлиги 3500 м, юқори девон оҳактошининг қалинлиги 4500 м. Карбонат формациясида кўпинча рифлар ажралади. Бу формация гилли ва кремнийли формация билан бирга учрайди. Қатлам фосфоритли формация Айрим геосинклинал вилоятларда саноат аҳамиятли фосфорит уюмлари учрайди. Булар карбонат ва кремнийли тоғ жинсларида кўпроқ учрайди. Фосфатлар денгиз сувларига бир тўқимали планктон

жониворларининг чиришидан тушади. Денгизнинг чуқур қисмида углекислота кўп. Улар кўплаб фосфатларни эритади. Денгизнинг шельф қисмида углекислотанинг ортиқча қисми ажралиб чикиб кальций фосфати чўкиндига тушади. Фосфатнинг максимал қисми шельф денгизининг ўрта қисмида чўкади. Энг кўп фосфат йиғилиши 50-80 м чуқурликда бўлади. Геосинклинал фосфоритлар кучли метоморфлашган, айрим ҳолларда кристалик апатит қатламига ўтади. Улар кўпинча уранга бой. Риф формацияси Риф ҳосил қилувчи жониворлар ва рифлар ернинг ривожланиш билан ўзгаради. Палеозойда қари риф ҳосил қилувчи жониворлар археоциатлар. Улар сув ўтлари билан кембрий рифларини ҳосил қиладилар. Рифларнинг баландлиги катта бўлиши мумкин. Масалан ҳозирги коралли ороллар чуқурликдан бир неча минг метр кўтарилади. Рифлар турли ёшларда ва географик вилоятларда маълум. Улар илиқ иқлимли карбонат чўкиндилари йиғилган даврда геосинклиналлар учун хос. Рифлар платформа областларида ҳам маълум, аммо уларнинг қалинлиги кичик.

Флиш формацияси Флиш катта қалинликдаги денгиз чўкиндиси бўлиб, учдан кам бўлмаган литологик қатламларнинг қайтарилишидан иборат. Чўкиндининг зарралари юқорига қкараб камаяди. Алпий геосинклиналининг палеоген ва бўр ётқизиқларида флиш қатлами кенг тарқалган. Флиш қалин қатлами учун ритмлиликдан ташқари катта қалинлик ва қумли-алевритли материалнинг полимиктли таркиби хос. Флиш қатламларининг яна бир хусусиятларидан бири органик қолдиқларининг йўқлигидир. Флиш ётқизиқларида қазилма бойликлар кам. Баъзан уларни са-ноатга хомашё сифатида ишлаб чиқилади. Айрим ҳолларда флиш ётқи-зиқлари нефтгазли. Моласс формацияси "Моласс" термини биринчи марта Швецариянинг ғарбий қисмида-ги бушоқ учламчи қумли конгломератли ётқизиқлар учун қўлланилган. Кейинчалик эса бу тушунча турли ёшдаги ёш тоғли вилоятларда нураш натижасида ҳосил бўлган қумли конгломератли ётқизиқлар учун қўлланилган. Ҳақиқий моласслар қор ва муз билан қопланган тоғ ёнбағирларида чўққидан оқиб тушадиган тоғ дарёлари ҳисобига ҳосил бўлади. Тоғ олди депрессияларида конгломератли қатламнинг қалинлиги турлича. Масалан В.И.Попов маълумотига кўра конгломератларнинг қалинлиги При-Ташкент депрессиясида 1.5 км, Фарғона ҳавзасида 2,8 км,

Дарвозада- 6 км. Конгломерат билан қопланган минтақанинг кенглиги бир неча ўн километрдир. Алпий ҳақиқий молассга мисолдир. Унинг ёши миоценга тўғри келиб, уч қатламдан иборат. Остки қисми чучук сувли бўлиб кулранг оҳактошли аркоз қумтошларидан иборат. Œрта қисми эса денгиз ва лагуна ётқизиқлари, яъни карбонатли гилли аркоз қумтошлари. Юқори моласс яна чучук сувли бўлиб, майда шағалли конгломерат кўкиш кулранг слюдали аркоз қумтошларидан иборат. Бу қисми ҳақиқий молассдир. Ҳақиқий моласс ва молассимон формацияларда қазилма бойликлар кам учрайди. Баъзида уларни алмашувчи формацияларда мис, туз, кўмир, нефт уюмлари бўлиши мумкин. Платформа формацияси Платформа формацияси қуйидаги турларга бўлинади. 1. Кўмирли-бокситли-темирли формация. 2. Кварц-қумли формация. З. Глауконит-фосфоритли формация. 4. Оҳактошли формация. 5. Гипс-доломитли формация.

Кўмирли-бокситли-темирли формация Платформа вилоятларида қуруқликда ҳосил бўлган боксит, темир рудаси, кўмир ва ўтга чидамли гил тўпламли қумли-гилли ётқизиқлар маълум. Бундай формацияларга мисол Подмосковье ҳавзасининг шимолий- ғарбий қанотидаги қуйи тошкўмирли қумли гилли қатлам, шарқий ва жанубий Урал ҳамда Козоғистондаги юра ётқизиқларидир. Қўнғир кўмир, боксит, қўнғир железняк ва ўтга чидамли гил уюмлари биргаликда ёки алоҳида учрайди. Кўмирли формацияга мисол Москва орти ҳавзасининг ғарбий қисмидаги қуйи тошкўмирли ётқизиқлардир. Улар бир неча қўнғир кўмир қатламли кичик қалинликдаги қумли-гилли қалин қатламдир. Қумли-гилли қатлам турли қуруқлик ва денгиз ётқизиқларидан ибо рат. Москва орти ҳавзасининг шимоли-ғарбий қисмида ўтга чидамли гиллар учрайди. Бошқа вилоятларда ўтга чидамли гиллар кўмирсиз учрайди, аммо улар ҳар доим бирмунча танаффус билан ювилган қари қатлам юзасига ётади. Œтга чидамли гилларнинг қалинлиги 3-6 м айрим ҳолларда 10-20 м га етади. Улар кўпинча линзасимон кўринишда ётади. Геоссинклинал вилоятидаги бокситли формация бошқаларига қараганда фациал. таркибининг ҳар хиллиги билан фарқ қилади. Улар асосан тагидан оҳактош эмас қумли-гилли жинслар билан тўшалиб юқоридан денгиз эмас қитъавий чучук сувли қатлам билан ёпилади. Платформа туридаги бокситли ётқизиқлар Урал ва Козоғистондаги қуйи юра қумли-гилли қатламларида тарқалган. Кўмирли-бокситли-темирли формацияга кирувчи бошқа форма ция темир рудали чўкинди ётқизиқларидир. Темир рудали ётқизиқларнинг хусусиятлари турлича. Булардан бири элювий фациялилигидир. Ушбу формациядаги темир рудалари қадимги сатҳнинг чўккан ерида йиғилади.

Кўмир-боксит-темирли формация нам иссиқ иқлимли, текис сатҳли, континентал шароитда ҳосил бўлади. Кварц-қумли формация Платформа формацияси ичида кварц-қумли қатламлар кенг тар қалган. Кварцли қум қатламлари минералогик таркибининг бир хиллиги билан фарқ қилади. Асосан улар кварц зарралари ҳамда кам миқдорда дала шпатидан иборат (5% айрим ҳолларда 2%) оғир минераллар миқдори эса кам. Айрим денгиз туридаги қумлар глауконитга бой. Кварц-қумли қатламларнинг бошқа хусусиятларидан бири уларнинг ташқи кўринишидир. Улар асосан оқ рангли, айрим қисмлари сариқ, пушти, кварц глауконитли қумлар оч яшил рангли. Кўпчилик кварцли қатламлар учун аниқ ифодаланган бир-бирини кесиб ўтган қат-қатлик хос. Кўпчилик тоғ жинслари кам семонланган, шунинг учун улар ичида бўшоқ қумлар кенг тарқалган. Кварц қумли формациянинг қалинлиги бир неча ўн метрга етади. Улар асосан платформа областларида тарқалган. Масалан, Ленинград областидаги кембрий, қуйи тош кўмирли қумли Қ атлам. Кварцли қумлар Рус платформасининг мезозой ва учламчи ётқизиқларида кенг тарқалган. Кварц- қумли формация бир неча бошка турдагилар билан фациал алмашинади. Улар кўпинча кўмирли-бокситли-темирли форма цияга ўтади. Кварц-қумли материалнинг энг қулай ҳосил бўлиш шароити ден гиз ҳавзасининг қирғоқолди қисмида чақиқ зарраларнинг узоқ вақт кўчишидир.

Глауконит-фосфоритли формация Бу формация ётқизиқлари кўпинча платформа вилоятларида учрайди. Фосфоритли ётқизиқларнинг ҳосил бўлиши трансгрессия биланбоғлиқ. Шунинг учун глауконит-фосфоритли формация асосан базалли конгломератлар билан бошланади. Уларнинг петрографик таркиби турлича. Базалли конгломерат қаватининг қалинлиги кўпчилик ҳолларда 0,5 м дан ошмайди. Базалли конгломерат юқорисида кварцглауконитли қум ётади Бу қумлар майда заррали ва конкрецияли фосфорит ёки бир неча метрли қумли гилдан иборат. Айрим ҳолларда бу қумли-гилли чўкиндилар қисқаради, шунда юқорида ётган фосфоритли қатлам базалли конгломерат билан бирлашади. Фосфоритли қатлам устида яна глауконит-қумли сўнг карбонатли қатлам ётади. Бундай тўрт аъзоли тузилиш кўпчилик глауконит фосфоритли формацияларда кузатилади Булар учун глауконитнинг доимий иштирок этиши хос. Глационит-фосфоритли формациянинг жойлашишида геологик тузилиш катта таъсир кўрсатади. Платформали фосфорит конлари асосий тектоник депрессияларда жойлашган. Фосфорит ҳосил бўлишининг асосий омилларидан бири денгиз трансгрессиясидир. Оҳактошли формация Платформа ётқизиқлари ичида кенг тарқалганларидан бири тоза ёки доломитлашган оҳактошлардан иборат карбонат қалин қатламидир. Оҳактошлар орасида кўпинча гил қатламчалари учрайди. Ҳақиқий платформа оҳактошлари оч кулранг, оч сариқ ёки яшил-симон кулранг рангга эга. Гоҳида қора ёки тўқ кулранг оҳактош ҳам учрайди.

Платформа оҳактошларининг зарралари турлича, майда-йирик кристаллик турлари кўпроқ учрайди. Платформа оҳактошлари юпқа бир хил ўзгармас қалинликда ёта ди. Агар массив риф турлари учраса, уларнинг қалинлиги катта бўлади. Карбонат формацияси асосан йирик ритмларнинг ўрта ва юқори қисмида жойлашади. Карбонат формацияси асосан йирик ритмларнинг ўрта ва юқори қисмида жойлашади. Карбонат жинслари тарқалган вилоятларнинг чекка қисмида оҳактошларда кўмир ёки ёнувчи сланец иштирок этади. Аммо катта қалинликдаги ёнувчи сланецлар карбонатдан ташкари гилли формацияларда учрайди. Гипс-доломитли формация Платформа ҳудудида гипс қатламчали ёки линзасимон доломит ётқизиқлари кенг тарқалган. Доломит ва гипсдан ташқари мергель, гиллар ҳамда доломитлашган оҳактошлар учрайди. Доломитларнинг ху-сусиятлари турлича. Хусусан, жуда майда заррали, ковакли майда қумоқ-қумоқли доломитлар учрайди. Бошқа ҳудудларда эса оолитли, чақмоқтошли доломитлар учрайди. Кўпинча доломитлар гипсли ёки гипс ва ангидрит қатлами билан такрорланади. Баъзида гипс доломитли формацияларда целестин ва флюрит конлари иштирок этади. Гипс-доломитли формация ер остининг умумий кўтарилиш даврида денгиздан ажралиб қолган қўлтиқларда ҳосил бўлади. Доло мит айниқса гипснинг ётқизилиши иссиқ иқлимда рўй беради. Ушбу формация платформа ва ўтиш вилоятларидаги карбонат формацияси таркибига киради. Бундан ташқари у тузли ва қизил рангли фор мация билан фациал алмашади.

Т авсия этилган адабиётлар: 1.Прошляков Б.К., Кузнецов В.Г. «Литология и литолого-фациальный анализ». Недра 1981г. 2. Прошляков Б.К., Кузнецов В.Г. «Литология». М. Недра 1991г. 3.Нефт ва газ тупламларини излаш ва кидириш усуллари хамда назарий асослари укув кулланмаси (А.А. Бакировнинг 1987 йилда чиккан дарсликдан проф. З.С. Иброхимовнинг узбек тилига эркин таржимаси). Тошекнт Таш ГТУ, 1996й. 4.Бакиров А.А. «Геологические основы прогнозирования нефтегазоносности недр». М. Недра 1973г. 5. Бакиров А.А. и др. «Геология и геохимия нефти и газа». М. Недра 1982г. 6. Бакиров А.А. и др. «Системные исследования при прогнозировании нефтегазоносности недр». М. Недра 1986г. 7. «Геологические основы рациональной методики поисков нефтяных месторождений». Под ред. А.Г. Алексин и др. М. Недра 1979г. 8. «Теоретические основы и методы поисков и разведки скоплений нефти и газа». Бакиров А.А., Бакиров Э.А. и др. М. Высшая школа 1987г. 9. Л.Б.Рухин. Основы литологии. 1969г.

O'xshashlar

Ер бағрининг нефтгазлилигини башоратлаш мезонлари

Ер бағрининг нефтгазлилигини башоратлашда тартибий тахлилнинг назарий асослари

Ер бағрининг нефтгазлилигини башоратлашда тартибий таҳлил услубиининг асослари

Ер бағрининг нефтегазлилигини башоратлашнинг назарий асослари

Магматизм ва вулқонизм