Polimerlanish darajasi kamayishiga olib keluvchi reaksiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

923 KB

Ko'chirib olish

Polimerlanish darajasi kamayishiga olib keluvchi reaksiyalar Polimer materiallarida ularni qayta ishlash va foydalanish jarayonida issiqlik, nur, havodagi kislorod, kimyoviy reagentlar, mexanik kuchlar, mikroorganizmlar va boshqa omillarning ta’siri natijasida turli xil fizikaviy va kimyoviy hodisalar sodir bo’ladi. Buning natijasida polimerlarning fizikaviy va fizik-kimyoviy xossalari yomonlashadi. Bu jarayon ko’pincha polimer makromolekulalardagi asosiy bog’larning uzilishi oqibatida molekular massaning kamayishi hisobiga sodir bo’ladi. Makromolekulaning turli xil fizikaviy va kimyoviy agentlar ta’sirida parchalanishi destruksiya deyiladi. Shunday qilib, destruksiya natijasida polimerning molekular massasi kamayadi, kimyoviy tuzulishi, fizikaviy va mexanik xossalari o’zgaradi. Demak, polimerlarni qayta ishlashda va ulardan foydalanishda, kimyoviy usullar bilan xossalarini o’zgartirganda, destruksiya jarayonini sodir bo’lishi salbiy oqibatlarga olib keladi. Lekin, bu jarayon yuqorimolekular birikmalar kimyosida ijobiy rol ham o’ynaydi. Destruksiya yordamida, odatda, tabiiy polimerlardan kerakli quyimolekular moddalarni hosil qilishda foydalanish mumkin. Bunday destruktiv reaksiyalar yordamida polimerlarning kimyoviy qurilishini aniqlashda hamda ular xossalarini yaxshilashda foydalanish mumkin. Polimerlar kimyoviy va fizikaviy ta’sirlar ishtirokida destruksiyaga uchraydi. Kimyoviy destruksiyani turli kimyoviy reagentlar (suv, kislota, ishqor, tuz, spirt, kislorod va hokazalar), fizikaviy destruksiyani esa fizikaviy ta’sirlar (issiqlik,yorug’lik, mexanik energiya, turli nurlar va hokazolar) keltirib chiqaradi. Kimyoviy destruksiya, odatda, geterozanjirli polimerlarga taaluqli va oxirgi mahsulot sifatida boshlang`ich moddalar hosil bo`ladi. C-C bog`i kimyoviy reagentlar ta’siriga chidamli bo`lgani uchun to`yingan karbozanjirli polimerlar destruksiyaga nisbatan kam uchraydi. Destruksiyaning barcha turlarida eng avvalo, polimerlarning o`rtacha molekulyar massasi va unga bog`liq bo`lgan fizik-mexanik

xossalari o`zgaradi. Molekulyar massaning ozgarishi denolimerlanish va kimyoviy bog`larning tasodifiy uzilish reaksiyalaritufayli sodir bo`ladi. Destruktiv jarayonlarni tekshirishda fizik-kimyoviy usullar, spektroskopik, gazoxromatografik, differensial termik analiz, masspektroskopik, termogravimetrik analiz va boshqa usullardan foydalaniladi. Polimer makromolekulalarida polimerlanish darajasining kamayishi bilan boradigan reaktsiyalarni destruksiya reaksiyalari deyiladi. Polimerlardan foydalanish, ularni saqlash va qayta ishlashda, shuningdek ximiyaviy o’zgarishlarga uchratish vaqtida destruktiv jarayonlari sodir bo’ladi.destruktsiya natijasida polimerlarning ko’pgina fizik – ximiyaviy va mexanikaviy xossalari o’zgaradi (ya‘ni yomonlashadi). Bunga asosiy sabab destruktsiya vaqtida polimer makromolekulasida boradigan parchalanish reaktsiyalaridir. Demak, destruktiv jarayonlar ko’p hollarda maqsadga muvofiq kelmaydigan zararli oqibatlarga olib keladi. Bundan destruktsiya jarayonlarining hammasi zararli deb xulosa chiqarish xato bo’lur edi. Ko’p hollarda tabiiy va sintetik polimerlardan destruktsiya yordamida qimmatbaho past molekulyar moddalar hosil qilish mumkin. Masalan, kraxmal va tsellyulozani gidrolizlab glyukoza olinadi yoki tabiiy oqsil kollagenin gidrolizlanganda meditsinada va oziq – ovqat sanoatida ishlatiladigan har xil aminokislotalarning aralashmalarini hosil qilishi mumkin. Yoki biror bir polimerning strukturasini o’rganish uchun ko’p hollarda uni destruktsiyaga uchratish va analiz qilish foydadan xoli emas. Sintetik polimer polimetilmetakrilat destruktsiyaga uchratilganda monomer metilmetakrilat olinadi. Demak, destruktsiya jarayonlari sharoitga qarab foydali yoki zararli bo’lishi mumkin. Destruktsiya jarayonlari ikki qonuniyatga: ― tasodifiy yoki depolimerlanish qonuniyatlariga boy so’ngan holda boradi. Depolimerlanish ― polimerlanishning teskari jarayoni bo’lib, makromolekula tarkibidan monomer molekulasini ketma – ket ajralib chiqishi bilan boradigan reaktsiyalardir. Bu ikkinchi holatda polimerning molekulyar massasi tasodifiy qonuniyatga boysunuvchi holatdagiga nisbatan sekin o’zgaradi. Polimerlarning destruktsiya jarayoni tasodifiy qonuniyat boyicha o’zgarsa, τ vaqt oralig’ida hosil bo’layotgan makromolekulaning o’rtacha

statistik uzunligi shu makromolekulaning о ‘rtacha polimerlanish darajasi P τ va shu polimerning dastlabki polimerlanish darajasi P o hamda bog’larning o’rtacha soni S bilan quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: P τ = P o / ( S + 1 ) Bu holda destruktsiya reaktsiyasining tezligi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: 1 1 V = ln ( 1 − ― ) ― ln ( 1 – ― ) = k τ P o P τ Bu yerda k ― parchalanish tezligi konstantasi. τ ― parchalanish vaqti. Destruktsiya jarayonlari qanday tashqi ta‘sir ostida borishligiga qarab bir nechta turga ajratiladi. Destruktsiya mexanik kuchlar ta‘sirida borsa, bunga mexanodestruklanish, nur ta‘sirida ― fotodestruktsiya, issiqlik ta‘sirida ― termodestruklanish, radiatsiya ta‘sirida ― radiatsion destruktsiya, oksidlovchilar ishtirokida borsa ― oksidlanish destruktsiyasi; bakteriya va zamburug’lar ta‘sirida borsa ― biologik destruktsiya deyiladi. Geterozanjirli polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi yaxshi o’rganilgan. Bunday polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi zanjirdagi uglerod – geteroatom orasidagi bog’dan boshlanadi. Agar destruktsiya to’liq borsa, dastlabki monomer ham hosil bo’lishi mumkin. bunday reaktsiyalar, xuddi organik ximiyadagidek, gidroliz, alkogoliz, atsidoliz, ammonoliz deb ataladi. Kimyoviy destruksiyalanish jarayonlari Polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi , amalda katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Bunda muhit sifatida suv ishlatilsa , g i d r o l i t i k d e s t r u k ts i ya yoki g i d r o l i z deb ataladi . Gidroliz jarayonida uglerod-getiroatom bog’ining uzilgan joyiga suv molekulasi birikib oladi.

Agar destruktsiya reaktsiyalari spirt ishtirokida borsa , jarayon a l k o g o l i z, muhit sifatida kislota ishlatilsa a ts i d o l i z deb ataladi . Bu jarayonlar ichida katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgani gidroliz reaktsiyasidir. Gidroliz. Ko’p tarqalgan ximiyaviy destruktsiya reaktsiyalari bo’lib, jarayon vodorod yoki gidroksil ionlar ishtirokida tezlashadi . Shuning uchun ham gidroliz reaktsiyalarida katalizator sifatida ko’pincha kislota va ishqorlar ishlatiladi. Gidrolitik jarayon polimerdagi yon gruppalar , shuningdek asosiy zanjirdagi bog’lar hisobiga ketishi mumkin. Masalan, polivinilatsetat va atsiteltsellyulozaning gidrolizida reaktsiya faqat yon gruppalar hisobiga ketadi. Geterozanjirli polimer asosan zanjirining gidrolitik destruktsiyasida hosil bo’ladigan funktsional gruppalar polimerdagi dastlabki funktsional gruppalardan farq qilmaydi. Makromolekulalar elementar bo’g’inlari orasidagi bog’larning uzilishi natijasida hosil bo’lgan zanjir oxiridagi gruppalar sonini ximiyaviy usul bilan aniq topish mumkin. Karboksil gruppalarning ko’payib borishiga qarab poliamidlarning destruklanish darajasini, aldegid gruppalarning ortib borishga qarab polisaxaridlarning gidrolizlanish darajasini hisoblash qiyin emas. Poliamid va poliefirlarning gidrolizi ko’p hollarda nazariy ahamiyatga ega, polisaxaridlar gidrolizi esa sanoat miqyosida ahamiyatga ega bo’lganligi uchun uning ustida mukammalroq to’xtalib o’tamiz. O’simlik moddalarida tsellyuloza bilan bir qatorda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan boshqa polisaxaridlar; pentozanlar (ksilan va arabanlar) uchraydi. Tsellyuloza to’la gidrolizlanganda ― faqat glyukoza, ksilan gidrolizidan esa ― ksiloza, besh atomli spirtlar, furfurol va boshqalar; araban to’la gidrolizlanganda arabinoza hosil bo’ladi. Polisaxariddagi yarim atsetal, ya‘ni glyukozid bog’larning gidrolitik uzilishi natijasida birinchi uglerod atomida aldegid (yarim atsetal ― sikl shaklida ) va to’rtinchi uglerod atomida esa gidroksil gruppa hosil bo’ladi: Polisaxaridlar mineral kislotalar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Sanoatda katalizator sifatida ko’pincha sulfat va xlorid kislota ishlatiladi. Polisaxaridlarda

gidroliz jarayonining tezligi kislotaning kontsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Polisaxaridlar suyuq kislota ishtirokida juda sekin gidrolizlanadi, uni tezlatish uchun jarayon yuqori harorat va katta bosimda olib boriladi. Polisaxaridlar gidrolizida kontsentrlangan mineral kislotalar ishlatilsa, reaktsiya tezlashadi. Bunda kislota faqatgina katalizator bo’lib qolmay, balki oligosaxaridlar uchun yaxshigina erituvchi bo’lib ham xizmat qiladi. Sanoatda ko’pincha 80 ― 100 % vodorod ftorid, kontsentrlangan vodorod xlorid, 60 ― 80 % sulfat kislota va kontsentrlangan fosfat kislotalar katalizator sifatida qo’llaniladi. Molekulasida amid bog’lari bo’lgan polimerlar ham kislota va ishqorlar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Bunda gidroliz mahsulotlari strukturasida karboksil va amin gruppalar hosil bo’ladi. Ma‘lumki, oqsil moddalarining tarkibida amid (peptid) gruppalari mavjud bo’lib, bu gruppalar kislota, ishqor va fermentlar ta‘sirida gidrolizlanadi. Buning natijasida 22 xil α -aminokislota, jelatina va shunga o’xshash moddalar hosil bo’ladi. H+ + OH - ~ R ― NH ―― CO ― R′ ――――→ ~ R ― NH 2 + HOOCR ~ Polikaprolaktam ishqoriy muhitda qizdirib gidrolizga uchratganda 75―85% miqdorida kaprolaktam olinadi: H2O NaOH O=C- CH 2 - CH 2 ~ NH (CH 2 ) 5 ― CO ~ ――――→ NH (CH 2 ) 5 CO ~ ――→ | CH 2 H-N- CH 2 - CH 2 Neylon gidrolizlanishi natijasida ikki dastlabki monomer geksametilendiamin va adipin kislota hosil bo’ladi. H2O ~ NH (CH 2 ) 6 ― NHCO ― (CH 2 ) 4 ― CO ~ -----→ H 2 N ― (CH 2 ) 6 ― NH 2 + HOOC ― (CH 2 ) 4 COOH

Odatda, murakkab efirlar gidrolizga uchratilganda karbon kislota va spirtlar hosil bo’ladi. Poliefirlar gidrolizidan ham shunday birikmalar hosil bo’ladi: O O || || H+ + OH - ~ ― O― (CH 2 ) n ―O―C―(CH 2 ) n ―C ~ ――→ ~ O (CH 2 ) n OH + HOOC (CH 2 ) n ―CO ~ Poliefirlar gidrolizlanishida kislota va ishqorlar katalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Atsidoliz jarayonlari suvsiz kislotalar ishtirokida boradi. Murakkab poliefirlar karbon kislotalar ta‘sirida parchalanganda asosan quyidagicha reaktsiya boradi. ~ O ― (CH 2 ) n ―――― O ― OC ― R′ ― CO ~ ――→ ――→ HO ― (CH 2 ) n ― O ― COR + HOOC ― R′ ― CO ~ Poliamidlar atsidolizi quyidagicha reaktsiya boyicha sodir bo’ladi: ~ R′ ― NH ―――― CO ― R′′ ~ → ~ R ― NHCOR + HOOCR″ ROC OH Hosil bo’lgan aminogruppaning miqdoriga yoki eritma qovushoqligining o’zgarishiga qarab, atsidoliz reaktsiyasini to’liq borgan yoki bormaganligini aniqlash mumkin.atsidoliz reaktsiyasining tezligi kislotaning tabiatiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, poliakrilatlar adipin kislotaning ta‘sirida izoftal kislotaga qaraganda bir necha marta tez destruktsiyaga uchraydi. Agar polimerning

molekulyar massasi juda yuqori bo’lsa, uning molekulyar massasi atsidoliz jarayonida nisbatan kichik molekulyar massaga ega bo’lgan analogiga qaraganda tez pasayadi. Ko’pincha, atsidoliz yaxshi borishi uchun suvsiz sirka kislota va kislotali katalizatorlar ishlatiladi. Polisaxaridlarni atsidolizga uchratish yo’li bilan tetramer, trimer, dimer va monomerlarni kristall holda ajratib olish mumkin. Agar tsellyuloza yuqori temperaturada mo’l sulfat kislota ishtirokida sirka angidrid bilan ishlansa, atsetillash reaktsiyasi bilan bir qatorda makromolekula elementar bo’g’inlari orasidagi glyukozid bog’lar uzilib atsidoliz jarayoni ham sodir bo’ladi. Reaktsiya nihoyasida esa aksosan dimer ― oktaatsetat tsellobioza va pentaatsetat glyukoza hosil bo’ladi. Tsellyulozaning to’la atsidoliz jarayonidan, asosan, oktaatsetat tsellyuloza, so’ngra esa uni gidroliz qilib tsellobioza olinadi. A l k o g o l i z ― bu polimerlarning spirtlar ta‘sirida parchalanish reaktsiyasi bo’lib, ko’pgina polisaxaridlar, murakkab poliefirlar va poliamidlar spirtlar ta‘sirida parchalanadi. Alkogoliz jarayonlarida ham gidroliz reaktsiyalariga o’xshash kislota va ishqorlar kaktalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Polikarbonatlar alkogoliz reaktsiyalariga tez uchraydi. Odatda alifatik poliefirlarning alkogoliz reaktsiyasi tezligi aromatik poliefirlarnikiga qaraganda yuqoriroq bo’ladi. Polietilentereftalatni qaynoq etilenglikol ta‘sirida qizdirsak tereftal kislotaning diglikol efiri yoki oligomer ko’rinishida poliefir hosil bo’lib, uning oxirgi bo’g’inida glikol molekulasi o’tirgan bo’ladi. Bu reaktsiya natijasida makromolekulaning uchlarida hosil bo’lgan murakkab efir va amin gruppalari qaytadan bir – birlari bilan ta‘sirlashib amid bog’ini hosil qilishi mumkin. Aminoliz va ammonoliz reaktsiyalarida poliamidlar, anilinformaldekgid va karbomid formaldegid smolalari, shuningdek poliamidlar uchraydi. Bu reaktsiyalar

$sistemada polimerlarning hosil bo’lishi jarayonida bevosita ishtirok etayotgan monomerlar diaminlar, aminokislotalar va anilin ishtirokida borishi mumkin. H 2 N ―– H ~ NH—(CH 2 ) n — C ―–NH—(CH 2 ) n —CO ~ → ║ O NH 2 ⁄ → ~ NH (CH 2 )—C + H 2 N―(CH 2 )―CO~ \\ O Odatda ammonoliz reaktsiyalari poliamidlarni hosil qilish jarayonida ammiak ajralib chiqishi bilan boradi. Fizikaviy destruktsiya jarayonlari Polimerlar faqat oksidlovchilar, kislotalar, ishqorlar ta‘sirida emas, balki turli fizikaviy omillar ta‘sirida ham parchalanishi mumkin. Asosan yorug’lik, radiatsiya, mexanik, issiqlik va ultratovush kabi fizikaviy omillar polimerlarni parchalanishiga sabab bo’ladi. Ko’p hollarda polimerlarning olinishi, qayta ishlanishi va ulardan foydalanish jarayonlarida destruktsiya boradi. Umuman aytganda fizikaviy destruktsiya ― ko’ngilsiz hodisa, chunki buning oqibatida polimerlarning dastlabki fizika – mexanikaviy xossalari yomonlashib, polimer polimer buyumlarning tezda ishdan chiqishi va eskirishiga olib keladi. Fizikaviy destruktsiya mexanizmini har tomonlama mukammal o’rganish destruktiv jarayonlarning oldini olish, sintez sharoitlarini to’g’ri tanlash, polimerlarni qayta ishlash jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va ulardan to’g’ri foydalanish yo’llarini topishga imkon yaratadi. Polimerlarda boradigan fizikaviy destruktsiya jarayonini uch bosqichda boruvchi zanjirli jarayon deb qarash$

mumkin. Birinchi bosqichda aktiv markazlar hosil bo’ladi, ikkinchi bosqichda zanjir o’sadi va uchinchi bosqichda uziladi. Natijada destruktsiyalanuvchi polimerlarda molekulyar massa kamayibgina qolmay, balki yangi bog’lar va yangi funktsional gruppalar hosil bo’ladi. Bu esa polimer moddasining rangini o’zgarishiga ham olib keladi. Termik destruksiya Polimerlardagi parchalanish reaksiyalari faqat issiqlik ta’sirida borsa,u hodisani termik destruksiya deyiladi. Polimerlardagi termik destruksiya juda keng tarqalgan hodisa bo`lib, zanjirli mexanizmga muvofiq sodir bo`ladi. Destruksiya natijasida polimerlarning molekulyar massasi kamayadi. Termodestruksiya bilan bir vaqtda degidratasiya, sikllanish va shunga o`xshash jarayonlarning sodir bo`lishi polimer tarkibida yangi funksiyonal gruppalar paydo bo`lishiga sabab boladi. Barcha zanjirli reaksiyalar kabi termik destruksiya jarayoni oson radikal hosil qiluvchi moddalar ishtrokida tezlashadi. Erkin radikal aksiptorlari ishtirokida esa sekinlashadi. Peroksid, o`zgaruvchan valentlikka ega bo`lgan metall ionlari, azo va diazobirikmalar destruksiya jarayonini tezlashtiradi. Masalan, kauchukning suyuq eritmasi inisiator ishtirokida 100 0 gacha qizdirilsa, uning molekulyar massasi juda tez pasayadi. Konsentrlangan eritmalardsa esa destruktiv jarayonlar bilan bir qatorda choklanish ham kuzatiladi. Ba’zan termik destruksiya jarayoni monomer molekulalarini hosil bo`lishi bilan borishi mumkin. Bunda ajralib chiqayotgan monomerning miqdori polimer tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Destruksiya jarayoni monomer hosil bo`lishi bilan borsa bunga depolimerlanish deyiladi. Depolimerlanish natijasida toza monomer hosdil bo`lsa, bu polimer chiqindilaridan monomerlar olish imkonini beradi. Kauchuk, sillyuloza polistirol va boshqa polimerlarning tuzilishini tekshirishda termodestruktiv jarayonlardan keyin foydalanilgan. Demak polimerlarning termik destruksiyasini o`rganish ularning tuzilishini bilishga imkon yaratadi. Quyidagi jadvalda ba’zi polimerlarning termik destruksiyasidan olingan natijalar keltirilgan.

Jadvalda ko`rinadiki, polimerning hosil bo`lish issiqligi kam bo`lsa , u oson depolimerlanib, asosan, monomer hosil qiladi. Bunday holni tarkibida to`rlamchi uglerod atomi bo`lgan polimerlarda ko`p uchratish mumkin. 4. Тола ва п ластмасс алар .Одатда полимерлар тоза ҳолда кам ишлатилади . Улардан кўпгина полимер материаллари олинади . Жумладан , пластмасс алар ва толаларни мисол келтириш мумкин . Пластмасса –бу материалда боғловчи компонет бўлиб полимер хизмат қилади , бошқа таркибий қисмлари -тўлдирувчилар , пластификаторлар , бўёқлар , антиоксидантлар ва бошқа моддалар . Полимерларга қўшиладиган тўлдирувчилар асосий ролни бажаради . Улар полимерларни қаттиқлиги ва мустаҳкамлигини оширади ва тан нархини пасайтиради . Тўлдиргичлар сифатида шиша толалари , қипиқлар , цемент чанглари , қоғоз , асбест ва бошқалар ишлатилади . Шунинг учун пластмасс алар , масалан , полиэтилен , поливинилхлорид , полистирол , фенолформальдегид ,турли соҳаларда кенг доирада қўлланилади , жумладан : ишлаб чиқаришда , қишлоқ хўжалигида , медиценада .

Тола – бу табиий ёки синтетик полимерлардан тайёрланадиган узун букилувчан иплар бўлиб , улардан текстил материаллари ишлаб чиқарилади . Тола табиий ва кимёвий турларга бўлинади Табиий ёки асил тола - бу келиб чиқишига кўра ҳайвон ёки усимлик материал - лари : ипак , жун , пахта , каноп . Кимёвий тола табиий ( целлюлоза ) ёки синтетик полимерларни кимёвий қайта ишлаб олинади . Кимёвий толаларга вискоз а, ацетат толалар , ҳамда капрон , нейлон , лавсан ва бошқалар киради .

Adabiyotlar: 1. Семчиков Ю . Д . Высокомолекулярные соединения . М .: АСАДЕМА , 2005, 367 с . 2 . Мусаев У.Н., Бабаев Т.М., Курбанов Ш.А., Хакимжонов Б.Ш., Мухамедиев М.Г. Полимерлар кимёсидан практикум. Тошк.: Университет, 2001. 3 . Тагер А.А. Физико-х и мия полимеро в . Учебное пособие. М.: Химия, 1978. 4 . Стрепихеев А.А. Деревицкая В.А . Основ ы химии в ы соко м олекулярн ы х соединений. Учебное пособие, М.: 1976. 5 . Оудиан Дж. Основ ы химии полимеров. М.: Химия, 1978 6. Шур А . М . В ыс окомолеку л ярн ы е соединения. Учебник, М.: Высшая школа, 1981.

O'xshashlar

Anionli polimerlanish

Kationli polimerlanish

Ionli polimerlanish

Polimerlanish jarayonlari

Migratsion (bosqichli) polimerlanish