Saponinlar kimyosi va texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Saponinlar kimyosi va texnologiyasi Reja: 1. Saponinlar tasnifi 2. Saponinlar kimyosi 3. Saponinlarning tibbiyotda ishlatilishi 4. Diasponin, olish texnologiyalari

$Glikozidlarning suvdagi eritmasi chayqatilganda tur\un ko‘pik hosil qiladi, shuning uchun ular saponinlar deb atalgan (lotincha sapo — sovun so‘zidan olingan). Saponinlar fermentlar yoki suyultirilgan kislotalar ta’sirida gidrolizlanib, monosaxaridlar aralashmasiga hamda aglikon — sapogeninlarga parchalanadi. Saponinlar, ayniqsa chinniguldoshlar (Caryophyllaceae), primuladoshlar (navro‘zguldoshlar) (Primulaceae), polemoniyadoshlar (Polemoniaceae), dukkakdoshlar (Fabaceae), poligaladoshlar (Polygalaseae), araliyadoshlar (Araliaceae), sigirquyruqdoshlar (Scrophulariaceae), yamsdoshlar (Dioscoreaceae), ra’noguldoshlar (Rosaceae), sapindoshlar (Sapindaceae), lolaguldoshlar (Liliaceae), chuchmomadoshlar (Amaryllidaceae), tuyatovondoshlar (Zygophyllidaceae) va boshqa oilalarning vakillari tarkibida ko‘p miqdorda to‘planadi. Saponinlar oq rangli amorf birikma, sapogeninlar esa kristall modda. Ular suvda, suyultirilgan etil (60-70%) va metil spirtlarida yaxshi eriydi. 90% li etil spirtida esa faqat qaynatilgandagina erib, sovitilganida qayta cho‘kadi. Saponinlar efir, xloroform va boshqa organik erituvchilarda erimaydi. Ularning aglikonlari — sapogeninlar, aksincha turli organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Saponinlar fenollar va steroid spirtlar bilan molekulyar birikma beradi Xosil bo‘lgan birikmalar suvda va spirtda yomon erigani sababli, saponinlarni o‘simlikdan ajratib olishda va ular miqdorini aniqlashda shu reaksiyalardan foydalaniladi. Steroid spirtlarga kiradigan xolesterin miqdorini aniqlash usullari ham uning saponinlar bilan erimaydigan molekulyar birikma hosil qilishga asoslangan. Saponinlar xolesterin bilan birikkanda, biologik faolligini yo‘qotadi. Saponinlar faol biologik birikmadir. Tarkibida saponin bo‘lgan o‘simliklar kukunining changi burun va tomoqning shilliq qavatlarini qichishtirib, yo‘taltiradi hamda aksirtiradi. Ular iste’mol qilinganida ichki sekretsiya bezlarining suyuqlik ajratish qobiliyati kuchayadi. +on eritrotsitlarini eritish saponinlarning eng muhim va o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. SHuning uchun saponi eritmasini venaga yuborish mumkin emas. Aks holda eritrotsitlarni eritib yuborishi mumkin. Iste’mol$

qilingan ba’zi saponinlar kuchli zahar sifatida ta’sir qilishi mumkin. Zaharli saponinlar sapotoksinlar deb ataladi. Saponinlar tasnifi. Saponinlar aglikonlarining kimyoviy tuzilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi. 1. Sapogeninlari triterpenlarning unumlari bo‘lgan (pentatsiklik va tetratsiklik birikmalar) saponinlar. Triterpen saponinlarning suvdagi eritmasi aksariyat kislotali sharoitga ega. Triterpen pentatsiklik saponinlarning aglikoni sifatida ko‘p o‘simliklarda uchraydigan oleanol, ursol, glitsirretin kislotalar boshqalar, triterpen tetratsiklik saponinlarga jenshenda uchraydigan panaksodiol va panaksotriollar misol bo‘la oladi. 2. Sapogeninlari siklopentanpergidrofenantrenning unumlari (steroid birikmalar) bo‘lgan saponinlar. Steroid saponinlarning suvdagi eritmasi neytral reaksiyali bo‘ladi. Steroid saponinlar tabiatda triterpen saponinlarga nisbatan kamroq tarqalgan bo‘lsada, ular ko‘proq va ancha chuqur o‘rganilgan. Steroid saponinlarga misol qilib angishvonagul o‘simligining saponinlaridan tigonin (sapogenini - tigogenin) va digitonin (sapogenini - digitogenin), dioskoreya o‘simligi saponinlaridan diossin (sapogenini - diogenin) va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.Saponinlar aglikoni — sapogeninlarga qand qismi odatda uchinchi uglerod atomidagi gidroksil orqali birikadi. Lekin boshqa uglerod atomlariga joylashgan gidroksil guruhlar, ba’zan bir vaqtda ikkita uglerod atomiga joylashgan ayrim-ayrim gidroksil guruhlar orqali ham qand qoldiqlari sapogenin skeletiga birikishi mumkin. Saponinlar molekulasi tarkibida qand qismi sifatida ko‘pincha D - glyukoza, D - galaktoza, D - ksiloza, L - ramnoza, L - arabinoza, L - fukoza va boshqa monosaxaridlar hamda D - glyukuron va D - galakturon kislotalari uchraydi. Bularning saponinlar molekulasidagi miqdori 1 tadan 10 tagacha va undan ortiq monosaxaridlar birlashmasidan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Tarkibida triterpen saponinlar bo‘lgan o‘simliklar:

$O‘simlikning o‘zbekcha va lotincha nomi O‘simlikning oilasi Usimlikning ishlatiladigan organi Tuksiz (oddiy) qizilmiya (chuchukmiya, shirinmiya) — Glycyrrhiza glabra L. Dukkakdoshlar — Fabaceae oilasi qizilmiya o‘simligining ildizi — Radix glycyrrhizae (Radix liquiritiae) Zangori polemonium — Polemonium coeruleum L. Polemoniyadoshlar — Polemoniaceae oilasi Polemonium o‘simligining ildizpoyasi bilan ildizi — Rhizoma cum radicibus polemonii Haqiqiy jenshen — Panax ginsen C.A.Mey. Araliyadoshlar — Araliaceae oilasi Jenshen o‘simligining ildizi — Radix ginseng Baland (Man’chjuriya) araliya — Aralia elata (Miq.) Seem. Araliyadoshlar — Araliaceae oilasi Araliya o‘simligining ildizi — Radix araliae anshuricae Baland Exinopanaks — Echinopanax elatum Nakai. Araliyadoshlar — Araliaceae oilasi Exinopanaks o‘simligining ildizpoyasi — Rhizoma echinopanacis Sertuk gulli astragal — Astragalus dasyantus Pall. Dukkakdoshlar — Fabaceae oilasi Astragal o‘simligining er ustki qismi — Herba astragali dasyanthi Torbargli poligala — Polygala tenuifolia Willd., Sibir poligalasi — Polygala sibirica L. Poligaladoshlar – Polygalaseae oilasi Poligala o‘simligining ildizi — Radix polygalae To‘pgulli sigirquyruq — Verbascum densiflorum Bertol. Sigirquyruqdoshlar — Scrophulariaceae oilasi Sigirquyruq o‘simligining guli — Flores verbasci Oddiy soxtakashtan — Aesulus hippocastanum L. Soxtakashtandoshlar — Hippocastanaceae oilasi Soxtakashtan o‘simligining uru\i — Semen hippocastani Ortosifon (buyrak choy) — Orthosiphon YAsnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar Ortosifon o‘simligining bargi — Folium orthosiphonis$ $stamineus Benth. — Labiatae) oilasi Kavkaz yamsi — Dioscorea caucasica Lipsky., Nippon yamsi (ko‘p shingilli yams) — Dioscorea nipponica Maxim. YAmsdoshlar — Dioscoreaceae oilasi YAms o‘simligining ildizpoyasi va ildizi — Rhizoma et radix dioscoreae Saponinlarni analiz qilish usullari Sifat reaksiyalari. Saponinlarga rangli reaksiyalar. Nippon dioskareyasi ildizpoyasi, ildizlari eritmasini (yoki saponin saqlovchi mahsulotdan tayyorlangan ajratmani) probirkaga solib chayqatilsa, tur\ un ko‘pik hosil bo‘ladi. +on bilan reaksiya. Probirkadagi 1 ml Nippon dioskareyasi ildizpoyasi, ildizlaridan olingan ajratmaga natriy xloridning 0,9 % li eritmasidagi fibrinsizlantirilgan qonni 2 % li eritmasi 1 ml qo‘shib chayqatilsa, ajratma tiniq to‘q qizil rangga o‘tadi (eritrotsitlar parchalanadi, gemolizga uchraydi). Nippon dioskareyasi ildizpoyasi, ildizlaridan tayyorlangan eritmasiga qo‘r\ oshin (II)-gidroksiatsetat eritmasidan bir necha tomchi qo‘shilsa, cho‘kma hosil bo‘ladi. Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasiga bariy gidroksidning to‘yingan eritmasidan (bariyli suv) bir necha tomchi qo‘shilsa, cho‘kma hosil bo‘ladi. 2 ml Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasi 1 ml konsentrlangan sulfat kislota, 1 ml spirt va temir xloridning 10% li eritmasidan bir tomchi qo‘shib qizdirilsa, ko‘k-yashil rang hosil bo‘ladi (Lafon reaksiyasi). 2 ml Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasi natriy nitratning 10% li eritmasidan 1 ml va konsentrlangan sulfat kislotadan bir tomchi qo‘shilsa, to‘q qizil rang hosil bo‘ladi.$ $Nippon dioskareyasi ildizpoyasining konsentrlangan sirka kislotasidagi eritmasiga sirka angidridi va konsentrlangan sulfat kislota aralashmasidan (50:1 nisbatda) 2 ml qo‘shilsa tezda ko‘k yoki yashil rangga o‘tuvchi pushti-qizil rang hosil bo‘ladi (steroid saponinlarga Liberman-Burxard reaksiyasi). Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasiga vanilinni 1% li eritmasi, sirka angidridi va konsentrlangan sulfat kislota aralashmasidan qo‘shilsa pushti (triterpen saponinlar) yoki sariq (steroid sponinlar) rang hosil bo‘ladi (Sane reaksiyasi). 1 ml Nippon dioskareyasi ildizpoyasining spirtdagi eritmasiga xolesterinning spirtdagi eritmasidan 1 ml qo‘shilsa, cho‘kma hosil bo‘ladi (steroid saponinlarga reaksiya). 1 ml xloroformdagi 2-3 mg Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasiga konsentrlangan sulfat kislotadan asta-sekin qo‘shilsa, sariq (triterpen saponinlarga xos) yoki qizil (steroid saponinlarga xos) rang hosil bo‘ladi (Salkovskiy- Molchanov reaksiyasi). Nippon dioskareyasi ildizpoyasidan juda yupqa qilib kesib olingan mikroskopik preparatni bir xil miqdordagi konsentrlangan sulfat kislota hamda 96% li spirt aralashmasiga bir oz solib qo‘yib, so‘ngra mikroskop ostida ko‘rilsa, saponinli hujayralar sariq rangga bo‘yalgan holda (keyinchalik qizil rangga o‘tadi) ko‘rinadi. SHu preparatga temir xlorid eritmasidan bir tomchi tomizilsa, u holda yuqorida aytib o‘tilgan rang oldin qo‘n\ir, so‘ngra zangori-qo‘n\ir tusga aylanadi (mikrokimyoviy reaksiya). Nippon dioskareyasi ildizpoyasining qaysi guruhga mansubligi quyidagi reaksiya yordamida aniqlanadi: 2 ta probirka olib, birinchisiga xlorid kislotaning 0,1 n eritmasidan (rN — 1) 5 ml, ikkinchisiga kaliy ishqorining 0,1 n eritmasidan (rN — 13) 5 ml quyiladi va har qaysi probirkaga 3 tomchidan saponinlar eritmasida (yoki saponinlar ajratmasidan) qo‘shib, 1 minut davomida qattiq chayqatiladi. Agar ikkala probirkada balandligi va tur\unligi bo‘yicha teng bo‘lgan ko‘pik hosil bo‘lsa, analizga olingan saponinlar triterpen guruhiga kiradi. Agar$ $saponinlar steroid guruhiga kirsa, u holda kaliy ishqori eritmasi quyilgan probirkada hajmi va tur\unligi bo‘yicha bir necha marta ko‘pik hosil bo‘ladi. Saponinlarning xromatografik analizi Saponinlarni qo\ozda yoki yupqa qavatda xromatografik analiz qilish mumkin. Bu analiz ko‘proq yupqa qavatda o‘tkaziladi. Buning uchun KSK markali silikagel yopishtirilgan 13x18 sm li oyna plastinkasi yoki “Silufol” plastinkasini start chizi\iga Nippon dioskareyasi ildizpoyasi eritmasidan (yoki saponinli ajratmadan) va “guvoh” eritmalardan kapillyar naycha yordamida tomiziladi va havoda 10 minut quritiladi. So‘ngra plastinka ichida suvsiz xloroform-metil-spirti- suv (61:32:7 nisbatda) aralashmasi bo‘lgan xromatografik kolonkaga joylashtirib xromatografiya qilinadi (30-40 minut). So‘ngra xromatogrammaga 20 % sulfat kislota purkalib, qurituvchi shkafda 110 0 S da 10 minut qizdiriladi. Bunda saponinlar do\i to‘q qizil rangga bo‘yaladi (aralozidlar). Do\lar Rf-i aniqlanadi va “guvoh” saponinlar Rf-i bilan solishtirib xulosa chiqariladi. Saponinlar miqdorini aniqlash usullari. Nippon dioskareyasi ildizpoyasidagi saponinlar miqdorini aniqlash usullari ularni o‘simlikdan qaynoq suv yoki qaynoq 70-80% li spirt bilan ajratib olib, so‘ngra kuchli spirt, efir, ba’zan bariy gidroksid bilan cho‘ktirishga asoslagan. Bu usullar turli o‘simliklarda turlicha natija beradi. Erituvchilar (suv yoki spirt) o‘zgarishi bilan ajratib olingan saponinlarning miqdori ham qisman o‘zgaradi. SHuning uchun saponinlarni aniqlashda har bir o‘simlikka xos sharoitlar ishlab chiqilishi lozim. Saponinlarning suvda ko‘pirish hamda qon eritrotsitlarini eritish xossalariga asoslangan miqdoriy analiz usullari ham mavjud. Bu usullar mahsulotdagi saponinlarning % miqdorini ko‘rsatmasa ham, ular konsentratsiyasini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa tibbiyotda ishlatiladigan mahsulotlar shu usullar yordamida tekshirilishi va ularga baho berilishi kerak. Saponinlarning gemolitik ko‘rsatgich (indeks) ini aniqlash.$

Gemolitik ko‘rsatgich (indeks) deb, fibrinsiz qonning 2% li eritmasi bilan to‘liq gemoliz beradigan saponinlarning eng kichik miqdoriga aytiladi. Bu ko‘rsatgich mahsulotning birlik miqdoriga nisbatan ifodalanadi. Aniqlash usuli. Nippon dioskareyasi ildizpoyasidan fiziologik eritmada 1 yoki 2% li saponinlar ajratmasi tayyorlanadi. 9 ta probirkaga: birinchi probirkaga 0,1 ml, ikkinchisiga 0,2 ml, uchinchisiga 0,3 ml... to‘qqizinchisiga esa 0,9 ml tayyorlangan ajratmadan solinadi. Har bir probirkadagi suyuqlik hajmi 1 ml ga etguniga qadar fiziologik eritmadan (osh tuzining 0,85% li eritmasi) va fiziologik eritmadagi 2% li fibrinsiz qon eritmasidan 1 ml qo‘shiladi. Bunda har bir probirkadagi suyuqlik hajmi 2 ml ga etadi. Probirkalardagi suyuqlikni sekin aralashtirib, 24 soat tinch qo‘yib qo‘yiladi. Ko‘rsatilgan muddat o‘tgandan so‘ng to‘liq gemoliz bergan saponining kam konsentratsiyali aralashmasi bo‘lgan probirka topiladi. So‘ngra saponinlarning gemolitik ko‘rsatgichi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 2  100 X q --- a  v bunda: X — saponinlarning gemolitik indeksi; a — hisoblash uchun asos qilib olingan probirkadagi tekshiriluvchi ajratma ml miqdori; v — tekshiriluvchi ajratmaning % li konsentratsiyasi. Masalan: birinchi, ikkinchi probirkadagi aralashmalar qizil yoki pushti rangga kirmasdan, eritrotsitlar cho‘kkan bo‘ladi. Bu esa probirkalardagi aralashmalarda gemoliz bo‘lmaganini ko‘rsatadi. Uchinchi probirkada probirka tagida qisman cho‘kma bo‘lib (chayqatilganda loyqa hosil bo‘ladi), aralashma pushti rangga kirgan, ya’ni aralashmada qisman (to‘liq emas) gemoliz bo‘lgan. To‘rtinchi probirkada esa (chayqatilganda loyqalanmaydi) aralashma tiniq rangda bo‘lib, ana shu to‘rtinchi probirkadagi aralashma to‘liq gemolizga uchragan bo‘ladi. V, VI, VII, VIII va IX probirkalarda ham to‘liq gemoliz bo‘ladi. Saponin ko‘rsatkichini hisoblab topishda IV probirka asos qilib olinadi. CHunki bu

$probirkadagi saponinlar konsentratsiyasi V, VI, VII, VIII va IX probirkalardagi saponinlar konsentratsiyasiga nisbatan IV probirkada qon eritrotsitlari to‘liq gemolizga uchragan. To‘rtinchi probirkadagi suyuqlikning hajmi 2 ml; probirkada 0,4 ml tekshiruvchi ajratma bor. Tekshiriluvchi ajratma 1 %li qilib tayyorlangan. Demak, saponinning gemolitik indeksi 2 100 X q ---- , ya’ni 1:500. 0,4 1 Saponinlarning ko‘pirish sonini (ko‘rsatkichini) aniqlash. Ko‘pirish soni (ko‘rsatkichi) deb diametri 16 mm li probirkada 15 sekund davomida qattiq chayqatilganda 1 sm balandlikda tur\un ko‘pik hosil qiladigan saponinlarning eng kichik miqdoriga aytiladi. Aniqlash usuli. 1 yoki 2 g maydalangan Nippon dioskareyasi ildizpoyasini kolbaga solib, unga natriy xloridning 0,9% li issiq eritmasidan 100 ml qo‘shiladi. So‘ngra kolbani vertikal holdagi shisha naychasi (havo sovitgichi) bilan birlashtirib, qaynab turgan suv hammomchasi ustida 30 minut qizdiriladi. Kolbadagi suyuqlik (saponinlar ajratmasi) sovigandan so‘ng filtrlanadi. Diametri 16 mm li 10 probirka (yoki silindr) olib, I probirkaga 1 ml, II ga 2 ml, ... X probirkaga 10 ml ga etguniga qadar (ya’ni I probirkaga 9 ml, II probikaga 8 ml, ... IX probirkaga 1 ml ) natriy xloridning 0,9 % li eritmasidan qo‘shiladi. Probirkadagi suyuqlik 15 sekund davomida chayqatiladi. va 15 minutdan so‘ng tur\ un ko‘pikning balandligi 1 sm bo‘lgan probirkani topib, undagi saponinlarning ko‘pirish ko‘rsatkichi (X) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi; 100 10 X q ---- a v bunda: a — analizga olingan mahsulot o\irligi; v — tur\un ko‘pikning balandligi 1 sm bo‘lgan probirkadagi saponinlar ajratmasining ml miqdori.$ $Saponinlarning tibbiyotda qo‘llanilishi. Saponinlar organizm bezlarining suyuqlik ajratish qobiliyatini kuchaytiradi, so‘lak va ter ajralishini oshiradi. SHuning uchun saponinlar saqlovchi mahsulotlar tibbiyotda bal\am ko‘chiruvchi va siydik haydovchi hamda tinchlantiruvchi, organizm tonusini qo‘z\atuvchi vosita sifatida va boshqa kasalliklarda ishlatiladi. Steroid saponinlardan steroid gormonlar sintez qilishda arzon mahsulot sifatida foydalaniladi. Saponinlar yana turli xildagi boshqa dori moddalar va zaharlarning hayvon ichagida so‘rilishi jarayonini kuchaytiradi. Saponinlarning bu xossalari dori turlari tayyorlashda hisobga olinishi kerak. Toza saponin ba’zi (brutsellyoz va kuydirgiga qarshi ishlatiladigan) vaksinalarni tayyorlashda ham qo‘llaniladi. Saponinlar xalq xo‘jaligida ko‘p ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida (holva, pivo, limonad tayyorlashda), o‘t o‘chiradigan asboblarda, engil sanoatda (nafis gazlamalarni yuvishda) va boshqa sanoat tarmoqlarida qo‘llaniladi. Saponinlar texnologiyasi. Saponinlarni o‘simlik organidan o‘ziga tegishli ajratuvchi bilan ekstraksiya usulida ajratib olinadi. Saponinlar texnologiyasida asosan har xil darajadagi spirtlar (SN 3 ON, S 2 N 5 ON) ishlatiladi, chunki saponinlar (60-70% li) etil va metil spirtlarda yaxshi eriydi. 90% li spirtda esa faqat qaynatilganda erib, sovigandan keyin esa yana cho‘kmaga tushib qoladi. Bu xossasidan ularning miqdoriy analizida ham ishlatiladi. Masalan: 90% li etil spirti diosponin, polisponin olishda ekstragent sifatida issiq metil spirti esa patrin olishda ekstragent sifatida, saparal preparatini olishda esa metil spirti bilan birga butil spirti ham ishlatiladi. Saponinlar texnologiyasida ishlatilgan spirt ekstraksiya jarayonidan keyin chiqindi tarkibidan haydab olinadi va regeneratsiya qilinib, qayta ishlatiladi. Saponinlarning suvli ajratmasini olish uchun oldin spirt bilan ekstraksiya qilinadi. Ajratma tarkibidagi spirt (1-1,5 atm. yoki 100-150 mm. sim. ust. bosimida) bu\latilib yuboriladi. Agar suvli kub qoldiq tarkibida suvda eriydigan va suvda erimaydigan saponinlar bo‘lsa, unda sentrafuga qilinadi, bunda suvda erimaydigan saponinlar cho‘kmada bo‘ladi.$ $Agar qaysi holdagi saponinlarni ajratib olish kerak, keyingi jarayonlar ketma- ketligi o‘ziga xos usulda olib boriladi. Saponinlar olish texnologiyasida olingan spirtli ajratmani ballast moddalardan tozalash kerak bo‘lsa, u holda ajratma filtrlanadi. Filtrlash uchun druk, nutch (bo‘zli, qo g‘ ozli) filtrlardan foydalaniladi. Ajratma tarkibida ballast moddalar organik erituvchilarda (xloroform, atseton va boshqalar) eriydigan bo‘lsa, bu holda organik erituvchilar ishlatiladi. Bu holatni biz diosponin preparati olishda kuzatamiz. Bunda suvli qismidagi ballast moddalarni xloroform bilan bir necha marotaba eritib ajratib olinadi. Saponinlar olish texnologiyasidagi yana bir jarayon quyultirishdir. Bu jarayon asosan ortiq namlikni yo‘qotish uchun bu\latish orqali olib boriladi. Bu jarayonni biz diosponin, polisponin olishda kuzatishimiz mumkin. Jarayon asosan (1-1,5 atm. bosimda yoki 100-150 mm. sim. ust.da) 70-80 0 S da olib boriladi. quritish jarayonida quritish shkafidan ( diosponin va patrin olishda), vakuum-quritish asbobidan (polisponin), xloroformli quritgichlardan (saparal) foydalaniladi. Saponinlar ( diosponin, polisponin, patrin, saparal, glitsiram ) olish texnologiyasini o‘zaro solishtiradigan bo‘lsak, diosponin va polisponin preparatlari olish texnologiyasida o‘zaro o‘xshashli borligini ko‘ramiz. Glitsiram preparatini olishda esa farq mavjud. Bu farq jarayonning ekstrakt tarkibida glitsirizin kislotaning ammiakli tuzi bo‘ladi. Suvli ajratmadagi toza bo‘lmagan glitsirizin kislota xlorid kislota yordamida cho‘ktiriladi, boshqa moddalar eritmada qoladi. Glitsirizin kislota atsetonda eritiladi, eritmadan ammiakli glitsirizin kislota cho‘kadi. Glitsirizin kislota qoldi\i SN 3 SOON bilan aralashtiriladi. Bunda hamma ammiakli tuz (monozamehennaya sol) ga o‘tadi va moddalarni bosqichli tozalash jarayoni davom etadi. (Monozamehennaya sol) keyin 95% li spirtda kristallanadi. qadoqlash, fasovka jarayonida ham preparatlarning agregat holiga (tabletka, in’eksiya) qarab amalga oshiriladi. Demak, saponinlar olish texnologiyasi ekstraksiya, filtrlash, bu\latish, sovitish, suyultirish, sentrafugalash, quritish, baholash, qadoqlash va boshqa jarayonlardan iborat. Saponinlar uchun xom ashyo sifatida tegishli o‘simliklarning saponinlar ko‘p to‘plagan qismi (ildiz, barg va boshqalar) ishlatiladi. Diosponin olish texnologiyasi.$ $Diosponin — Dioskorey oilasiga mansub, Kavkaz dioskoreyasi (Dioscorea caucasica Lipscy) ildizpoyasidan quruq tozalangan ekstrakt holida olinadi. Diosponin — och sariq rangdan to jigar ranggacha, achchiq ta’mli, suvda va spirtda yaxshi eruvchan amorf gigroskopik kukun. Suvli eritmasi chayqatilganda tur\un ko‘pik hosil bo‘ladi. 8% gacha namlik saqlaydi. Gemolitik indeks 2000, eritrotsitlarni gemolizga uchratadi. Diosponin 28% dan kam bo‘lmagan steroid saponinlar saqlaydi, ulardan asosiylari kavkazosaponin erish temperaturasi 218-220 0 S (parchalanish)  D 20 — 62,35 0 (piridin) bo‘lib, ramnozotriglyukozid diosgenin (I) ni namoyon etadi va kavkazoprosapogenin erish temperaturasi 242-245 0 (parchalanish)  D 20 — 50,35 0 (piridin) bo‘lib, triglyukozid diosgeninni namoyon etadi. SHilliq qavatga tushishi bilan qizartiradi, achishtiradi. Diosponin miya qon tomirlari ateroskleorozida va umumiy aterosklerozda tavsiya etiladi. 28% dan kam bo‘lmagan suvda eruvchan saponinlar steroid saqlovchi diosponin preparati, qonda xolesterin miqdorini va arterial bosimni pasaytiradi. Miya qon tomirlari aterosklerozida, kardiosklerozida va shuningdek gipertonik kasalliklar profilaktikasi va davolanishga tavsiya etiladi. Dori preparati turi 0,1 g dan tabletka holida. O‘ simlik xom ashyosidan saponinlar ekstraksiyasi. Engil-quruq ildizpoyalarni ildizi bilan “eksselsior” tipdagi tegirmonlarda 4 mm qalinlikgacha maydalanadi. YOl g‘ on tubli po‘lat ekstraktor g‘ alvirsimon aralashtirgich, pastga tushiruvchi, yuklovchi va chiqaruvchi lyuk bilan ta’minlangan bo‘lib, vakuum yordamida oldingi ekstraksiyadan olingan uchinchi spirtli ajratma quyiladi, kerakli miqdorda 80% li spirt qo‘shiladi, keyin maydalangan o‘simlik xom ashyosi solinadi va xona temperaturasida 8 soat davomida ekstraksiya qilinadi. Birinchi 30 minutga, keyin har 2 soatda aralashtirgich o‘chiriladi. Ekstraksiya vaqti tugagandan so‘ng birinchi spirtli ekstrakt bo‘z filtr o‘rnatilgan druk-filtr orqali azot yordamida siqilib yi\gichga filtrlanadi. Keyin ekstraktorga 80% li etanol yuboriladi va ikkinchi ekstraksiya, so‘ngra uchinchi ekstraksiya xuddi birinchi ekstraksiyadek$ $o‘tkaziladi. Birinchi va ikkinchi spirtli ekstraktlar texnologik jarayonning keyingi bosqichiga o‘tkaziladi. Ekstraktordan chiqindi vakuum yordamida spirtni haydash va rektifikatsiya qilish uchun uch seksiyali nasadkali kub rektifikatsion kolonnaga yuboriladi. Spirtli ekstraktlarni bu g‘ latish va oxirgi mahsulotni olish. I va II - spirtli ekstraktni yi\gich orqali rotorli, yupqa plyonkali bu\latgichga yuboriladi, bu erda uni bu\latkich seksiyalarida 1-1,5 atmosfera yoki 100-150 mm. sim. ust. bosim ostida boshlan\ich hajmning 1/10 gacha bu\lantiriladi. Kub qoldiq yi\gichga \ilof orqali beriladi va u erda 10 0 S gacha sovitiladi. Sovitishda suvda erimaydigan saponinlar paxtasimon ko‘rinishda cho‘kmaga tushadi. U STS — 150/750, 45000 ayl/min. tipidagi supersentrifugada ajratib olinadi. Sentrifugadan ajralib chiqqan cho‘kma chiqindiga chiqarilib yuboriladi. Filtrat o‘tkazib yuborilgan moddalardan tozalash uchun, bir necha marotaba xloroformda tozalanadi. Ajratib olingan xloroform regeneratsiya qilinadi va qayta ishlatiladi. Saponinning tozalangan kub qoldi\i (dvux do‘movo‘m spuskno‘m kranom) 2 dyumli tushiruvchi kranli vakuum apparatda 100-150 mm. sim. ust. bosimi ostida to‘liq bu\lantiriladi va \ilofdan chiqayotgan suvning harorati 70-75 0 S ga teng bo‘lishi kerak. Bu\latish suyuq smola hosil bo‘lguncha davom ettiriladi va issiq holda emal bochkaga quyiladi. Smola po‘lat listga 3 sm dan ko‘p bo‘lmagan qalinlikda taqsimlanadi. Keyin ekstrakt qurishi uchun gorizontal silindrik vakuum quritgich shkafga qo‘yiladi. (SVSH — 10.5 tipli issiq suvda isitiluvchi shkaf) quritish 60 0 S da 100 - 150 mm. sim. ust. bosimda bir sutka davomida quritiladi. Q uritilgan mahsulot “piruet” tipdagi tegirmonda kukun holigacha maydalanadi. Maydalash davomida yo‘qotish 1% . Kukunsimon diosponin kukuni ikki qavatli polietilen xaltachalarga qadoqlanadi. Olingan xom ashyo miqdoridan chiqish unumi 22,8%. Adabiyotlar: 1.Muraveva D.A., - Farmakognoziya, M.1961, 2.Xolmatov X.X., U.A.Axmedov – Farmakognoziya, Toshkent,1995.$ 3.Gosudarstvennaya farmakopeya X izdaniya M. 1968. Str. 4.V.N.Zaxarova, N.I.Libizova, X.A.Aslanov «Lekarstvenn ы e ve щ estva iz rasteniy i sposob ы ix proizvodstva» M.1986g.

3.Gosudarstvennaya farmakopeya X izdaniya M. 1968. Str. 4.V.N.Zaxarova, N.I.Libizova, X.A.Aslanov «Lekarstvenn ы e ve щ estva iz rasteniy i sposob ы ix proizvodstva» M.1986g.

O'xshashlar

Kumarinlar kimyosi va texnologiyasi

Oshlovchi moddalar kimyosi va texnologiyasi

Antratsen unumlarining kimyosi va texnologiyasi

Suv kimyosi

Mеtallar kimyosi