Магматизм ва вулқонизм - Konchilik ishi - Referatlar

Магматизм ва вулқонизм

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

381 KB

Ko'chirib olish

Магматизм ва вулқонизм Режа : 1. Магматизм ва Вулканизм. 2. Магматик тоғ жинслари. 3. Томир жинслар. 4. Магматик жинсларнинг структураси ва текстураси 5. Магматик жинсларнинг ранги ва солиштирма оғирлиги 6. Пирокласт жинслар. 7. Магматик тоғ жинсларнинг минералогик таркиби. 1

Магматизм ва вулқонизм Магманинг ҳаракати билан боғлик бўлган жараён ва ҳодисалар магматизм деб аталади. Магманинг литосфера қатламларига ўтиш (кириш, интрўзия) ҳолларини Плутонизм (қадимги юнонларнинг тасаввурларига кўра Плутон Ер ости - худоси), магманинг эриган массаларининг Ер юзасига оқиб чиқиши ҳолларини эса вулқонизм деб аталади. 1 Ра с м Вулқон нинг қ исми лари Вулқон ҳодисалари табиат кучларининг энг зурарли кўринишларидан биридир. Аҳоли яшайдиган ерларда отил ган кўпгина вулқонлар атрофидаги аҳолига катта офатлар келтирган. Шунингдек вулқонлар қадимдан бери 2

диққатни жалб этган ва ҳатто ўзоқ ўтмишдаги вулқонларнинг фаолияти ҳақида ҳам жуда кўп маълумотлар тўпланган. Бўнга Апенин ярим оролидаги Неаполь қултиғи қирғоғида жойлашган ва вулқонлардан энг машҳури бўлган Везувий мисол бўлиши мумкин. Солномачиларнинг кўрсатишича, бу вулқоннинг анча текис бўлган кратерида ҳарбий командалар машғулот ўтказиб турган, ён бағирлари эса ўрмонлар билан қопланган. Эрамизнинг 73-йилида вулқон тўсатдан ҳаракатга келган, кўп миқдорда лава оқимлари Ер юзасига оқиб чиққан ва ҳавога кўл массаси отилиб чиққан. Бу кўлнинг бир қисми қуруқ, бир қисми эса кўл атрофга ёққан, чўнки бу вулқон отилган вақтда кучли ёмғир (сел) ёққан. Натижада бир неча минг киши ҳалок бўлган. Вулқонга яқин бўлган Геркўланум ва Помпея шаҳарлари лава натижасида бўзилган, бир қисми эса кўл остида қумилган. Вулқон баъзан 100 йилдан ортиқ вақт давомида жим тўрса ҳам ўша даврдан бошлаб то ҳозирги кўнга қадар унинг фаолияти тўхтагани йўқ, сўнгги 100 -150 йил давомида вулқон фаолияти айниқса кучли бўлган. Сўнгги кучли отилиш 1944 йилда, Америка қўшинлари Неаполь қултиғи қирғоқларига келган вақтда юз берган эди. Мартинка оролидаги Пеле (Такир) тоғи ҳам бўнга мисол б ў ла олади. Бу тоғ ҳам бурунданн учган вулқон ҳисобланар эди, лекин 1902 йилда у қ айтадан фаолиятини кўрсатади, натижада Сен-Пьер ша ҳ ри вайрон б ў лди ва унинг бутўн аҳоли си (29000 киши) бир неча минут давомида ҳ алок бўлган. С ў нгги вақтдаги вулқонлар қаторига, масалан, Мексикада 1943 йилда вужудга келиб деярли 5 йил ҳаракатда бўлган ва ҳ озир эса вақтинча ёки бутўнлай фаолияти кескин куч с из л анган Перикутин вулқон киради. Одатдаги вулқонлар баландлиги бир неча метрдан бир неча километргача бўлган конуссимон тоғлардан иборатдир. Вулқон ч ўққ исида отилиш юз берадиган чу қ урлик - кратер дейилади. Энг йирик вулқонлардан бири бўлган (баландлиги 4810 м) Ключи сопкаси (Камчатка); Везувий (Италия), Фудзияма (Япония) ва бошқалар ана шунданй тўғри конуслардан иборат. 3

Бошқа ҳол ларда эса вулқонлар кесик конуслардан иборат. Баъзан вулқонларнинг тўзилиши жуда ассиметрик бўлади. Баъзан диаметри бир неча ўн километрга борадиган катта кратер кальдера деб ата лади. Везувийни ярим ҳ ал қ а шаклида ў раб турган кальдера Сопка деб аталади. Вулқон отилиши доимо бир хил интенсивликда юз тут майди. Деярли ҳар бир вулқон бошқалардан ўз фаолиятининг ҳар актери билан фарқ қи лади: бунданн таш қ ари, бу фаолиятнинг ку чайиши ва пасайиши бос қ ичларини кўзатиш мумкин. Ю қ оридаги мисоллардан к ў рганимиздек, вулқон ( ф аолиятларининг айрим портлашлари ў ртасида, баъзан бир неча «ерлар ў тиб кетади. Вулқонлар шиддатли отилганларидан сўнг бутўнлай учади ёки ахён-ахёнда сал т ў таб туради: бошқалари эса доимо т ў таб туради ва ахён-ахёнда тош ва кўллар отилади, сўнгра, айримлари жуда жим ҳолла вақти-вақти билан лава чи қ ариб туради, лекин кратер отилишлар ў ртасида доим ҳаракатда бўлган лава билан т ў лган бўлади. Везувийни вулқонни кўзатишлар унинг отилиши тугу л пайдо бўлиши би л ан бошланишини, баъзан унданн олдин ёки у билан бир вақтда озми - кўпми сезиларли зилзилалар бўлишини кўрсатади. Тутўн кратердан тобора баландлашиб ва катталашиб устўн шаклида к ў тарилади. Баъзан, тутўн устуни 10 км ва унданн ортиқ баландликка тик к ў тарилади. Тутўннинг майда заррачалари чўкиб, кўп жойларни қ қалин қ атлам қоплайди. Магманинг Ер ичидан ю қ орига ҳаракатланиши иккита омилга бо ғ ли қ : 1. Магмани си қ иб чикариш учун о тадиган гидростатик босим. 2. Суюқлик-газ ҳ ажмининг ортиши. Грейтон ҳисобларига кўра 40 км чу қ урликда ҳосил бўлган магманинг т аркибида 9.4% газ б ў лса, у Е p юзасига яқинлашганда ҳа жми 11 55 маротаба ортар экан. Бу ҳажмнинг катталашиши асо сан Е р юзасига 5 км қ олганда бошланар экан. Вулқон ҳаракати 3 бос қ ичдан иборат: 1. Ер остидан товушнинг чи қ иши, газ ва чанг зарраларининг отилиши. 4

2. Портлаш н инг кучини ортиб бориши. 3. Лаванинг Ер юзасига чи қ иши. Лава секин Ер бетига қуйилиши мумкин ёки фаввора бўлиб отилиши мумкин (300 м баландликкача ва 30 м диаметрли бўлиши мумкин). Вулқонлар кратер ҳолатига қ араб 4 хил бўлади: 1. Қадимги вулқонлар, эррозия натижасиди кратер уму ман йўқ б ў либ кетган. 2. Ҳозирги сўнган вулқонлар. 3. Ҳозирги сўнаётган вулқонлар. 4. Ҳаракатдаги вулқонлар. Кўп йилги к у затишлар натижасида вулқонлар лава ҳаракатига кўра иккита г у ру ҳ ларга ажратилади: 1. К а лконли вулқонлар. 2. Портловчи вулқонлар. Биринчи гуру ҳ га Гавайи турқумидаги вулқонлар киради. Бу турқум вулқонлар - Маўна-Лоа, Килауэа ва бошқалар (Гавайи ороллари) - асосан, ўз лаваларининг (базальтли лаваларнинг) ҳаракатчанлиги ва о қ увчанлиги билан ҳамда газ ва бу ғ ларнинг кўп ажралиб чи қ маслиги, ҳароратининг 1300°С лиги билан ҳарактерланади. Иккинчи гуру ҳ га Стромболи, Этно-везуви, Волкан. Пеле ва Бандайсан турқумидаги вулқонлар киради. С т ромболи турқумидаги (Стромболи- Ў рта денгиздаги вулқон), бу вулқон Гавайи оролларидаги каби т ў л қ инланиб, суюқ базальтли лава чи қ аради, биро қ унинг Гавайи типидаги вулқонлардан фар қ и ш унданки, бу Ерда жуда кўп газлар ажралиб чи қ ади ва шўнга биноан бомба ва кўллар тез-тез отилиб туради. Везувий турқумидаги вулқонларнинг отилиши шу билан фарқ қиладики, улардан лавада кремнез ё м кўпро қ ва анча ёпишкок бўлганлигидан кўпинча кратердан Ернинг ч ўқ ур жойларига борадиган канални беркитиб қўяди. Пеле типидаги (Мон-Пеле - та қ ир тоғ вулқони номидан) вулқон лавасининг жуда ҳам ёпиш қ о қ лиги билан фарқ қилади. Бу вулқонлардан 5

чиқадиган газлар баъзан 7000 ва унданн ҳам ортиқ температурага эга. Газлар ва кўлларнинг атмосфера циклони тезлигида тоғ ён бағирлари бўйлаб тушадиган ва ўз йўлидаги ҳамма нарсаларни емирадиган бундай булутлар қиздирувчи булутлар деб ном олган. Мартиника оролидаги Сен-Пьер нинг вайрон бўлишига Пеле вулқонидан отилиб чиққан булутлардан бири сабаб бўлган натижада шаҳарнинг бутўн а ҳолиси бир неча минут давомида ҳалок бўлган эди. Уй ва кўчалардан топилган кишиларнинг мўрдалари иссиқ вулқон таъсирида кўйиб, кийимлари жуда йиртилиб кетган ади. Бу температуранинг қанчалик юқори бўлганлигини шунданн билиш мумкинки, айрим уйлардаги столлардан оғизлари эгилган шишалар топилган. Нихоят, лавалари жуда ҳам ёпишқоқ бўлганлигидан газ ва буғларнинг чиқишига йўл қуймайдиган Бандайсан (Япониядаги энг йирик вулқонлардан бири) типидаги вулқонлар ажралади. Кучли отилиш вақтида вулқоннинг ҳаммаси емирилиб кетади. Бандайсан вулқони, Кракатов, К атмаи ва бошқа вулқонларда ана шунданй бўлган. Юқорида кўрсатилган типлардаги вулқонлар марказли вулқонлар деб аталади . Ч ўнки улар маълум бир марказдан отилиб чи қ ади. Газ ва лавалар ў ртада жойлашган кратердан эмас, балки анча узунликка эга бўлган ё ри қ лардан чи қ адиган ёри қ вулқонлар марказли вулқонлардан фарқ қилади. Қалин мўзликлар ў лкаси бўлган Исландиядаги вулқонлар бу жи ҳ атдан айни қ са ҳарактерлидир. Исландияда узунлиги 40 км га борадиган ерлар бор ва улардан оқиб чи қ адиган лаваларнинг кўп массалари бу ёрли қ ларнинг ҳар иккала томони бўйлаб катта жойларни қоплайди. Кўпинча ёриқлар бўйлаб бир қ анча вулқон конуслари бўлади. Шунинг учун ҳам Исландияни ҳ а қл и равишда мўзлар ва ў тлар ў лкаси деб атайдилар. Вулқон маҳсулотлари уч хил бўлиб, улар қаттиқ, суюқ ва газ ҳолатида бўлади. Вулқоннинг қаттиқ маҳсулотларига вулқон б о мбалари, лапиллалар, вулқон қ умлари ва кўллари киради. Майда чангларнинг тушган массалари вулқон кўли деб ном олган. Анча чирик заррачалар (бир неча ёки бир неча ўн метр парчалар) лапилли ёки рапилли (тошчалар) деб аталади. Вулқондан 6

чиққан кўлнинг миқдори тўғрисида Аляскадаги Катмаи вулқонипинг отилишидан бўлиши мумкин: бу вулқондан отилган кўл қатламининг ққалинлиги 4 м дан ортиқ бўлган; шамолга тес кари бўлган томонида 100 м гача масофада кўлнинг ққалинлиги 1 см дан ортиқ бўлган. Агар Катмаи вулқонининг Москва марказида деб тасаввур қилсак, бу отилиб чиқишнинг катталигини кўз олдимизга келтирган булар эдик. Бутун шаҳар бир неча метр қалинлиқдаги кўл қатлами остида қумилган булур эди. Кўл Смоленск, Горький шаҳарларига тушган булур эди, Калуга шаҳри эса 30 см қалинликдаги кўл қатлами билан қопланган ва 60 соат давомида қоронғиликда қолган булар эди. Даставаал вулқон кўли ва қумлари қорга ўхшаш ғоваксимон бўлади, кейинчалик ўзининг оғирлиги таъсири остида секин-аста зичлашади ва сўнгра вулқон туфи деб аталувчи анча зич қатламга айланади. Вулқон туфида қотган лава парчалари кўп миқдорда бўлса зичлашган кўл билан циментланган вулқон брекчияси ҳосил бўлади. Кичик ҳажмдаги (1- 3 см) кратердан отилиб чиққан қаттиқ маҳсулот ла п илла деб номланади. Катта ҳажмдаги бўлакларнинг қ отиши натижасида агломерат қатлами вужудга келади. Вулқондан жуда кўп газлар ажралиб чиқиши вақтида қ ую қ лава парчалари ҳам баъзан бир неча юз метрларга отилиб чи қ ади. Б у нда лава бомбалари ҳосил бўлади. Вулқон бомбалари 5-10 см дан бир неча метргача бўлиши мумкин. Баъзан кратер четидаги қ оялардан о ғ ирлиги бир неча ўн тоннага борадиган катта палахсалар ажралиб, ҳавога бир неча юз метр отилиб кетади, сўнгра тоғнинг ён бағирларига ва унинг этагига юмаланиб тушади. Вулқонинг газ маҳсулотларига фумарола, сольфатара, мафетта киради. Вулқон отилишининг газсимон маҳсулотларидан айрим вулқонларда жуда оз бўлсада, даставвал сув буғларини, сўнгра газлардан водород, хлор, азот, углерод оксиди, баъзан карбонат ангидрид, метан кўп ҳолларда водород хлорид, водород сульфид, сульфидли газ, аммиак, аммоний хлорид ва аммоний карбонатни кўрсатиш мумкин. Кўпинча газларнинг бундай ажралиб чиқишлари фумарола деб юритилади (180 о С дан юқори). Сульфидли газларнинг ажралиб чиқиши сольфатара (100-180°С гача) деб аталади. Карбонат ангидрит 7

газларининг ажралиб чиқиши вулқон фаолиятларининг сўнгги бос қ ичлари вақтида юз беради: уларни мафетта (100 С паст) деб атайдилар. Вулқонинг суюқ маҳсулотларига лава киради. Таркибидаги кремний оксидининг ( SiO : ) миқдорига кўра лава нордон, ўрта, асос таркибли бўлади. Лаванинг кимёвий таркиби ва газларнинг пори унинг физик хусусиятларини (ҳаракатчанлик, ёпишкок лик) ҳар актерлайди, у эса вулқон хусусиятини белгилайди. Вулқонлардан оқиб чи қ адиган лава шу билан фарқ қи ладики, ундаги магмада буғ ва газлар б ў лмайди, чўнки улар Ер юза сига чиққан да йўқолади. Лаваларнинг минерал таркиби жуда ҳам ҳар хилдир. Асосий ва ультра асосий лавалар айникса о қ увчан бўл ади. Жуда ҳам қуюқ нордон лаваларга Пеле вулқонининг л аваси мисол б ў ла олади. Бу лава шўнчалик қуюқ бўлганки , вулқон к р атери устида баландлиги 300 м келадиган баланд минора ҳосил қ илган. Вулқонларни ҳ алокатли томонларидан таш қ ари уни ҳ ал қ х ў жалигидаги фойдали томонлари ҳам бор. Масалан: Вулқон кўли ҳосил сиз тупро қ ларни ҳосилдор бўлишига олиб келади, чўнки у нда минераллар кўп ва калий, фосфор ва бошқа элементлари учрайди; Вулқон ҳ удудлари жуда катта исси қл ик манбаига эга. Италия, Мексика, Индонезия, Янги Зелландия, АК Ш (Колифорния), Япония мамлакатларида йирик гидротермал электростанциялар ишлаб турибди. Камчаткадаги Паужет гео исси қ лик стан сия си бир йилда 10000 кВт энергия ишлаб чи қ аради. Авагин вулқони 3-4 км чу қ урликда жойлашган, y нг a қ уду қ қ азиш м ў лжалланган. Қ уду қ лар б ў йича сув хайдаб, буғ ҳолатида бошқа қудуқлар ор қ али энергия олиш м ў лжалланган. Агарда вулқон учо ғ и энергиясини 10% ни ишлата олинса 200 йил давомида 1 млн кВт исси қ лик олиш мумкин; Этно вулқони буғ ва газлар билан бирга атмосферага бир к у нда 9 кг платина , 240 кг олтин, 420000 т олтингугурт чи қ аради; Лава таркибида маъданли минераллар оз бўлади, лекин го ҳ ида жуда кўп фойдали минераллар бўлади. Япониядаги Иосан в ул қ онида 2000 т олтингугурт. Лако вулқони таркибида магнетит, гематит, апатит бўлган 70000 т лава чиққан, 8

Италиядаги Монте- Амиат вулқони ҳаракати натижасида д у нёда энг кат т а симоб кони ҳ осил бўлган. Магматик TOF ЖИНСЛАРИ Магма тоғ жинслари, юқори мантия (астеносфера) ва литосфера қуйи қисмидаги юқори температурали силикатли табиий эритма магманинг кристалланиши натижасида ҳосил бўлади. Магманинг пайдо булиш шароитига қараб турли таркибдаги магмалар ҳосил бўлади. Магманинг кристалланиши натижасида, ичидаги учувчан компонентларнинг бир қисми камаяди; бунинг натижасида магманинг ва ундан ҳосил булувчи жинсларнинг кимёвий таркиби турлича бўлади. Магма тоғ жинсларининг минерал таркиби ва структурас иг а қ араб синфларга б ў лиш мумкин. Магманинг асосий таркибини ташкил қ илувчи ким ё вий компонентларга, яъни оксидларга Si 0 2 , TiO 2 ., А L Оз, Fe 2 0 3 , FeO , MgO , CaO N 2 O , K 2 O ва учувчан компонентларга эса Н 2 0, С0 2 , S 0 2 , F , В, CI киради (жуда оз миқдорда оксидлар ва бошқа элементлар учрайди). Магманинг қуюқ ва суюқлиги унинг кимёвий таркибига таъсир кўрсатади ва бу ўринда кремний оксиди ( Si 0 2 ) му ҳ им ўринни эгаллайди. Бу оксидга бой магма (нордон) анча қуюқ (ҳамирсимон) , камба ғ аллари эса темир ва магнийга бой бўлганлари (асос ва ў та асос) суюқ бўладилар. Шунинг уч у н ҳам интр у зив жинсларнинг орасида нордон тоғ жинслари, эфф у зивларнинг ичида эса асос (базальт) лари кўпрок бўлади. Ҳозирги вақтда учта бирламчи магманинг борлиги ани қ ланган: гранит (нордон), базальт (асос) ва перидодит ( ў та асос). Иш қ орли магманинг борлиги э ҳ тимолдан ўзо қ дир. Магма ТОҒ жинсларини ҳосил қ илувчи минераллар генетик белгиларига, иккиламчи ва кристаллооптик хусусиятига қ араб шаффоф ва ношаффофга б ў линади. Бирламчи минерал магма эритмасидан тўғридан-тўғри кристалланиб 9

ажралиб чиққан, иккиламчилари эса эритманинг т ў ла кристалланишидан ҳосил бўлган бирламчи минералнинг ўзгаришидан ёки эритмадан ажраб чи қ иб ёриқлар ва б ў шли қл арнинг т ў либ қ олишидан ҳосил бўладилар. Бирламчи минераллар муҳим ва акцессор (аралашма) минералларга бўлинади. Биринчиси - рангсиз ва рангдорларга бўлинади. Рангсизларга кварц, дала шпатлари (ортоклаз, синидин, микроклин, анортоклаз, плагиоклазлар), фельдшпатоидлар , нефелин, содалит, лейцит), рангдорларга-слюдалар (биотит, мусковит, флагопит), амфиболлар, пироксенлар ва оливинлар) киради. Слюдалар рангдорларга ўтиш минераллари бўлиб улардан мусковит рангсизлар жумласидандир. Магматик тоғ жинслари уч хил хусусиятига кўра, яъни ҳосил бўлиш шароитларига (генезисига), кимёвий таркибига ва минерал таркибига қараб синфларга бўлинади: а) магма жинслар ҳосил бўлган шароитларига қараб интрузив ва эффузив бўладилар. Интрузив жинслар Ер қобиғидаги қатламларга магманинг ёриб кириб қотиши натижасида ҳосил бўладилар. Чуқурликда ҳосил бўлишига қараб, улар абиссал ёки чуқур (чуқурлиги 7 км), гипабиссал - яримчукур (0,5-5 км) интрузив жинсларга бўлинадилар. Чу қ урлик жинслари температурани аста- секин п асайиши ва учувчи компонентлари са қ ланган ҳолида бўладилар. Бунинг натижасида улар т ў ла кристалланган ва минераллари бир хил катта-кичикликда бўлади. Гипабиссал ва томир жинсларнинг кристалланиши анча тез бўлганлигидан жинслар майда ва ми қ родонали бўлади. Эфф у зив (ёки вулқонли) жинслар Ер юзасида лаванинг тезда совуш и дан ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам улар тўла кристалланмаган (қисман ойнали бўлиши) ва баъзан крис т аллар бут у нлай булмайди, яъни фа қ ат вулқон ойнасидан т у зилган бўлади. Юқорида к ў рсатилган магматик жинслар турли шароитларда ҳосил бўлганлиги уларнинг струк т ура - текстура хусусиятларида ҳам акс этган бўлади. Эфф у зив жинслар кайнотипли (ўзгармаган) ва палсотипли (ўзгарган) бўладилар. 10

Эфф у зив жинслар билан бир қаторда пирокласт жинслар (туфлар, туффитлар, ва бошқалар) ҳам кенг кўламда тар қ алган бўлади, у лар вулқон ҳаракатидаги отилишлар натижасида ҳосил бўладилар ва уларга пирокластик струкгуралар хос бўлади. Магма тоғ жинсларининг кимёвий таснифини т у зишда ж инслардаги кремнезёмнинг ( SiO 2 ) миқдори асос қилиб олинади. Кремнезёмнинг ( Si О 2 ) миқдорига (% ҳисобида) қ араб магма жинслар қу йидаги синфларга бўлинадилар: 1. Нордон - Si О 2 65 % дан кўп 2. Ўрт a - Si О 2 55-65% 3. Асос- Si О 2 45-55% 4. Ўта асос - Si О 2 45% дан кам. Бу ерда Si О 2 дан т у зилган кварцдан таш қ ари силикатл и минераллар таркибидаги кремний кислотаси ҳам ҳисобга олинган. Магма ҳар хил чукурликларда турлича кристалланади. Ч у нки магманииг кристалланиши босимга, температурага ва у нга имко н берувчи учувчан компонентлар, яъни минерализаторларнинг бор , йў қ дигига бо ғ ли қ . Босим қ анча кўп бўлса, магма қ анча секин совиса, минерализаторлар қ анча кўп бўлса, магма ш у нчалик туда кристалланади. Ш у ндай шароит бу мураккаб жара ё н учун нормал вақт ва нормал му ҳ ит ту ғ диради. Нормал шароитларда ми н ералларнинг доим яхши ў сган кристалларидан иборат тўла донадор, я ҳ лит кристалли жинслар ҳосил бўлади. Аксинча температуранинг тез пасайиши ва магма босимининг паст бўлиши, минерализаторлар нинг магмадан чи қ иб кетиши кристалланиш жараёнининг нормал кетиши учун й ў л қўй майди. Бундай ҳолларда вулқон лавалари, шишалар кристалланмаган массалар ва бошқа жинслар ҳосил бўлади. Бу хилдаги жинсларда бирор минералнинг айрим кристаллари кат т а чукурликлардаёк ҳосил бўлган " б ири к малар" (порфир) кўринишида ажралиб туради. Жинсларнинг минераллик таркиби магмани н г Si О 2 га нечо ғ лик т ў йинганлигига бо ғ ли қ . Шунинг учун ҳам нордон жинслар учун кварц кўлланма минерал бўлиши керак, чўнки кварц ҳамма асослар билан т ў йинганидан кейин 11

қ олган соф силикат кислотанинг кристалланган эркин ортиқча қисми бўлиб қ олади. Ў та асос ва асос жинсларга силикат кислоталари анча кам бўлган мин е раллар ҳаракгерлидир. Б у нга оливин ва маъданли минераллар киради. Бу жинсларда метасиликатлардан кўпинча авгит, дала шпатларидан асос плагиоклазлар учрайди. Оливин ва кварц минераллари одатда бирга учрамайди. Агарда Si О 2 ортиқча бўлса , оливин ромб пироксенга айланади: ( Mg , Fe ) 2 Si О 2 + SiO ~ 2( MgFe ) SiO . Магма жинсларнинг кимёвий таснифи учун уларнинг иш қ орий (К, Na ) ва иш қ орий-ер металлар ( Mg , Ca ) оксидларининг миқдорий нисбатини билиш му ҳ им аҳамиятга эгадир. Калий, натрий кўп магний ва кальций эса кам бўлган жинслар, иш қ орий- ер жинсларга киради. Ер қо би ғ ида иккинчи группа жинслари кўп учрайди. Магма тоғ жинсларининг кимёвий ҳарактеристикаси магмада SiО 2 , АЬО,- FeO, Fe : О 3 , MgO, TiO : , CaO, Na 2 О, K 2 О, Н,О нинг неча ф оиз бўлишига боғлиқ. Шунинг учун ҳам магма жинсларни аниқламоқчи бўлсак юқоридаги оксидларнинг фоиз миқдорини кимё лабораторияларида аниқлаймиз. АЬОз, CaO, Na 2 О, K 2 О ларнинг молекуляр миқдорига қараб магма жинслар қуйидагича бўлади: I . О ҳ а к, и ш қ орли ё ки нормал, б у нда CaO + Na 2 О + K 2 О > A 1 3 О 3 > Na 2 О + K 2 О бўлади. 2. Иш қ орга ў та т ў йинган жинслар K 2 О + Na 2 О > AI 2 О 3 кремнезёмга ўта тўйинган (нордон). 3. Гилга (А 1 2 О з) ўта тўйинган AlA > CaO + Na 2 О + K 2 О кремнезёмга ўта тўйинган (нордон) жинсларда кварц бўлади. Иш қ орга ўта т ў йи н ганларда калийли дала шпатлари-ортоклаз, микроклин, а л ьбит, 12

ф е льдш п атоидлар бўлади; рангдорлардан эса ишқорли амфиболлар, пирокс е нлар ва бошқалар бўлади. Шишасимон вулқони т лар ўзларининг фа қ ат кимёвий таркибларига қараб группаларга бўлинади. Минерал таркибларига қараб ма г ма тоғ жинсларининг синфларга бўлиниши жуда содда ва кўлай. Ч у нки туда кристалланган жинсларнинг минерал таркибига қараб бўлинишини ани қ лаш анча қ ўлай. Биро қ тўла кристалланмаган жинслар учун анча қ ийинчил и кларга дуч келинади. Магма тоғ жинсларининг минерал ва кимёвий таркиби одатда бир-бири билан чамбарчас бо ғ ли қ . Синфларга булувчи му ҳ им жинс ҳосил қ илувчи минераллар га кварц , дала шпатлари ва ф е льдш п атоидлар киради. Шўнга кўра магма жин слар квар цл и ва кварцсизларга бўлинади. Дала шпа т ларига қараб, улар калий шпатли ва плагиоклазли , шунингдек аралашган жинслар га бўлинади. Ни ҳ оят фельдшпатоидли жинслар группаси ҳам мавжуд. Магматик жинсларнинг му ҳ им ани қ лаш компонентларига ранг дор минераллар ҳам киради. Норма л қаторда гранитдан кейин гранодиорит группаси таалуқ ли. У нда кварцнинг ми қ дори камро қ (25% гача), плагиоклаз калий шпатидан кўп бўлиб, рангдор минераллар 15-20% ни (андезит) ташкил қ илади . Диорит г руппасида кварц учрамайди. Диоритдан сўнг габбро г р уппаси туради. Бу группада асос плагиоклаз билан пироксеннинг миқдори деярли тенгдир. Нормал қатор перидотит группаси билан тамо м бўлади. Бу группадаги жинслар дала шпатисиз бўлиб фа қ атгина рангдор минераллар (оливин, пироксен, роговая обманка) дан ташкил топган. Ш у ндай қилиб нормал қаторда гранитдан перидотитга қараб кварцнинг ў рни камайиб, плагиоклазнинг асослиги ва рангдор минералларнинг миқдори ошиб боради. Орали қ жинсларга адамеллит (гранит ва гранодиорит ўр тасида) ва банатит (гранодирит ва кварцли диорит орасида) киради. Ишқорли қаторга калий дала 13

шпати ва роговая обманкадан тузилган сиенит группаси киради ва унданн кейин нефелинли сиенит туради. Қатор орали ғ ида фаносиенитлар туради. Буларнинг ичида монцони т лар (сиенит-диорит, габбро-сиенит) ало ҳ ида ўрин тутиб, калий шпати ва плагиоклазлардан иборат. Минерал таснифидаги ҳар бир группадаги жинсларнинг абиссал, гипоабиссал, том и рли ва эфф у зив фациялари мавжуддир. Эфф у зив фациялари кайнотипли ва палеотипли бў лади. Кайнотипли жинслар ўзгармаган бўлиб, одатда вулқон-шишали бўлади. Палеотиплиларда шиша булмайди. К айнотипли эфф у зивлар ўз номларига эгадирлар. Масалан, гранитларнинг эфф у зивга ўҳ шаши липарит ёки риолит , гранодиоритларники дацит, диоритларники андезитлар ва ҳ оказо. Агарда бу эффузив жинслар палеотипли бўлса , порфир ёки порфирит сўз и қў шилади. Калий дала шпатили ва калий дала шпати-плагиоклазли жинслар порфирлар (липарит- порфири, дацит- п орфири); плагиоклазли ёки дала шпатисиз жинс лар порфиритлар деб номланади. Масалан, андезит- порфирит. Томир жинслар Томир (дайка) жинслар одатда кат т а интрузив таналар билан бирга учрайдилар ва таркиби уларни ки га ўҳ шаш бўлади. Бундай ўҳшашлик икки хил бўлади. Бу ўҳшашлик, биринчидан, тўла бўлиб , томир жинсларнинг минерал таркиби интрузив жинсларнинг ўзи бўлиб, фа қ атгина структураси бошқачарок бўлиши мумкин. Бундай томир жинслар парчаланмаган бўлади. Масалан, гранитларга томир жинслардан микрогранитлар ва гранит-порфирлар тўғри келади. Иккинчи тур ўҳшашлик таркибида рангсиз минераллар ва бошқа Ҳолларда эса рангдор минераллар ортиқча б ўл ишлигидан иборат. Аплит, пегматитлар ва лампрофирлар киради. Магматик тоғ жинсларнинг ётиш ва жойланиш шакллари 14

Магматик тоғ жинслари қандай ҳосил бўлганига қараб интрузив (чу қ урдаги) ва эффузив (қуйилган) группаларга бўлинади. Ш у нга к ў ра, уларнинг жойланиш шакллари ҳам турлича бўлади. Интрузив тоғ жинслари Интрузив тоғ жинслари Ер қо би ғ ининг қ аърида пайдо бўлиб, кейинги тоғ ҳосил килиш ҳаракатлари, чу қ ур емирилиш ва ювилиш жараёнлари натижасида тамомила Ер юзасига чи қ иб очилиб қ оладилар. Интрузив тоғ жинсларининг жойланиш шаклларини ёки Ер қ об ғ гидаги магма жинслар иш ғ ол қ илган б ў шли қ шаклларини ў рганиш қ ийин муаммо б ўлиб, у икки хил шароитга бо ғ ли қ бўлади. Магма босими кам бўлган жойларда суст ҳолатда қатламлар орасини эгаллаши мумкин. Бошқа ҳолларда эса қатламларни кўтариб, с ў риб ёки эритиб б ў шли қ ларни эгаллаб олади. Магма кучли тектоник ҳаракатлар содир бўладиган жойлардагина литосферанинг устки қисмларигача кўтарилиб чиқади. И нгрузив тоғ жинсларининг жойланиш шакллари ён атрофдаги тоғ ж инсларига (чўкинди ёки метаморфлашган) тоғ жинсларига нисбатан мосланган ва мослашмаган ҳолатда бўлади. Мосланган интрузив шакллар орасида кенг таркалгани интрузив уюм (ёки силл) бўлиб, у қатлам шаклида бўлиб, ҳамма томонга ингичкаланиб кириб бориб йўқолиши мумкин. Бундан ташқари, мосланган интрузив шаклларга лакколитлар (юмалоқ буханка ёки қўзиқоринсимон), лополитлар (тарелкасимон шакл) ва факолитлар киради. Факолитлар бурмаларнинг эгар (букилган юқори) қисмидаги қатламларнинг бир-биридан ажраган бўшлиқ қисмини эгаллайди. Факолитлар кўпинча гуруҳ-гуруҳ бўлиб учрайди ва ундан магманинг пастдан олиб келувчи канали булмайди. 15

Ра с м 2. Интрузив жинслар мосланган шаклларининг жойланиши: 1 - факолит; 2 - лополит (а) силлар (б); 3 - лакколитлар (в). Интрузив уюмлар содда тузилган бўлиб, бўш қатламлар о расига кириб боради ва бирин-кетин алмашинувчи чўкинди ва магма жинслар қатламини ҳосил қилади. Уларнинг қалинлиги бир неча сантиметрдан 300 м гача ва узунлиги 100 км ва унданн кўпга борад и. Интрузив уюмлар ишғол қилган майдон бир неча ўн квадрат м етрдан бир неча 1000 м 2 гача боради. Масалан, Тупгуска дарёси водийсидаги баъзи интрузив уюмларнинг майдони 100.000 км 2 дан ошади. Қалинлиги ва у з у нлиги у нча кат т а б ў лмаган уюмларни томир жинслар ҳам деб юритилади. Интрузив уюмлар Ўзбекистонда, Чот қ ол водийсида ҳам учрайди. Унинг қалинлиги 5-6 м дан 50-60 м гача етади. У асосан ишқорли ўрта интрузив жинслардан ташкил топган. 16

Ра с м 3 . Интрузив тоғ жинсларининг жойлашиш шакллари: 1 - батолит, гумбаз, шток ва ксенолитлар ювилган юзада ва кесмада; 2 - горполит ва дайка ювилган юза ва кесмада; 3 - ювилган юзада ва кесмадаги лакколитлар, лополит, шток, дайкалар ва диапирлар. Лакколитлар қат-қат бўлиб ётган чўкинди тоғ жинслари орасида тарқалиб, маълум бир чекланган жойда устки қатламнинг кучсиз ёки аксинча кучли босимига дуч келар экан, ўша устки қатламини юқорига кўтаради ва думалоқ, эллиптик ёки нотўғри шаклли икки ёки қавариқ ёки ясси қавариқ линзалар ҳосил қилади. Улар якка ёки группа-группа бўлиб учрайдилар. Таг қисмида магма билан таъминлайдиган каналлари бўлади. Лополитлар ботиқ ясмикқимон ёки тарелкага ўҳшаш уюм бўлиб, таг томонида магма билан таъминловчи канали бўлади. Уни некк деб ҳам юритилади. Факолитлар мураккаб бурмали жойларда кўп учрайди. Бурмаларнинг қ анотларидаги қатламлар қаттиқ си қ илган бўлиб, гумбаз қисмларида эса си қ илиш камаяди. Магма бурмалар била н бир вақтда , табиий босим кам бўлган зоналарга, яъни бурманинг букилган эгар қисми томон ҳаракат қилади ва шу ерларда мураккаб эгилган интр у зияларни юзага келтиради. Мосланмаган интр у зияларга дайкалар (кесувчи томир жинслар), батолитлар, штоклар киради. Дайкалар деб магмага т ў лган деворсимон интрузив танага айтилади. Улар одатда параллел д еворли бўладилар ва магма сингдирган жинсларда к ундан ланг ҳолатда жойлашган бўлади. Дайкаларнинг қалинлиги интрузив уюмлар қалинлигидек, бир неча сантиметрдан 1000-1500 м гача боради, у з у нлиги эса бир неча ўн метрдан неча юзлаб килом е тргача ч у зилади. Масалан, Родезиядаги (Африка) кат т а дайканинг узунлиги т аҳ минан 500 км, эни эса 3 км дан 12 км гача боради. Дайкалар якка ёки группа бўлиб учра ш и мумкин. Т у зилиши оддий ёки мураккаб бўлади. Баъзан дайка л ар ё й шаклида ёки ҳ ал қ ага ўҳ шаб тўташиб туради. 17

Батолитлар. Ингр у зив жинсларнинг энг кат т а ва мураккаб т у зилишидаги шакллари батолитлар деб аталади. Улар гумбаз с имон, ёнлари тик бўлиб, то ғли ў лкаларнинг бел қисми бўйлаб чўзилиб ётади. Шунингдек, ни ҳ оятда ка т та - неча юзлаб ва ҳ атто м ин глаб квадрат километр майдонни э га ллаган бўладилар. Шунданй хусусиятга эга бўлган, лекин кичик ҳажмдаги (10-100 км 2) интрузивлар шток деб юритилади. Батолитлар ён атрофидаги жинсга бўлган м у носабагига қараб мосланган ва мосланмаган батолитларга бўлинади. Катта чу қ урликдаги магма жинсларнинг ётиш шакллари билан нордонлиги ( S 1 O 2 нинг миқдорига қараб) ўртасида бо ғ ли қ лик бор. Ў та асосли ва асос жинслар, интрузив уюмлар, факолитлар, лакколитлар, лополитлар ва дайкаларни ҳосил қ илса, ўрта ва нордон жинсл ар лакколитлар, батолитлар ва дайкаларни ҳосил қиладилар. Вулқонлар Ер юзасида кенг тарқалган бўлиб, сўнган ва сўнмаган, ҳаракатдагиларга бўлинади. Бу вақтинча бўлиб, ҳаракатдагилар сўнганга ёки аксинча сўнганлари ҳаракатдагиларга айланиши мумкин. Ҳаракатдаги вулқонлардан газлар, қаттиқ жисмлар, суюқ лавалар Ер остига чиқади. Ёриқлардан қуюлувчи лаваларнинг кўпчилиги (90-95%) базальтдан, яъни таркибида SiО 3 нинг ўртача миқдори 49% бўлган асос лавадан иборатдир. Улар кўпинча катта майдонларни қоплаб ётадилар, қалинлиги эса ўнча катта булмайди. Масалан, Шарқий Байкал бўйи Витим дарёсининг ҳавзасида оливинли базальт қатлами бир неча минг квадрат километр майдонни эгаллагани билан қалинлиги атиги 12-20 м келади. Лава кейинчалик устма-уст қуйилиши натижасида айрим жойларда базальт қатлами қалинлиги 1000 м (Гренландияда), 3000 м (Исландия) гача етади. Бундай базальт лавасининг ҳосил қилган дайкаларининг эни жуда кичик (5-15 м атрофида) бўлади ва камдан-кам 120 гача етади (Аризондаги Вильяма Каньони). Вулқонлар Ер қобиғидаги дарзликлардан ёки бир марказдан отилиб чиқадилар. Уларнинг биринчисини чизиқли турдаги, иккинчисини эса марказий турдаги отилиш деб юритилади. 18

Ҳозирги вақтда марказий турдаги қуюмлар, яъни вулқон отилиши анча кўпрок учрайди, бу қуйилмалар ёриқлардан чиқувчи қуюмларга нисбатан қарши ўлароқ, маълум бир марказдан отилиб чиқади. Вулқон аппаратининг юқори қисми газлар портлаган вақтда вулқон оғзидан кўл билан бирга отилиб чикадиган тоғ жинслари парчаларидан ташкил топган конусдан иборатдир. Вулқон конуси ёриқ бўйлаб унинг ичидан қуйилиб отилиб чиқадиган лава оқими билан ўралиб туради. Бу оқимларнинг тузилиши юқорига чиқиб қуюлган лаванинг таркибига, яъни SiO 2 билан қанчалик тўйинганлигига, шунингдек магмада эриган газларнинг миқдорига ҳ ам боғлиқ. Асос, базальт лавалар одатда анча суюқ бўлади. Улар катта-катта майдонларни эгаллаб ётади, яъни ўзоқ масофа (70-80 км) гача оқиб боради. Нордон лавалар анча қуюқлигидан уларнинг қ уюлмаси устма-уст мингашиб вулқон кратерида ва ёнбағирларида қотиб қолади. Расм 4. Эффузив тоғ жинсларининг жойлашиш шакллари: а - қопламлар; б - оқиқлар; в - некклар; г - сомма; д - конуслар; Вулқон ҳаракати натижасида ёриқлардан ва марказдан чиқадиган қуюлмалар фақатгина қуруқликдагина бўлмасдан, балки сув остида, яъни денгизларда ҳам учрайди. Магматик жинслар ни нг структурас и ва тектураси 19

Магматик жинсларнинг структураси ва текстура си уларнинг энг му ҳ им белгиларидан ҳисобланади. Шунинг учун ҳам уларни ба т аф с ил таърифлаш му ҳ им аҳамиятга э га . Магма жинсларнинг т ош қ отишига структура деб айтилади. Бу эса қуйидаги белгиларга асосланади: а) кристаллани ш даражаси; б) минерал доналар н инг катта-кичиклиги; в) минераллар донасини н г шакли; г) минералларни нг бир-бир иг а бўлган м у носабати; д) кристалларнинг етилганлик (идиоморфизм) даражаси. Кристалланиш даражасига қараб структура уч хил бўлади: тўла кр исталланган (жинс фақат кристалл доналаридан ташкил топтан); чала кристалланган (кристалланган доналар билан ойна бирга учрайди) ва ойнасимон (жинс фақат ойнадан иборат). Кристаллар мутлоқ катта-кичиклигига қараб қуйидаги турларга бўлинади: 1. Йирик кристалли - 30 мм дан катта; 2. Жуда йирик донали - 30-10 мм; 3. Йирик донали - 3-10 мм; 4. Ўртача донали - 3-1 мм; 5. Майда донали - 1 мм дан кам; 6. Зич ёки афанит - айрим доналарни лупа билан ҳам кў риб булмайди. Б у структуралар одатда эффузив жинсларга хосдир. Т ў ли қ кристалланган структура абиссал ёки гипоабиссал шароитларда ҳосил бўлади. Иккинчи ҳолда (чала кристалланган) жинс кристалланмай қ олган масса бўлиб, унинг орасида айрим минералларнинг майда микролитлари яхши кўриниб туради. Улар эффузив ёки гипоабиссал шароитда ҳосил бўлади. Ойнасимони эффузив шароитга хосдир. 20

Структуранинг хилларини ани қ лаб топиш жинснинг ҳосил бўлишини билишда жуда катта аҳамиятга эга. Яъни кристаллар донасининг мутл оқ кат т алити жинс кристалланган шароитга бевосита бо ғ ли қ дир. Маг м атик жинсларнинг структураси тасодифий минералга қараб эмас, балки кристалларнинг ўртача катталигига қараб аникланади. Масалан, жинсда 2 мм ли доналар 4-5 мм ли доналарга н исбатан кўпрок бўлса, уни ўртача донали жинс деб, аксинча, 4-5 мм ли доналар кўпрок бўлса - йирик донали жинс деб ҳисоблаш керак. Кристалларнинг нисбий катта-кичиклигига қараб структуралар тенг донали, турли донали ва порфирли бўладилар. Жинснинг таркибидаги минерал кристаллари тахминан бир хил ка т таликда бўлса тенг донали, мабодо кристаллар катта-кичик бўлса ҳар хил донали жинс деб юритилади. Минералларнинг кристаллари катта бўлиб, атрофидаги массадан ажралиб т ў рса, бундай жинслар порфирли жинслар деб юритилади. Умуман, порфир структура эффузив жинс учун хосдир. Бу жи н сларда афонитли ёки жуда майда донали жинслар ичида йирик- доналари ажралиб туради. Бундай структура порфирсимон де б юритилади. Структура ва текстурани ў рганиш магматак жин сларининг ҳосил б ў лиш шароитларини ани қ лаш ва уларни синфларга тўғри ажратиш учун ёрдам беради. Интрузив ва эффузив жинслар орасида бир-бирига ўҳ шайдиганлари ҳам учрайди. Бундай ҳолларда уларни қандай ҳосил бў лганларини аниклаш анча қ ийинлашади. Чала криста лла нган текстура фа қ ат эффузив жинсларга хос б ў лмай, балки томир, дайка ва лакколит ш аклида қ отган жинслар учун ҳам хосдир. Ер юзидаги қалин қатламлар орасида интрузив жинслар ҳам учраб колиши мумкин. Шуни хулоса қилиб айтиш керакки, тўла кристалланган ани қ (абиссал) юзага келган интрузив жинсларга хос бўлиб, гипоабиссал интрузив жинсларда анча кам; эффузив жинсларда эса жуда ҳам кам учрайди. Тўла кристал ланмаган, шишасимон структуралар эффузив жинслар учун хосдир. Эффузив жинсларда ҳам порфир структура кўпинча гипоабиссал жинсларда ҳам учрайди. 21

Ра с м 5. Эффузив тоғ жинсларининг структура ва текстуралари: а -порфирли структура, ҳол-ҳол текстура (андезит-порфирит); б – ка т та порфирли структура, флюидал текстура (липарит). Магманинг тез қ отиши натижасида моддалар тўла кристалланишга ў лгурмайди ва шишасимоп структура ҳосил қилади. Шишасимон структурага эга бўлган эффузив жинслар чиғаноқсимон синишга эгадир. Вулқон ойнаси обсидиан структурасини эса шишасимон деб юритилади. Баъзан магматик жинслар пегматит структурали бўладилар. Улар иккита аралашманинг кристалланишидан ҳосил бўладилар. Масалан, кварц билан дала шпати (ортоклаз) бирга ў сганда ана шунданй структура пайдо бўлади. Магма жинсларни биринчи марта микроскопик усул билан кўздан кечирганимизда ани қ кристалланган донадор структура л и интрузив жинслар, эффузив жинслар, афанит ёки порфир структурали жинсларни эффузив жинслар деб айтсак кат т а ҳ ато қ илмаган б ў ламиз. Магма жинслар текстураси зич ёки ғ овакли бўлади. Зич жинслар бир- бирига ёпишган минераллардан тузилган бўлади. Ғ овак жинсларда чу қ урчалар, б ў шли қ лар ёки оддий кўз билан к ў риш мумкин б ў лмаган майда ғ оваклар, тешикчалар бўлади. Бундай текстура эффузив жинслардан пемза ва шўнга ўҳшаш жинслар учун хосдир. Магматик жинсларининг ранги ва солиштирма оғирлиги Ҳар бир магматик жинснинг текстура ва структурасидан ташқари унинг рангини ва тахминан нисбий солиштирма оғирлигини аниқлаш катта аҳамиятга 22

эгадир. Жинсларнинг ранги унинг минерал таркибига кўра о қ рангдан то қ орагача бўлади. Я ьни жинснинг ранги кўпчиликни ташкил қ илувчи минерал ва сийрак тар қ алган, кўпинча иккиламчи тартибда ҳосил бўлган минераллар аралашмасига бо қ ли қ дир. Магний-темирли минералларга бой бўлган ўта асос жинслар, ҳосил б ў лиш шароитидан қ атьи й назар т ўқ яшил ва қ ора рангда, алюмасиликатларга (дала шпатларига) бойро қ бўлган нордон ва ўрта жинслар эса оч-кўлранг, яшил, қ из ғ имтир рангда бўлади. Нордон (гранит) жинсларнинг солиштирма о ғи рлиги 2,5 дан 2,7 гача; ўрта жинс (диорит) ларники 2,7 дан 2.8 гача, асос жинсларники 2,9 дан 3,1 гача ва ўта асос (перидотит) жинсларнинг солиштирма о ғ ирлиги 3,1 дан 3,25 гача бўлади. Вулқон-шишаларда минерал кристаллари б ў лмаганлиги учун уларни ани қ лаш қ ийинро қ лекин солиштирма о ғ ирлигига қараб ажратиш мумкин. Нордон вулк о н-шишаси (обсидиан) нинг солиштирма о ғ ирлиги 2,35 дан 2,45 гача, ўрта шишаники 2,5 дан 2,6 ва асос шиша (базальт шишаси) ники 2,7 дан 2,8 гача. Пирокласт жинслар Пирокласт (қайноқ-бўлак) жинслар магматик ва чўкинди тоғ жинслари оралиғида бўлиб, таркибида магматик ва чўкинди материаллар учрайди. Пирокласт жинсларни ҳосил қилувчи минерал вулқондан атмосферага отилиб чиқувчи лавадир. Бу даврда лава турли катта- кичикликдаги қуйидаги майда бўлакларга бўлиниб кетади. Булар қуйидагилардан иборатдир: вулқон бомбалари 30 мм дан катта; лапиллар (тошлар) 3 мм - 30 мм гача; вулқон қумлари - 0,1 дан 3 мм гача; вулқон кўллари - 0,1 мм дан кам. Атмосферага отилиб чиққан лава вулқон-шишаси каби ёки порфирли жинс бўлаклари каби қотиб қолади. 23

Катта бўлаклар вулқонга яқин ерга тушади ва вулқон брекчиясини ва бомбасини ҳосил қилади. Вулқон қумлари ва кўлларини эса шамол ўзоқ масофага олиб кетади ва вулқон туфларни ҳосил қилади. Магматик т оғ жинсларининг минерал таркиби Магматик тоғ жинсларини таърифлашда уларнинг минерал таркибини ани қ аш биринчи даражали аҳамиятга эгадир. Бунинг учун шуни назарда тутиш керакки, бир хил минераллар магманинг қо ти ш и вақтида ҳосил бўлса, бошқалари эса кейинчалик, тайёр жинс ичида ҳосил бўлади. Шўнга кўра жинсларни ташкил қ илган минералларни (бирламчи-синг е нетик) ва иккиламчи (яъни э п иген е тик) минераллар деб юритилади. Магма тоғ жинсларни ташкил қ илган бирламчи минералларга темир ва магнезийли минераллар, калийли дала шпатлари, плаг иоклазлар, нефелин, кварц ва бошқалар киради. Иккиламчи минераллар кенг тар қ алган автометаморфлашган жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Улар қуйидагилардан иборатдир: 1. Каоли н ланиш - калийли дала шпатлари ҳисобига жинснинг алюмсиликатлардан каолинитнинг ҳосил бўлиши. Бундай вақтларда кўпинча каолинлашган жинснинг айрим жо й ларида калийли дала шпатининг доначаларини ёки зич юзаларда уларнинг қ олди қ (реликт) структурасини учратиш мумкин. 2. Серицитланиш - жинснинг плагиоклазлар ҳисоби га серицит (жуда майда мусковит) билан алмашиниши. 3. Эпидотланиш - жинсдаги асос плагиоклазлар ҳисобига эпидотнинг ҳосил бўлиши. 4. Хлоритланиш - магма жинслардаги баъзи бир хил минералларнинг ва вулқон шишасининг хлорит билан алмашиниши. 5. Серпентинланиш - оливиннинг серпентинга айланиши. Бу асос ва ўта асос жинслар учун хосдир. Бунинг натижасида ўта асос жинслар серпентинитларга айланиб колади. Бу жараёнларни ў рганиш катта аҳамиятга 24

эга. Чўнки жинс ҳосил бўлгандан сўнг у қ андай шароитда бўлганини кўрсатиб беради. Магматик жинсларнинг ичидаги ёт жинслар ксенолитлар деб аталади. Улар кўпинча магма учо ғ ининг юқори қисмини, яъни "томини упирилиши" натижасида ҳосил бўлади. Д е мак, ксенолитлар бир талай чўкинди ва бошқа жинсларнинг магма ичидаги бўлаклари бўлиб, улар баъзан магманинг таркибини ҳам ўзгартириб юборади. Ксенолитларни ани қл аш анча осондир. Чўнки уларнинг ранги, айни қ са структураси ва минерал таркиби бут у нлай бошқача бўлади. Ксенолитлар ҳар хил катталикда бўлади. 25

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Х. Чин н и қ ўлов. Структурали геология ва геологик ҳариталаш. Тошкент. 1992 2. А.Е. Михайлов. Структурная геология и геологическое картирование. Москва Недра 1984. 3. Павлинов В.Г., Кизевальтер Д.С., Лин Н.Г., Основы геологии Уч. для в у зов. Москва Недра 1991. 4. Э.А. Бакиров, В.И. Ермолкин, В.И. Ларин и др. Геология нефти и газа Уч. для в у зов. Недра 1990. 5. И.А.Карлович. Геология . Уч.пос. для в у зов. Москва. М. Академ. Проект. 2004 6. В.П.Бандарев. Геология. Уч.пос. для в у зов. Москва. Форум-Инфра.М. 2002 7. В.П.Бандарев. Геология практиқум. Уч.пос. для в у зов. Москва. Форум- Инфра.М. 2002 8. И.Х. Абрикосов, С.Н. Гутман. Общая, нефтяная и нефтепромысловая геология и газа. Москва. Недра 1986. 26

O'xshashlar

Нефт ва газ саноатининг ривожланиш тарихи ва ҳолати

Товар нефтининг сифати ва ва миқдорини ўлчаш усуллари

Нефт ва газ катлам сувларининг физикавий ва кимевий хоссалари

Нефт ва газ уюмларига таъсир этиш усуллари техникаси ва технологияси

Нефт, газ ва сувни конларда йиғиш, тайёрлаш ва узатиш.Тайёр нефт ва табиий газ маҳсулотларига қўйиладиган талаблар