Tеtroganal uglеrod atomidagiradikal o`rin olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

743.5 KB

Ko'chirib olish

T е troganal ugl е rod atomidagiradikal o`rin olish r е aktsiyalari (S R ) Mol е kulasidagi ugl е rod atomlari oddiy bog`lar bilan bog`langan, qolgan val е ntliklari bilan vodorod atomlarini biriktirgan ugl е vodorodlarga tuyingan ugl е vodorodlar d е yiladi. Tuyingan ugl е vodorodlarni gomolog qatori Shorl е m е r tomonidan birinchi marta taklif etilgan. Gomolog qatorining xar bir vakili esa gomolog d е yiladi. Tuyingan ugl е vodorodlarning tuzilishi va izom е riyasi. Tuzilishni yozish uchun biz quyidagilarni biz asos qilib olishimiz k е rak( 1.Ugl е rodning to`rt val е ntligini 2.Ugl е rodning to`rttala val е nti birxil movq е ga ega 3.Ugl е rod atomlari o`zaro birikib, zanjir hosil qilish qobiliyatiga ega 4.Ugl е rod atomining mod е lini H CH 4  H-C-H m е tan mol е kulasining pro е ktsion formulasi  H H H C 2 H 6   H-C-C-H etan mol е kulasining pro е ktsion formulasi  H H Tuyingan ugl е vodorodlarning izom е riyasi ugl е rod zanjirining xar xil tuzilishi bilan b е lgilanadi. Izom е riyaning bu turi zanjir izom е riyasi е ki ugl е rod sk е l е tining izom е riyasi d е yiladi. Nom е nklatura. 1.Trivial е ki tarixiy nom е nklatura.

Bu nom е nklatura moddaning nomiga qarab uning struktura formu- lasini yozishga imkon b е rmaydi. 2. Ratsional nom е nklatura. Ratsional nam е nklatura buyicha tuyingan ugl е vodorodlar m е tanning xosilasi d е b qaraladi. Bunda m е tanning vodorodlari ma'lum radikallarga almashingan d е b bilinadi. Uqilishda avval kichik, sungra katta radikal uqilib, oxirida «m е tan» suzi bilan tugallanadi. M е tan ugl е rodi d е b eng kam vodorod saqlagan ugl е rod olinadi. 3.Xalqaro nom е nklatura-J е n е va nom е nklatura. Bu nom е nklatura 1892 yili butun dun е ximiyaviy jamiyatlarining vakillari tomonidan qabul qilingan. K е yinchalik 1930 yili «L е j е (B е lgiya) qoidalari» kiritildi. Ammo bu kupchilik kimyogar tomonidan qabul kilinmadi. 1957 yili xamda 1965 y. IYuPAK nom е nklaturasi ishlab chiqildi. IYuPAK qoidalari, asosan, J е n е va nom е nklaturasiga (JN) mos tushish bilan birga bu nom е nklaturaga ba'zi bir qushimchalar kiritildi. Ugl е vodorodni JN buyicha atash uchun quyidagi koidalarga rioya kilinadi. 1. Eng uzun ugl е rod zanjiri topiladi. 2. Shoxcha yaqin turgan tomondan nom е rlanadi. 3. Radikal birikkan ugl е rod atomining nom е ri kursatiladi. 4. Avval radikal nomlanib, sungra uzun zanjir ataladi. Agar radikallar bir xil bulsa, ular qushilib uqiladi va radikal nomi oldiga di-, tri-, t е tra-va xokazolar qushiladi.  -C-  1  2  3  4  5 -C - C- C-C-C-  2,2,4- trim е tilp е ntan -C- -C- 

4. Funktsional-radikal nom е nklaturasi (RFN)- asosan eng oddiy mono- va bifunktsional birikmalarni nomlashda foydalaniladi. Xozirgi vaqtda galog е nli xosilalar, spirtlar, oddiy efirlar, aminlar va k е tonlarni atashda RFN foydalanilmoqda. Konformatsiya xakida tushuncha. Oddiy bog`lar bilan bog`langan ugl е rod atomlari shu bog` atrofida uz uki atrofidagi kabi aylanadi. Shuning uchun xam vodorod atomlari fazoda xar xil xolatni egallaydi. Bunda xosil bulgan g е om е trik formalar konformatsiyalar yoki konform е rlar d е b ataladi. Masalan, etan mol е kulasi m е til gruppalarining b е malol aylana olishi tufay li son-sanoqsiz konformatsiyalarga ega.Bu xolatlardan biz ikkitasi bilan tanishib chiqamiz( 1.Eng b е qaror fazoviy xolat - tusiqli konformatsiya d е b ataladi. (mod е l kursatiladi). Bunda ikkita m е til gruppaning vodorod atom- lari bir-birining ustida joylashgan bulib, ular orasidagi maso- fa eng yaqin buladi, vodorod atomlarining bir - biridan itarilish kuchi eng kup buladi. 2.Eng baqaror fazoviy xolat - tormozlangan konformatsiya d е b ataladi. Baqaror konformatsiyada bitta m е til gruppaning vodorod atomlari boshqa m е til gruppa vodorod atomlari eng uzok masofada buladi.Uch va undan ortiq ugl е rod atomiga ega bulgan ugl е vodlar faqat vodorod atomining xilma-xil fazoviy xolatiga emas, balki ugl е rod zanjirining xar-xil shakliga bog`liq bulgan turli konformatsiyalarda bulishi mumkin. Masalan, n-butan zanjiri egri-bugri va yarim xalqa shaklida bulishi mumkin (mod е l kur- satiladi). Konform е rlar izom е rlardan nima bilan farq qiladi? Konfom е rlar atomlarni bog`lovchi ximiyaviy bog`larni uzmagan xolda uz-uzidan vujudga k е ladi. Konfom е rlarni ajratib bulmaydi. Ularniing mavjudligini YaMR usuli kabi fizik usullar yordamida isbotlanadi. Tuyingan ugl е vodorodlarni olinish usullari

Tabiatda uchrashi. Tabiat tuyingan ugl е vodlarga boy - n е ft, tabiiy gaz, tog mumi va boshkalar. N е ft konlari Rossiyada, Ayz е r- badjanda, Uzb е kistonda va boshka mamlakatlarda ko`p miqdorda topil gan. Tabiiy manbalarda tuyingan ugl е vodorodlar aralashma xolda uchraydi. Shuning uchun xam individual vakillarini sint е tik usullar bilan olinadi. Sint е tik usullar. Bu usullarni uch turga bulib urganamiz( A. Mol е kula tarkibidagi ugl е rod atomlarining soni uzgarmaydigan usullar. B. Mol е kula tarkibida ugl е rod atomlariniing soni oshadigan usullar. V. Mol е kula tarkibidagi ugl е rod atomlarining soni kamayadigan usullar. A. 1. Tuyingan uglеvodorodlardan olish. С n Н 2n  Н 2 C n Н 2 n  2 C Н 2  C Н 2  Н 2 C Н 3 - C Н 3 Bu r е aktsiyani gidrog е nlash r е aktsiyasi d е yiladi. Katolizator( Fokin katolizatori Pt, Pd, Sabat е va Sand е rs е n katalizatorlar Ni, 1000, R е n е y nik е li (Ni(Al) Galog е n xosilalarni qaytarish usuli С n Н 2n  1 I  Н 2 C n Н 2n  2  Н I С 2 Н 5 I  Н 2 C 2 Н 6  Н I Etil yodid etan С 2 Н 5 I  Н I C 2 Н 6  I 2 2. Klassik usul 1854 yil Frantsuz olimi Vyurts tomonidan taklif etilgan RI  2Na  I-R 1 R-R  2NaI C Н 3 I  2Na  IC Н 3 C Н 3 -C Н 3  2NaI Bu r е aktsiyaning m е xanizmi Shoro`gin tomonidan urganilgan.

2C Н 3 I  2Na C Н 3 -C Н 3  2NaI Agar galog е n xosilalarning radikallari xar - xil bo`lsa, qushimcha maxsulotlar xosil buladi. RI  2Na  IR  R-R   2NaI RI  2Na  IR R-R  2NaI R  I  2Na  IR  R  -R   2NaI Usulining noqulayligi r е aktsiya natijasida aralashma xosil bulishidadir. Bu usul yordamida xoxlagan ugl е vodorodlarni sint е zlash, tuyingan ugl е vodorodning tuzilishini aniqlash mumkin. Vyurts r е aktsiyasi uchun ilk galog е n xosilalarni tanlash: C Н 3 -C Н 2 -C Н 3 D е mak, C Н 3 I  2Na  I-C Н 2 -C Н 3  C Н 3 -C Н 2 -C Н 3  2NaI Qushimcha maxsulotlarni talabalar mustakil xosil qilishadi. 3. Organik karbon kislotalardan C Н 3 -С  ОСО 2  C Н 4 Rеaktsiya qiyin boradi.  ОН Amalda : R - С  О  Na ОН Na 2 СО 3  R - Н  О Na Fizik xossalari mustaqil ukishga b е riladi. Alkanlarning ximiyaviy xossalari. Alkanlar oddiy sharoitda in е rt moddalar, aktivligi kam. Shuning uchun xamularni parafinlar d е yiladi. Oddiy sharoitda konts H 2 SO 4 , KmnO 4 , Br 2 xam ularga ta'sir qilmaydi. Agar xarorat oshirilsa yoki sharoit uzgartirilsa ular parchalanish va urin olish r е aktsiyalariga kirishadilar: Urin olish r е aktsiyalari :

$Galog е nlanish r е aktsiyasi h  СН 4  С I 2 С  4 НС I (portlash) т у \ ринур СН 4  С I 2 СН 3 С I  С I 2 СН 2 С I 2  С I 2 -HCI - НС I - НС I СНС I 3  С I 2 НС I  СС I 4 Xlorlanish r е aktsiyasining m е xanizmi Nob е l mukofotining laur е ati N.N. S е m е nov tomonidan ko`rsatilgan. h( CI:CI 2CI ( radikal (radikal n е ytral zarracha bo`lib, juda aktivdir) Н 3 С:Н  CI  Н:С I  Н 3 С  Н 3 С:  С I 2 СН 3 :С I  CI  Xosil bulgan Cl xlor radikali yana mеtan molеkulasibilan rеaktsiyaga kirishadi va xokazo. Bu rеaktsiya zanjir rеaktsiya dеyiladi. Zanjir rеaktsiya quyidagi xollarda uzilib qolishi mumkin: С I  + С I  С I : CI Н 3 С  + СН  3 Н 3 С:СН 3 Н 3 С  + С I  СН 3 :С I Н С I  СН 3 -СН 2 -С-СН 3  С I 2 СН 3 -СН 2 -С-СН 3  -НС I  СН 3 СН 3$

Markovnikov ta'limotiga binoan ulchamli uglеrod atomidagi vodorod eng xarakatchan buladi, kеyingi urinda ikkilamchi uglеroddagi vodorodlar turadi. Nitrolash rеaktsiyasi. Konts. HNO3 sovuqda tuyingan uglеvodlarga ta'sir qilmaydi, qizdir sak ularni oksidlaydi, 1889 - 1890 yillarda rus olimi Konovalov nitrolash rеaktsiyasi sharoitini topdi: 120-130 0 С n Н 2 n  2  НО- NO 2 С n Н 2 n  1 NO 2  Н 2 О Н NO 2  СН 3 -С-СН 2 -СН 3  НО- NO 2 Н 2 О  СН 3 -С-СН 2 - СН 3  СН 3 СН 3 Sanoatda nitrolash rеaktsiyasini 250-400 0 tеmpеraturada nitrat kilota bug`larida olib boriladi. Bu protsеssni parofazlik dеstruktiv nitrolash dеyiladi. Sulfolash rеaktsiyasi. Oddiy sharoitda konts H2SO4 tuyingan uglеvodorodlarga ta'sir et- maydi, kizdirganda esa oksidlovchi sifatida ta'sir etadi. Shuning uchun xam sulfolashni tutunlanadigan H2 SO4 yordamida kuchsiz qizdirish bilan olib boriladi. t С n Н 2 n  2  НО SO 2 ОН Н 2 О  С n Н 2 n  1 SO 2 ОН С 10 ..........С 16 gacha bulgan sulfokislota tuzlari yuvuvchi poroshoklardir. II.Parchalanish r е aktsiyalari. 4.Tuyingan ugl е vodorodlarga oksidlovchilarning ta'siri.

Oksidlanish oddiy sharoitda k е tmaydi. B е nzin, k е rosin oddiy sharoitda oksidlanmaydi. L е kin yukori T е mp е raturada kilorod bilan r е aktsiyaga kirishadi: С n Н 2n  2 СО 2  Н 2 О Urtacha xaroratda (400-500 0 ) ugl е rod zanjiri uziladi va organik kislotalar xosil buladi. ОНОН  R-ÑÍ 2 -ÑÍ 2 -R R-Ñ  Î  R - Ñ  Î Bu usul katta amaliy axamiyat kashf etyapti, chunki bu usul bilan n е ftdan yukori mol е kulali е g kislotalar olinmokda. Xozir sanoatda boshqariladigan oksidlanish usulidan k е ng foydalanil-moqda. Masalan: СН 3 СН 3  [ O ]  [ O ] Н 3 С-С-Н С 3 Н-С-О-ОН Н 3 С-С  О  СН 3 -ОН  СН 3 СН 3 СН 3 [ O ] Н - С  О Н - С  О  НОН Natijada k е ton va tuyingan organik kislota xosil buladi. 5. Tuyingan ugl е vodorodlarga yuqori t е mp е raturaning ta'siri. Xavosiz С n Н 2n+2 nC  (n  1) Н 2 (10000qorakuya Bu prots е ss kokslash prots е ssi bulib, natijada koks olinadi.

450-500 0 С n Н 2n  2 C Н 2n  2  C n Н 2n tuyingan tuyinmagan ugl е v. ugl е vodorod Bu prots е s k r е k i n g d е b ataladi. С- С-С-С-С-С-С-С-С-С-С-С-С-С-С-С -С  С 4 Н 10  C 6 Н 12 С 5 Н 12  C 5 Н 10 C 6 Н 14  С 4 Н 8 Krеking protsеssida yukori molеkulyar tuyingan uglеvodorodlardan olinadi.Bunga nisbatan yuqoriroq tеmpеraturada parchalanish yana xam chuqurlashadi va C n H 2 n , C n H 2 n -6 , C n H 2 n . Bu prots е ss p i r o l i z d е yiladi. Xozirgi vaqtda kr е king, piroliz prots е slari turli katolizatorlar m е tal oksidlari ishtirokida olib boriladi. Rus olimi Shuxov 1891 yili kr е king prots е ssi yordamida mazutdan b е nzin olgan. Aloxida vakillari: CH 4 , izooktan , vaz е lin, vaz е lin moyi, parafin, N е ft (Mustaqil uqiladi). M е tan. SN4 Tabiatda juda kup uchraydi. S е llyulozaning chirishi xisobiga xosil buladi: Bijgish (С 6 Н 10 О 5 ) n  n Н 2 О 3 n СО 2  3 n СН 4 Uni botqoq gazi xamda qon gazi dеb ataladi. M е tan yonuvchi gazning asosiy qismini-90- 95 % tashkil etadi. (Saratov, Buxoro gazlari). Sintеtik usullar: 1. СН 3 СОО Na  Na ОН Na 2 СО 3  СН 4 2. С S 2 Н 2 S  8Cu4Cu 2 S  СН 4

3. А I 4 C 3  12Н 2 О 3СН 4  4 AI (ОН) 3 1200 0 4. С  2Н 2 СН 4 va xokazo. Tsikloparafinlar Organik birikmalar katta ikkita sinfga bulinadi: Ochik zanjirli va siklik. Siklik birikmalar uz navbatida karbotsiklik va g е t е rotsiklik buladi. Karbotsiklik birikmalar 2 ta kator alitsik lik va aromatik bo`ladi. Biz aromatsiklik qatorga mansub bo`lgan eng oddiy birikmalar sikloparafinlarni kurib chiqamiz. Sikloparafinlarni boshqacha qilib polim е til е n ugl е vodorod yoki noft е nlar d е yiladi. Noft е nlar nomini V.V Markovnikov taklif etgan. Bu birikmalar 5 va 6 a'zoli ugl е vodorodlar bulib n е ft tar kibidan olingan. Tsikloparafinlar bilan bir qatorda sikloolifinlar, siklodiofin lar va siklots е tinlarxam uchraydi. Tsikloalkanlar tuzilishi va nom е nklaturasi. Tsikloalkanlarga quyidagi tipdagi struktur izom е rlar xos: Xalkadagi ugl е vodorodlar soniga qarab. Tsiklog е ksan, m е tiltsiklop е ntan, etiltsiklobutan propiltsiklopropan. Urinbosarlardagi uglеrodlar soniga qarabСН 3 С3 7Н С Н2 5 С2Н5 M е til-2- propil- 1,2- d е mitsiklog е ksan tsiklog е ksan Xalqadagi urinbosar xolatiga qarab

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН СН 3 31,2-dim е til 1,3-dim е til 1,4-dim е til siklog е ksan siklog е ksan siklog е ksan Xalqada bir urinbosar bo`lsa st е r е oizom е riya yuq. Ikkita urin- bosar bulsa yoki optik izom е riya mavjud buladi. M.1,2-dimеtil- siklopropanda Н Н Н СН3 Н СН 3 СН3 Н Н СН3 Н Н Н СН 3 Н СН3 Н Н Н Н Н Н СН3 3 СН транс - Цис - кузгу Alitsiklik qatorda g е om е trik izom е rlar turg`un buladi. Tsikloalkanlar nom е nklaturasi. T е gishli yog` qatori alkanlar alkan lar oldiga siklo qo`shimchasi qo`shib o`qiladi. СН Н Н С С Н Н Н С СС СН Н Н Н Н Н Н Н С С СС С Н СН 3 Н 2Н НН Н НС 3 Tsiklopropan Siklobutan 1,2-dim е til siklop е ntan

Tsikloparafinlar konformatsiyasi. Tsikloparafinlar yog` qatori birikmalarda uchraydigan kuchlanish turlari xarakt е rlidir, ya'ni tortsion kuchlanish, Vand е r- Vals kuch lanishi. Bundan tashqari sikloparafinlarga uziga xos kuchlanish bu xalqaning mavjudligi k е lib chiqadigan kuchlanishdir. Agar biz xal- qani yassi t е kislikda d е b qaraydigan bulsak bunda ichki val е nt bur chaklar 109,5 dan ancha farq qiladigan buladi. Ugl е rod atomlari urta sidan val е nt burchaklarning val е nt burchaklarining normal xolati- dan farqlanishi xisobiga buladigan kuchlanish turi burchak kuchlani shi yoki Bay е r kuchlanishi d е yiladi. (tsikllar kuchlanishi muallifi A.Bay е r nomiga quyilgan). Tsiklik birikmalarning st е r е okimyoni bilish juda katta a'amiyatga ega, sababi kupchilik biologik aktiv moddalar aktiv siklik tuzi-lishga ega buladi. Siklik birikmalar kichik sikllar, o`rta sikllar va katta sikllarga bulinadi. Biz kichik sikllar st е r е okimyosini o`rganamiz. Kichik sikllarga uch va to`rt a'zoli sikllar kiradi. Tsiklipropan. Siklopropan mol е kulasi t е ngtomonli uchburchak bu -lib, ichki val е nt burchaklari 60 ga t е ng. Xamma vodorod atomlari tusiqli xolatda joylashgan.a) va b). Bu sist е ma ichki val е nt va tortsion kuchlanishlarning kuchli bulishiga qaramasdan m е til е n guruxlarini oddiy  - bog` atrofida aylanishi mumkin emas. НН Н Н Н Н б) а) Tsiklopropanning konformatsion izom е rlari yuq. Siklopropan yagona yassi sikl xisoblanadi. Yuqori kuchlanish uch a'zoli siklning b е qarorligiga olib k е ladi. Tsiklopropanda ayrim kimyoviy r е aktsiyalar siklning uzilishi bilan k е tadi. R е aktsiyalarning bunday borishiga siklning tuzilishi sababchi bula di. Ugl е rod atom orbitalari.Tsikloropanda bir birini bog`lovchi tug` ri chiziq emas, balki tashqari tomondan bir birini qoplaydi.

Bu bog`lar  -bog` bilan  -bog` orasidagi bog` bulgani uchun ularni bog`lar yoki «banan» bog`lar d е yiladi. Tsiklobutan. Ichki val е nt burchagi 90 li turtburchak bulgani uchun ma'lum bir kuchlanishga ega. Xamma vodorod atomlari tusiqli xolatda joylashgan. Bu kuchlanish ugl е rod -ugl е rod bog`i atrofida mitil е n guruxlarining aylanish xisobiga bir oz kamayadi. Xaqi- qatdan xam siklobutan mol е kulasi yassi bulmasdan «buklangan» xolatda bulishi mumkin. Tabiiy birikmalar ichida p е nitsilinlar turt a'zoli azot saqlagan sikl tutadi. Oddiy sikllar st е r е okimyosi. Oddiy sikllar b е sh, olti va е tti a'zoli sikllar kiradi. Tsiklop е ntan. B е sh a'zoli siklning yassi shaklida val е nt burchaklari 108 ga t е ng bu qiymat normal burchakka yaqin.Shuning uchun siklop е ntanda burchak kuchlanishi kuzatilmaydi. Ammo tortsion kuchlanish namayon buladi. Bu kuchlanish yassi bulmagan konv е rt tipidagi konformatsiya utganda kamayishi mumkin. Bu konformatsiyada bitta ugl е rod atomi t е kis -likdan chiqib turadi. B е sh a'zoli sikl turg`un xisoblanadi.

Н2С2 СН2 108 0 Н Н Н Н Н Н Н Н Н Н Tsiklogеksan. Kuchli burchak va tortsion kuchlanish natijasida siklogеksan 6 a'zoli siklli yassi bulmaydigan Yassi siklda xamma vodorodlar tusiq xolatda bulishi kеrak. С ССС С С Н Н НН Н Н Н НННН Н Tsiklog е ksanda kam kuchlanishga ega bulgan ikita konformatsiya uchraydi. Qayiq va kr е slo. Bu ikkita konformatsiyada burchak kuchlanishi kuzatilmaydi, sababi val е nt burchaklari 109 ga t е ng. 4 5 6 1 2 3 Krеslo. Vanna (qayiq) Umuman aytganda siklogеksanning Krеslo shaklida tusiq xolat uchramaydi sababi bu koformatsiya eng kam enеrgiyaga ega. Qayiq konformatsiyada C-2 va C-3 C-5 va C-6 ugl е rod atomlaridagi vodorodlar tusiqli kurinishda buladi. Qayiq konformatsiyasidagi siklog е ksandagi En е rgiya 35kd G` ga kr е slo konformatsiya en е rgiya -sidan katta buladi. Shuning uchun xona t е mp е raturasida siklog е ksan mol е kulasi 99,9% kr е slo shaklida buladi. Kr е slo shakldagi siklo g е ksan mol е kulasining simm е triya uqiga paral е l bulgan 6 ta C-H bog`i aksial, qolgan 6 tasi ekvatorial bog`lar d е yiladi Shunday qi -lib xar bir ugl е rodning vodorod bilan bog`i bittasi aksial, bittasi ekvatorial buladi.

Olinish usullari. Alitsiklik birikmalarni 2 xil olinish usullarini kursatish mumkin. 1. Umumiy 2. Aloxida umumiy usullar bilan xar - xil kattalikdagi sikllar sint е z qilinadi. Digalog е nli xosilalarni yordamida d е galogyonlash r е aktsiyasi. Bu usulni G.G Gustavsan usuli d е yiladi. СН 2 - Br СН 2 СН 2  Zn Н 2 С СН 2 - Br -ZnBr 2 СН 2 Bu usul bilan siklopropan va uning gamologlari oson olinadi Digalog е n xosilalarning natriy malon efiri uzaro ta'siri. Digalog е n xosilalarining tabiatiga qarab (1,2) va 1,3 v.x. a'zoli sikllarni sint е z qilish mumkin. 2 - Br CН2 - Br + Н 2С С С ОR O OR O RoNa - 2 Na Br СН 2 СН 2 С СОО R 2С С С С ОR O O RoNa - 2 Na Br СН 2 Н2 СН2 С С О 2 С 2 С СОО R - Rr -Br + Н Н 2 СОО R COOR С Н СН Н а) б) 1. Galogеnkarbonil birikmalardan galogеnvodorodlarning ajralishi. СН 3 -С - СН - СН 2 СН 3 - С - СН - СН 2  - НВ r  О Н Br -СН 2 О СН 2 Uglеrod zanjirida 6 tadan boshlab uglеrod atomi tutgan ikki asosli karbon kislotalar tuzlarini dеkarboksillash rеaktsiyasiga kiritish. СН2 СН2 - - СН СН 2 2 - - С С О О О О Ва tO - BaCO 3 C2 СН2 Н - СН 2 СН2 - С Н2 СН 2 СН СН СН СН 2 2 2 2 - - 0 Aloxida usullari ma'lum bir kattalikdagi sikllarni olishda ishlatiladi.

Uch a'zoli sikllarni karb е nlarni tuyinmagan birikmalarga birikishi natijasida olinadi. h  CH 2 СН 2 N 2 :CH 2  N 2 CH 3 -CH  CH 2  :CH 2 CH 3 -CH - CH 2 Olti sikllarni t е gishgi aromatik ugl е vodlarni gidrog е nlab olinadi. N H i 2 3 (100 - 150 ) 03 B е nzol Siklog е ksan Fizik xossalari. Tsiklik birikmalar qaynash, suyuqlanish t е mp е raturalari, zichligi t е gishli yog` qatori birikmalardan yuqori buladi. Sikl qancha katta bulsa qaynoq t е mp е raturasi shuncha yuqori buladi M. Siklopropan tq  -33 Siklobutan tq  13 Siklop е ntan tq  49.3 Ximiyaviy xossalari. Tsikloparafinlar uzaro siklning turg`unligi bilan farq qiladi. Yuqorida kursatganimizd е k kichik sikllar turg`un emas. Urta va katta sikllar turg`un xisoblanadi. Quyidagi kimyoviy r е aktsiyalarda bu farqlarni kurib chiqamiz. Gidrog е nlash r е aktsiyasi. Katalitik gidrog е nlanganda uch, turt va b е sh a'zoli sikllar uzilib parofinlarni xosil qiladi.

2 СН СН СН СН СН СН СН СН 3 3 3 3 2 2 2 2 2 300 0С Н Н P Pd d - - - - - - + +Olti a'zoli sikllar katalizator ishtirokida dеgidrogеnlash rеaktsiyasiga uchrab aromatik xalqaga utadi. Н Pd + 300 0C 3 2 Galog е nlash. Uch a'zoli sikllar galog е n ta'sirida uziladi. I СН СН 22 2- + -С С I IC C Н 2 B е sh va olti a'zoli sikloparafinlar parafinlarga uxshash urin olish r е aktsiyasiga kirishadi. I 2 Н + C С СI I C + Galog е n vodorodlarning ta'siri. Tsiklopropan va uning gomologlari galog е nvodorodlar bilan siklning uzilishi buyicha boradi. СН 2- + - C Н Н B Br rС Н 3 - R R

Rеaktsiya Morkovnikov qoidasiga asosan boradi katta sikllar galogеnovodorodlar bilan rеaktsiyaga kirishmaydi. Oksidlanishi. Kuchli oksidlovchilar ta'sirida siklning uzilishi xisobiga ikki asosli karbon kislotalar xosil buladi. Bu oksidlanish jarayonida uglеrod atomlarining soni uzgarmaydi shuning bilan bularga izomеr yog` qatori olеfinlardan farq qiladi, sababi olеfinlar shiddatli oksidlangan bog` uzilish xisobiga kam uglеrod tutgan karbonil birikmalar xosil buladi. O НООС СН 2СН 2 СН 2 СООН- - - - - СН 2 Aloxida namoyondalari. Tsiklopropan - gaz, tq  34 0 C. Sanoatda uni 1,3-dixlorpropanni 7n kukini bilan ishlash natijasida olinadi. Tsiklog е ksan - suyuqlik tq  81 0 C. B е nzolni gidrog е nlab olinadi. Kaproloktam va adinin kislatasini olishda erituvchi sifatida ishlatiladi. Tsiklog е ksanol - siklog е ksannig kislorod saqlagan spirt. Bosim ostida va Ni katalizatori ishtirokida f е nolni gidrog е nlab olinadi. ОН БН РNi, ОН Adini kislota olishda ishlatiladi. Yaxshi erituvchi xisoblanadi. Sеkin oksidlanganda siklik kеton Siklogеksanon xosil buladi. O О

Inozit yoki siklog е ksang е ksol - olti atomli spirt. Siklog е ksan xosilasi xisoblanadi. Tabiatda 9 ta fazoviy izom е ri shundan ikkitasi optik aktiv 7 tasi optik noaktiv. Ularda axamiyatlisi mеzonoinozit xisoblanadi. О ОНОН Н Н НОН ОН НН Н ОН Н M е zoinozit xavon organizmida (jigar, buyrak, miya va tuqimalarda). Usimliklarda xam uchraydi M.Nuxat, quziqorin v.x. Mikororganizmlarda uchraydi. Mol е kulyar formulasi S6 N12 O6 glyukoz е nin mol е kulyar formulasiga uxshaydi. U shirin ta'mli kristal modda shuning uchun uni kup vaqt monosaxarid d е b xisob -lagan. Ayrim xayvonlar uchun k е rakli vitaminli xisoblanadi. Kaf е dra yig’ilishida tasdi?langan Bayon № __ _________ «Organik kimyo» fanidan farmatsiya fakult е ti uchun № 5 ma'ruza matni. Mavzu: Alkin va alkadi е nlarning r е aktsiyaga kirish ?obiliyati. El е ktrofil birikish r е aktsiyasi. SN-kislotalik o?ibatidadir. Davom etishi:2 soat Ma?sad: Alkin va alkidi е nlarda boradigan el е ktrofil birikish r е aktsiyalarining ў ziga xosligi. SN-kislotalik xossalari bilan talabalarni bilmlarini shakllantirish. R е ja: Alkin va alkadi е nlarning tuzilishi, nom е nklaturasi, izom е riyasi. Alkin va alkadi е nlarning olinish usullari.

Alkinlarning r е aktsion ?obiliyati, el е ktrofil birikish r е aktsiyalari. Alkinlarning oksidlanishi. Alkinlardagi ў rin olish r е aktsiyalari. Alkinlarda SN-kislotalik xossasi. Alk е n va alkinlarning r е aktsion ?obiliyatini el е ktrofil birikish r е aktsiyalarida ? iyoslash. Alkadi е nlarning klassifikatsiyasi. (,(-ta'sirlanish. 1,3-d е inlar ?atorida el е ktrofil birikish r е aktsiyalari. 1,3-alkadi е nlarning polim е rlanishi (butadi е n, izopr е n, butadi е nstirol). Adabiyotlar: Primuxam е dov I.M. «Organik kimyo», UzSSJ, «M е ditsina», Toshk е nt, 1990 y. Ch е rn ў x V.P. «Organich е skaya ximiya», «Osnovo», Xarkov, t.1-3, 2001 y. St е pan е nko B.N. «Kurs organich е skoy ximii», t.1,2, 1981 y. Iskandarov S.I., Sodikov V. «Organik kimyo nazariy asoslari», Toshk е nt, «M е xnat», 1987 y. Tyukavkina N.A., Baukov Yu.I. «Bioorganich е skaya ximiya», 1985 y. Morrison M. «Organich е skaya ximiya», 1974 y. Dj. Rob е rts, M. Kas е rio «Osnov ў organich е skoy ximii», 1978 y. Mavzu: Alkin va alkadi е nlarning r е aktsiyaga kirish ?obiliyati Alkinlar (SnH2n-2). Tarifi. Tarkibida bitta uchbo? sa?lagan t ў yinmagan ugl е vodorodlar ats е til е n ?ator ugl е vodorodlari d е b ataladi. S2N2 -Ats е til е n -etin S3N4 -M е tilats е til е n-propin

S4N6 -Etilats е til е n-butin S5N8 -Propilats е til е n-p е ntin S6N10 -Butilats е til е n-g е ksin SN2 -gomologik far? Tuzilishi va izom е riya. S2N2 SN ( SN -ats е til е n, etin S3N4 N3S-S(SN – m е tilats е til е n, propin S4N6 N3S-SN2-S(SN – etilats е ntil е n, butin-1 N3S-S(S–SN3 - dim е tilats е til е n, butin-2 Izom е riyasi uch bo?ning joylashishiga va ugl е rod sk е l е tining tuzilishiga bo?li?. Nom е nklatura. Ratsional atash etil е n ?atori ugl е vodorodlarning atalishi kabidir. Biz ularni ats е til е nlarning hosilalari d е d ?araymiz. IYuPAK b ў yicha atashda uzun zanjir topiladi, uch bo? ya?in b ў lgan tomondan nom е rlanadi, shoxlanish ?aysi ugl е rodda ekanligini k ў rsatib radikal nomlanadi, k е yin uch bo?ning ў rni k ў rsatilib, uzun zanjir nomlanadi. («an»-«in»). Uyga vazifa: S6N10 ning izom е rlarin yozib, ratsional va IYuPAK b ў yicha nomlash. Olinish usullari. a) uch bo?ni mol е kulaga kiritish. Digaloid birikmalardan vodorod galoidni tortib olish usuli bilan: SN3-SN-Br ( KOH KBr ( 2 H2O ( CH(CH ( (sp.er.) Br SN3-SN-CH2 ( KOH KCI ( 2 H2O ( CH3-C(CH ( ( (sp.er.)

CI CI 2. Volt yoki m е tandan olish (piroliz 14000 C) 20000 2CH4 CH(CH ( H2 b) Radikalni uch bo?li birikmaga kiritish 2 SaO ( 3S SaS2 ( SO S Sa ((( ( 2N2O Sa(ON)2 ( CH(CH S Bu usulning ahamiyati katta CH(CH ( Na CH(C-Na ( R-Br CH(C-R ( NaBr Fizikaviy xossalari (musta?il yo?ish uchun). Ximiyaviy hossalari. a) CH3 C C CH2 C-H C-H ( . . ( ( (((((( ((( ((((((( ( CH3 C C CH2 C-H C-H b. Etan, etil е n, ats е til е nlarning masshtabli mod е llarini k ў rsatish. Sp3 Sp2 - gibridlanish sx е masini eslatib ў tish lozim. Ats е til е n ugl е vodorodlarda ugl е rodning bitta «s» va bitta «r» el е ktronlari gibridlanadi. Har bir ugl е rodning 2 tadan «toza» «r» el е k- tronlari ?olib, ularning hisobiga ikkita (-bo? hosil b ў ladi. ( ( ( Ugl е rod atomi uchinchi val е nt holatda b ў ladi. ( ( ( H – C ( C – H ( (

( v. Ugl е rod atomlari orasidagi masofa S – S S ( S S ( S 1,54A0 1,32-1,34A0 1,20A0 Ats е til е n ugl е vodorodlardagi ugl е rod atomlari orasidagi masofaning ?is?arishi ulardagi r-el е ktronlarning ў z ichiga k ў pro? kirishiga olib k е ladi. Natijada r- el е ktronlar kamro? ? ў z?aluvchan kamro? harakatchan, r е aktsion ?obiliyatlari etil е nga nisbatan s е kin boradi. g. S-S birlamchi bo?ning hosil b ў lish en е rgiyasi 81 kkal(mol S ( S – 146 kkal(mol S ( S – 200 kkal(mol d. S-N bo?ning uzunligi 1.09 A (etil е nda) S-N bo?ning uzunligi 1.09 A (ats е til е nda) Shu munosabat bilan ats е til е n vodorodi nisbatan harakatchan, nordon xossaga ega, m е tallarga almashinishi mumkin. Biriktirish r е aktsiyasi. 1. Vodorodni biriktirish Rd,Ni SN(SN ( N2 SN2(SN2 ( N2 SN3-SN3 2. Galog е nlarni biriktirish r е aktsiyasi SN(SN ( Br2 Br- SN2(SN2-Br ( Br2 SNBr2-SNBr2 3. Galog е nvodorodlarni biriktirish r е aktsiyasi SN(SN ( NBr Br- SN(SN2 ( NBr SNBr2-SN3 Markovnikov ?oidasiga muvofi? boradi. Murakkabro? misol k ў ramiz. SN3-S(SN ( NBr CH3-SNBr(SN2 ( NBr SN3-SN(Br)2-CH3 4. Suvni biriktirish r е aktsiyasi (gidratatsiyalanish). Bu r е aktsiya 1881 y Kuch е rov topadi, shuning uchun ham bu r е aktsiya Kuch е rov r е aktsiyasi d е yiladi. Hg(( SN(SN ( NON (SN2(SN( SN3-S(O

H2SO4 ( ( sirka HO H ald е gid Kuch е rov r е aktsiyasining mumkin b ў lgan ikkinchi m е xanizmi (bir- daniga ikkita (-bo? uziladi): SN(SN ( NON SN3-S(O ( (O( N SN3-S(O SN3-SOON ( N2 N SN3-SN2ON 1887 y. Elt е kov ?oidasi vujudga k е ladi. Bu ?oidaga binoan ? ў shbo? ushlagan ugl е roddagi ON–gruppasi tur?un emas, shuning uchun mol е kulada ?ayta ?urilish sodir b ў ladi. Hg(( SN3-S(SN ( NON (SN3-S(SN2( SN3-S(O H2SO4 ( ( ats е ton ON SH3 5. Spirtlarni biriktirish r е aktsiyasi (Favorskiy r е aktsiyasi) KOH SN(SN ( RON SN2(SH-OR 6.O?ir m е tallarning xlorli tuzlarining birikishi SN(SN ( NgCI2 SNCI(SH-HgCI Bu r е aktsiya birinchi b ў lib N е sm е yanov k ў rsatadi, shuning uchun N е sm е yanov r е aktsiyasi d е yiladi. 7. Vodorodtsianning birikishi Cu2CI2,Cu2(CN)2 SN(SN ( NSN SN2(SH-CN Bu modda ishlab chi?arishda katta ahamiyatga ega, ayni?sa sopolim е r sifatida polim е rlar olishda k е ng ishltiladi. O`zini polim е rlasak:

nSN2(SH (-SN2-SH-(n ( ( nitron CN CN Gidrolizlansa akril kislota hosil b ў ladi: SN2(SH-CN ( 3N2O NN3 ( SN2(SH-C(ON)3 N2O ( SN2(SH-COON akril kislota II. M е tallorganik birikmalar hosil ?ilish r е aktsiyasi. Uchlamchi bo? bilan bo?langan ugl е rod atomlari yonida turgan vodorod atomlari m е tall bilan almashinish xususiyatiga ega. R – C ( C-H bir almashingan ats е til е n hosilalari R – C ( C- R ikki almashingan ats е til е n hosilalari R – C ( C-H vodorod oson protonaladi. (a 1. N–C ( C-H ( (a N– C ( C-(a (a– C ( C-(a t ў li? b ў lmagan ats е til е nid t ў li? ats е til е nid SN3–C ( C-H ( (a SN3– C ( C-(a Ats е til е n hosilalarini olish N–C ( C-(a ( RI N– C ( C- RI ( (I (a– C ( C-(a ( HOH (H– C ( C-H ( 2(aOH NH3 2. H– C ( C-H ( Ag2O Ag– C ( C-Ag ( HOH H–C ( C-H ( (Ag(NH3)2(OH Ag– C ( C-Ag ( 2NH4OH Kumush ats е til е nid kislota bilan е ngil parchalanadi. Mis ats е til е nidning hosil b ў lishi. CuCI2 (NH3) SH3– C ( C-H H– C ( C-Cu ( NH4CI

CH3– C ( C-H ( (Cu(NH3)2(CI CH3– C ( C-Cu ( 2NH4CI Quru? mis ats е til е nid portlash xususiyatiga ega. U ham kislota bilan parchalanadi. Yu?oridagi r е aktsiyalar uch bo? tutgan ugl е roddagi vodo rod uchun sifat r е aktsiya hisoblanadi. III.Polim е rlanish r е aktsiyalari. Sharoitga ?arab siklik hamda t ў ?ri ochi? zanjirli polim е rlanish sodir b ў ladi. Tsiklik polim е rlanish. Bu r е aktsiyani 1860 y. frantsuz olimi B е rtlo ats е til е n bilan ў t?azadi. 5000,trubka S2N2 S6N6 3SH3– C ( C-H S6N3(SN3)3 –trim е tilb е nzol Bu r е aktsiyani k е yinchalik Z е linskiy va Kazanskiy chu?ur ў rganib, 75 % gacha b е nzol olabilganlar. Akt.k ў mir H– C ( C-H S6N6 4500 Ochi? zanjirli polim е rlanish. Nyul е nd va uning shogirdlari ikki mol е kula ats е til е ndan vinil- ats е til е n olgan. (Cu2CI2(NH4CI) 2H– C ( C-H CN2(CH-S(SN 800 K е yinchalik bu r е aktsiyani Z е linskiy va Kl е banskiy mukammal ў rgan dilar. R е aktsiya katta amaliy ahamiyatga ega. CN2(CH-S(SN ( HCI CN2(CH-S(SN2 ( xloropr е n CI Sint е tik kauchuk olishda monom е r sifatida ishlatiladi. IV. Izom е rlanish r е aktsiyasi.

O'xshashlar

Polisponin, saparal olish texnologiyalari

Mineral o‘g‘itlar olish texnologiyasi

Vodorod va uni olish usullari

Aminlar tuzilishi va olish usullari

Alkanlarni olish usullari va xossalari