Polikondensatiya reaksiyalari. Oddiy poliefirlar - Kimyo - Referatlar

Polikondensatiya reaksiyalari. Oddiy poliefirlar

Yuklangan vaqt:

08.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

792.333984375 KB

Ko'chirib olish

Polikondensatiya reaksiyalari. Oddiy poliefirlar Reja: 1. Polikondensatlanish jarayonlari 2.Polikondensatlanish jarayonining kinetikasi 3. Polikondensatlanish jarayonining texnologik usullari 4. Poliuretanlarning xossalari .

Polikondensatlanish reaktsiyalari Molekulasining tarkibida bir necha funkcional atomlar gu-ruhi tutgan moddalarning o`zaro bir-biri bilan bosqichma-bos-qich birikishi natijasida kj.ori hamda quyi molekulyar birik-malar hosil bo`lishi bilan boradigan jarayonlarga polikondensatlanish jarayonlari deb ataladi. Bunday tipdagi jarayonlarga misol kxilib dikarbon kislotalarining ikki atomli spirtlar — glikollar bilan o`zaro birikib poliefirlar hosil bo`lish jarayonini keltirish mumkin. Organik kimyo kursidan ma`lumki, karbon kislotalarining spirtlar bilan o`zaro ta`siri natijasida murakkab efirlar hosil bo`ladi: Bu erda A va V o`zaro ta`sirlashayotgan molekulalarning qol-diklari; a va v — funkcional atomlar guru hi, av— jarayonda hosil bo`ladigan quyi molekulyar modda. Keltirilgan misolda yuqori molekulyar birikmalar hosil bo`lmaydi, chunki kondensat-lanish jarayoni davom etishi uchun hosil bo`lgan reakciya mahsulotida — SOON va —ON funkcional gruppalar etishmaydi. Demak zanjirli kondensatlanish jarayonini davom etishi uchun dastlabki moddalar molekulasining tarkibida ikki yoki undan ortiq funkcional atomlar guruhi mavjud bo`lishi kerak va ular-ning o`zaro kondensatlanishi (birikishi) natijasida jarayon-ning keyiigi har bir bosqichida dastlabki moddalar kabi funk cional guruxlari tutgan oraliq birikmalar hosil kxilib, zan-jir borgan sayin rivojlana borishi keraq Misol sifatida adipin

kislotasining etilenglikol bilan ko`p martalab konden satlanishi natijasida yuqori molekulyar birikma poliefir ho-sil bo`lishini kurish mumkin: Bunday o`zaro ta`sir natijasida chizicsimon poliefir hosil bo`ladi; N —[- O — SN 2 — SN 2 - O - SO - (SN 2 ) 4 — SO — ] n — ON Umumiy holda polikondensatlanish reakciyalari: shaklida tavsiflanadi. Agar polikondensatlanish reakciyasida ikki turdagi bir xil funkcional atomlar guruhi tutgan birikmalar qat-nashsa, bunday jarayon geteropolikondensatlanish deyiladi va umumiy holda kuyidagicha ifodalanadi: Agar bir moddaning o`zida xar xil funkcional atomlar guruhi bo`lsa-yu, ular o`zaro ta`sirlashib yuxori molekulyar birikma hosil qilsa, bunday jarayon gomopolikondensatlanish "deyiladi. Bu jarayonni xuyidagi umumiy tenglama bilan ifodalash mumkin.

Bunday reakciyaga aminokislotalardan poliamidlarning olinish jarayoni misol bula oladi. Aminoenant kislotasidan polienant hosil bo`lish jarayoni bunga misol bula oladi: Bifunkcional birikmalarining polikondensatlanishi natija sida fakxat chiziqsimon polimerlar hosil bo`lsa, bunday jarayon chiziqsimon polikondensatlanish jarayoni deyi ladi. Polikondensatlanish jarayonida ikkitadan ortiq funkcional atomlar guruxi tutgan monomerlar qatnashsa, fazoviy tursimon tuzilishga ega bo`lgan polimerlar hosil bo`ladi. Bunday jarayon ni uchlamchi fazoviy polikondensatlanish deyi ladi. Misol tariqasida butandiol va glicerin aralashmasini izocionatlar bilan polikondensatlanish jarayonini ko`rsatish mumkin. Bu jarayonda o`sayotgan zanjirlar tarkibidagi funkcio nal atomlar guruhlari glicerin molekulasining qoldiqlari bilan o`zaro ta`siri tufayli ular bir-biri bilan tiqilib, fazoviy tursimon tuzilishga ega bo`lgan polimerlarni xx>sil shladi:

Uch atomli spirtlar bilan dikarbon kislotalarining polikondensat lanishidan chizicsimon tuzilishga ega bo`lgan polimerlar xam xossh bo`ladi. Bu erda Kt — zanjirning chiziksimon kismi.x I licerin oilan para- ftal kislotasining polikondensatlanish jarayonining birinchi boskichida glicerin bifunkcional monomer sifatida catnashio, chiziq-simon tuzilishga ega gliftal polimerlarni hosil kiladi. Jarayon davomida harorat ko`tarilishi bilan zanjirning gli-adrin molekulasi koldiklari mavjud bo`lgan qismida (ya`ni uning uchida) funkcional guruh bilan o`sayotgan zanjir o`zaro ta`sirlanib, to`rsimon tuzilishga ega bo`lgan polimer hosil qiladi.

x Polikondensatlanish jarayonida ko`p funkcionallikka ega bo`lgan monomerlar bilan turli xil funkcional guruxugar tut-gan dimer, trimer, tetramer oligomerlar bilan o`zaro ta`sir-lashuvi bosqichma-bosj.ich tartibda boradi. Fazoviy polikonden satlanish davrida erituvchilarda eritmaydigan polimerlar hosil bo`ladi. Chunki, chiziqsimon tuzilishga eta o`sayotgan zanjir ning funkcional guruxugari ta`sirida makromolekulaning mus-tahkam kimyoviy bog’ hosil qilib tikilishi tufayli unga eri-tuvchi molekulalarini ta`siri juda kam bo`ladi. Aralashmada saqichsimon birikmaning hosil bo`lishi sistema :xovushoqligining ortib borishi bilan sodir bo`ladi. Shu sababli o`sayotgan zan jirning funkcional guruhlarini dimer, trimer, oligomer bi lan o`zaro ta`sirlanish reakciyasi susayadi va bu bssqichda poli- kondensaciyalanish jarayoni tuxtaydi, faqat ayrim hollardagina oxirigacha boradi. Shu bilan bir qatorda reakcion aralashma birdaniga ikki kismga ajraladi; erimaydigan saqichsimon modda va eriydigan mahsulotdan iborat bo`ladi. Sa`;ichsimon moddadan eriydigan mahsulotni erituvchilar yordamida ekstrak ciya QILISh yuli bilan ajratib olinadi. Reakcion aralashmaning k; ismlargl (fazalarga) ajralish nuktasini ? arakterlaydigan kattalik (R) bilan ishoralanadi va uni reakciya t u g a l l a n i sh i n i n g kritik d a r a j a s i (R ) deyiladi. Saqich-simon moddaning erimasligi, uning tarkibidagi makrozanjirlarning o`zaro kimyoviy mustahkam bog’ xoeil kilib bir- biri bilan tikilgan birlamchi molekulyar turdan iborat bo`lganligi uchun erituvchi mole-kulalari ularni bir- biridan ajrata olmaydi. Sa q ichsiadon moddaning hosil bo`lish nukxtasida molekulyar massaning o`rtacha soniy qiymati unchalik katta bo`lmay, o`rtacha vazniy ciymati cheksizlikka intiladi, ya`ni yuqori molekulyar massaga ega bo`lmaydi. eriydigan mahsulotning mikudori sahichsimon modda hosil qilish nuqtasiga erishilgandan keyin keskin kamayadi; qovushoq reakcion aralashma oldiniga elastik yumshoq, keyin esa suyuq-lanmaydigan va erimaydigan mahsulotga— katronga aylanadi. Pirovardida, reakciyaga faolligi kuchliroq funkcional guruh lar ning makromolekula turi ichida bir-biridan uzoq joylash-gani uchun ularning ko`pchiligi jarayon davrida saqlanib usla di, ya`ni chiziksimon

polikondensaciyalanish jarayoniga nisbatan uchlamchi polikondensatlanish jarayonida qatnashayotgan monomer-larning funkcional aktiv guruxugaridan foydalanish darajasi kam bo`ladi. Uchlamchi polikondensatlanish va polimerlanish ja-rayonlariii amaliyotda qullanilganda ayrim xollarda uchta mu-Him boskichlarga e`tibor beriladi. Birinchi boskich: R<.Rkr bo`lganda reakcion massada ko`proq chi ziqsimon makromolekulyar zanjirning o`sish tezligi ustun bo`lganligi tufayli hosil bo`ladigan polimer eruvchan va harorat ta`sirida su-yuklanuvchan bo`ladi. Ikkinchi bosqich: R & Rkr reakcion muhitda o`sayotgan zanjirda tur-simon tuzilish boshlanib, erimaydigan polimer hosil bo`ldi, ammo u elastik va yumshoq holatda bo`ladi, bu bosshlni hamma vaqt xam ku-zatib bulavermaydi. Uchinchi boscichda (R>Rkr) hosil bo`lgan polimer suyuqlanmaydi vi erituvchilarda erimaydi. Ko`pchilik xrllarda jarayonni ma`lum sharoitlarda utar ho-latda tuxtatib, reakcion massani kizdirib yoki ma`lum mikdor-da monomerlar yoki katalizatorlar qushish bilai reakciyani qaytadan davom ettirish mumkin. Bu utar holat boskichini po-limerlarni qayta ishlash (shakllantirish) davrida turridan-turri olib borib haroratga, agressiv muhit ta`siriga chidamli mahsulotlar olinadi. Shu sababdan ham yuqori molekulyar bi-rikmalar ishlab chiqarish jarayonida polimerlarni termoreak tiv, (harorat ta`siriga chidamli — reaktoplast) harorat ta`si-rida suyuqlanmaydigan va erimaydigan holatga utadigan polimerlarga va termoplastik harorat ta`sirida qayta ishla-ganda plastiklik xossasini yuxotmaydigan polimerga bo`linadi. Shu sababdan xam hozirgi kunda yuqori molekulyar birikmalar (poliamidlar, poliefirlar, fenol-formal`degid, mochevina-formal`degid, melamino- formal`degid, dician — diamid, krem niy — organik polimerlar) olishda, polikondensaciyalanish ja-rayonlaridan keng foydalaniladi. Polikondensatlanish jarayoni dastlabki reakciyaga kiri-shayotgan monomerlarning tuzilishiga, tabiatiga va reakcion muhitning sharoitiga bog’liq bo`lib, muvozanatli (kaytar) va muvozanatsiz (qaytmas) polikondensatlanish jarayonlariga bu-linadi. Muvozanatli polikondensatlanish jarayonining asosiy

belgilaridan biri, sistemada boradigan o`zaro ta`sir reakciya-sining qaytarligidir. Jarayon davrida polimer zanjirining o`sish reakciyasi bilan bir qatorda, sistemada hosil bulayotgan quyi molekulyar maxsulot ta`sirida o`sayotgan zanjirning par- chalanish reakciyasi bilan birgalikda zanjirlararo boshkxa reak-ciyalar ham sodir bo`ladi. Bunday jarayon uchun misol tariqa-sida, murakkab poliefirlarning hosil bo`lishini keltirish mumkin (etilenglikol bilan tereftalat kislotasining polikon - densatlanish reakciyasi): To`g’ri reakciya tezligining doimiyligi bilan teskari reakciya tezli-gini doimiyligini o`zaro nisbati — polikondensatlanish muvozanatining doimiyligi deyiladi na kuyidagicha ifoda-lanadi: Muvozanatli polikondensatlanish jarayoni uchun K ning qiymati unchalik katta emas (Kt < 102). Poliefirlar olish uchun esa muvoza-nat doimiyligining ciymati KM<.A —10 bo`lishi keraq Shuning uchun xai hosil bulayotgan polimerning mivdorini oshirish uchun reak ciya muxitidan dosil bulayotgan quyi molekulyar moddani chiqarib tu-rish kerak bo`ladi. Buning uchun jarayonni havosiz muhitda (vakuumd a ) olib boriladi. Sistema haroratini oshirib, kuyi molekulyar mahsu-lot reakcion muxdadan chiqarib turiladi. Ba`zi hollarda kataliza tor (masalan, natriy alyuminat) kushiladi; reakcion muxitning qopu-shok/shgini kamaytirish uchun sistemaga inert erituxchilar qo`shib turi ladi.

Agar muvozanat doimiyligining qiymati Kp> Yu3 dan katta bo`lsa, u holda polikondensatlanish jarayoni amaliy jixatdan kayt-mas xarakterga ega bo`ladi. Bunday jarayonlarda quyidagi hollardagiia zanjir parcha-lanishining oldini olish mumkin. 1. Qaytar reakciyalarning tezligi kichik bo`lganida polikon densatlanish jarayoni uncha yuhori bo`lmagan haroratda ham tez-gina boradi. Masalan, poliefir olish uchun glikol bilan dikar-bon kislota aralashmasi urniga dikarbon kislotaning xlor angidridi bilan glikolyatlar olinsa, polikondensatlanish ja rayoni oddiy laboratoriya sharoitida bir necha daqiqalar ichida sodir bo`ladi. 2. Polikondensatlanish jarayonida hosil bulayotgan polimer makromolekulasi ajralib chiqayotgan quyi molekulyar moddalar bilan o`zaro ta`sirlashmasligi tufayli va jarayon davomida kaytar reakciyalar kuzatilmaydi. Masalan, polikarbonatlar olishda dikarbon kislotalarni xlor angidridi bilan natriy fenolyatlarning o`zaro ta`siri natijasida ajralib chicadigan osh tuzi hosil bulayotgan polimer makromolekulasi bilan o`zaro reakciyaga kirishmaydi: Xuddi shuningdeq amaliy jidatdan qaytmas polikondensatla nish jarayonlariga polifenolformal`degid, polisiloksan, po-lialkilenglikol, poliuretanlarning polirekombinatlanish ja-rayonlari va boshqa bir qator reakciyalarni kiritish mumkin. Polikondensatlanish jarayonlarining dastlabki bos:xichida monomer molekulasining asosiy miqdori bir-biri bilan reak ciyaga kirishib, dimer, trimer va oligomerlar hosil qiladi va ular o`zaro birikib polimerlanish zanjirini yaratadi. Demak jarayonning keyingi polimer hosil bo`lish bosqichida reakcion sistemada zanjirning o`sishida dastlabki monomerlar qatnash-maydi.

Polikondensatlanish jarayonining kinetikasi 1877 yilda N. A. Menshutkin kondensatlanish jarayonini chuqur urganib, quyidagi xulosaga keldi: jarayonning tezligi yor kislotasining va spirtning zanjirini uzunligiga bog’liq bul-masdan, gidroqsil va karboksil gurudlarning molyar miqdoriga borlikdir. Darhahikat, poliefirlar har kanday polimerlanish dara-jasida polimer zanjirining ikkala uchida ham karboksil va gidroqsil atomlar guruhi tutgan bo`lib, u kislota va spirtli xossalarga ega bo`ladi. Shu sababdan polikondensatlanish kine- tikasini ifodalashda har ikkala funkcional atomlar gurudini faolligi bir xil deb olib, ular polimer zanjirini uzunligiga borliq emas, degan mulohazaga asoslanadi. Bu qoida Flori kxoi-dasi deb dam yuritiladi. Bu qoida bir kator tajribalarda isbotlangan bo`lib, uni qullash amaliy natijalarni hisoblash-da birmuncha engillik turdiradi. Shu bilan bir qatorda fizi-kaviy va ximiyaviy omillar ta`sirida funkcional gurudlarning reakciyaga faolligi o`zgarib turishini ko`rsatuvchi xulosalar ham bor. Polikondensatlanish kinetikasini aniq hisoblab chixish uchun monomerning polimerga aylanish darajasi tushunchaeidan foydalanamiz. Polimerga aylanish darajasi vakt t birligi ichida o`zaro ta`sir reakciyasiga xatnashayotgan funkcional guruhlar QISMINI ifodalaydi. Ma`lum / vakl- birligi ichida reakciyaga xatnashayotgan funkcional gurudlarning miqdori bir-biriga teng [a] = [v] deb~polikondensatlanish jarayonining tezligini xuyi-dagi tenglama orkxali ifodalash mumkin. _ Bu tenglamani Sa0 — Sa oraliq uchun integrallab, polimerga ay lanish darajasini X bilan ishoralasak:

Bu tenglama qaytmas va qaytar jarayonlarning dastlabki bos-qichlari uchun xanoatlanarli hisoblanadi (chunki u holda qay tar reakciyaning borishi e`tiborga olinmaydi). (4) tenglamadan o`zaro reakciyaga kirishayotgan moddalarning miqdori ularning umumiy molekulalari soni N ga proporcionalligini inobatga olib, t vakd1 oraligi uchun:

N kiymatini N 0 = N x tenglikdan (5) ga quysaq polimerga ay-lanish darajasi vaqtga nisbatan turri chiziq tenglamasiga ega bulamiz kuzatilgan amaliy tajribalar bu nazariy tenglamaning turri ekanligini isbotladi (22, 23-raem). Demak tajriba natijalari asosida polikondensatlanish jarayoni haqiqatan ham ikkinchi tartibli reakciyalar tipiga mansub ekanligi aniqlandi Rasmlar ko`rsatadiki, polimerla-nish darajasining yukrri kxiymatlarida dam chizqli krnuniyat sak/tanib krladi; Demak reakciyaning tezligi funkcional guruh-larning molekulalari o`lchamiga bog’liq emas. Shuningdeq reak ciya tezligi doimiyligini logarifmik qiymatining daroratning teskari qiymatiga turri chizikush bog’lanishi Arrenius tengla-masini tula qanoatlantiradi. Bu xrlatlar N. A. Menshutkin aytgan xulosani tasdiqlaydi. Polikondensatlanish maxrulotlarini molekulyar massaviy takrim-lanishini disoblash uchun Rp = xp~~h (1 — x) (7) tenglamadan foydala-niladi; bu erda Rp — polikondensatlanish maxrulotning molekulyar massaviy takrimlanishi, p— bo`g’inlarning takrorlanish soni (p — merli molekulalarga oid kiymat), x —'reakciyaga kirishgan funkcional grup-palar sonining dastlabki gruppalar soniga

nisbati, uni reakciya ning tugallanish darajasi (R) deb yuritiladi (24-raem). Reakciyaning tugallanish darajasi kanchalik katta bo`lsa, molekulyar massa shuncha yukrri va uning takrimlanish oraliri dam shuncha kat ta bo`ladi. Jarayonning dastlabki bosqichlarida molekulyar massasi kichik bo`lgan polimerlar xreil bo`ladi. Polifunkcional monomerlar uchun katron xreil bo`lish nuqtasida polimerga aylanish darajasi, ularning funkcionalligiga bog’liq bo`ladi. Agar monomerlarning funkcionallik darajasini, dastlabki monomer molekulalarining sonini , reakciyaga kirishayotgan monomer larning funkcional gurudlarini umumiy sonini reakciyaga kirish-may dolgan monomerlarning molekulalar sonini N bilan ishoralab jarayonning tugallanish darajasi (R) quyidagicha ifodalanadi. O`rtacha polikondensatlanish darajasi x deb, N 0 =N x dan bo`ladi desaq u xrlda (8) Karozers tenglamasini keltirib chikaramiz.

Agar f>r bo`lsa, u xrlda, yukrridagi muloxazalar asosida bo`ladi. Demak f>2 bo`lganda, p ning qiymati uzluksiz ortib boradi. (Р→ ∞) , u xolda nisbat bo`lib, smola xreil bo`lish nuqtasida jarayonning tugallanish darajasi. Bu erda N 0 — reakciyaga kirishgan reakcion aktiv markazlar soni, dastlabki reakcion aktiv markazlar soni, ya`ni polikondensatlanish x darajasining o`rtacha klimata. bo`ladi. Demak f = 2 bo`lsa, bo`ladi, ya`ni bu x o lda sistema da turri zanjirli polimer xreil bo`lishi keraq Agar yoki undan ortiq bo`lsa, polikondensatlanish jarayonning tugal lanish darajasi R = — bo`lib, uch o`lchamli tursimon tuzilishga ega makromolekula xreil bo`ladi. Qaytar va krytmas polikondensatlanish-ning kinetik ifodasi bir-biridan katta farq kiladi. Qaytar poli kondensatlanish jarayonlari polimerlanish tezligining kichik kMmat-lar bilan, aktivlanish energiyasi esa katta ciymatlar (80— 170 kJ/ mol`) bilan xaryakterlanadi. K>aytmas jarayonlarda aktivlanish ener-giyasining kiymati kichik (8 — 42 kJ/mol`) bo`lib, polimerlanish tezligi ancha yukrri bo`ladi. Shuning uchun jarayon kuchli ekzotermik xarakterga ega bo`ladi. Polikondensatlanish jarayonlarida zanjirning o`sishi asosiy bosqich hisoblanib, xreil bulayotgan polimerning mole kulyar massasi va uning tarkibini molekulyar massaviy takrimlanish oralirini va boshka xususiyatlarini belgilaydi. Zanjir o`sishining

25-раем. Сополимер молекуляр массаснинг дастлабки мономерлар ми қ дорига бо ғ ли қ лиги . tuxtashiga fizikaviy (sistema kxovuqoklitining ortishi, zanjirdagi faol markazlarning erituvchi molekulalari bilan tu z ilishi va h.q) va ximiyaviy omil-lar ta`sirida sodir bo`ladi. Yuxorida keltirilgan kinetik tenglamalardan reakcion aralashmada o`zaro ta`sirlashayotgan mod- dalarning ekvimolekulyar mikdor-larini hisoblash uchun foydalansa bo`ladi. Polikondensatlanish jarayoni da, oddiy kon - densatl a nish reakciyalaridagi kabi reakciyaga kirishayotgan mod dalardan bi,rining (masala n, A ning) molyar mshuyurin oshirish yuli bilan reakciyaning qaytarligini yucotish mumki emas. Chunki, komponentlardan birining molyar micdori ikkin chisinikidan ortib ketsa, shu komponent reakciyaga katta tezlsh bilan kirishib hosil bo`lgan polimer zanjiri esa shu kompo nentning funkcional guruhlarini tutgan monomer bo`g’ini bila: tugallanadi. Natijada reakciyaga kirishuvchi funkcional guruh-larni tenglik sharti buzilib jarayon tez orada t>>xtab xolad* Masalan, nNO — SN 2 — SN 2 — ON + mNOOS — S 6 N 4 SOON -> N 2 0 + NO — SN 2 — SN 2 — OSO – S 6 N 4 — SOO — SN 2 — SN 2 — ON Shuning bilan bir katorda reakciya natijasida hosil bulayotgan mah' sulotning o`rtacha molekulyar massasi ham kamayadi (25-raem). } xossh bulayotgan polimerning o`rtacha molekulyar massasi ko`paytmasining qiy- mati M=p-t ga teng, bu er da M takrorlanuvchi monomer bo`g’ini-ning massasi. Reakciyaning tugallanish darajasining govori ciymatida (mi-sol uchun R = 0,999 da) o`rtacha molekulyar massa juda katta qiy-matga etishi keraq Ammo polikondensatlanish jarayonida mo lekulyar massasi uncha katta bo`lmagan polimerlar hosil bo`ladi. Buning sababi cuyidagi holatlar orqali tushuntiriladi:

1. Polikondensatlanish jarayonida qatnashuvchi monomerlar tarkibidagi funkcional guruxlarning ekvivalent mikdori bu-zilishi. Polikondensatlanish jarayonida hosil bulayotgan quyi mole kulyar moddalarning reakcion muxitdan to`liq ajratish mumkin bo`lmaganligi (suv, kislota va boshqalar). Polikondensatlanish jarayonida, qushimcha oraliq reak-ciyalarining sodir bo`lishi (yoki polimer zanjirining parchala-nishi, oksidlanishi kabi reakciyalarning sodir bo`lishi). Bunlay reakciyalarga misol qilib acidoliz, gidroliz, ammonoliz va boshka reakcnyalarni keltirish mumkin. Misol tariqasida poliefirning monokarbon kislota ta`si rida parchalanishini keltirish mumkin: Ko`pchilik polikondensatlanish jarayonlarida zanjirlararo 1reakciya ta`siri kuzatiladi. Bunday reakciyalar makromolekula zanjiri uchidagi funkcional guruhlar bilan makromolekula ichidagi funkcional guruhlarning o`zaro ta`siri tufayli yoki bo`lmasa, bir-biridan farqli ikki funkcional atomlari guruhi-ning molekula ichida o`zaro ta`siri natijasida sodir bo`ladi. Polisul`fid kauchuklarining makromolekulasi ichida tio-disul`fid almashinuvi birinchi turdagi reakciya kabi boradi: Murakkab efirlarda esa zanjirlararo almashinish reakciya-si, karboksil yoki gidroqsil atomlar guruhi bilan murakkab efir orasida hamda shu murakkab efir guruhlari orasida xam reakciyalar sodir bo`ladi. Polikondensatlanish jarayonida kuzatiladigan reakciyalar-dan biri, yopiq halqali birikmalar hosil bo`lish reakciyasidir. Asosan bunday oraliq reakciyalar

bifunkcional monomerlar-ning o`zaro ichki molekulyar ta`siri natijasida yuzaga chicadi. Masalan, aminokislotalar molekulasidagi funkcional guruhlar bir-biridan kam sonli metilen atomlar guruhi bilan farq qilsa, funkcional guruxxlarning o`zaro ta`siri tufayli yopiq halqa tuzilishiga ega bo`lgan moddalar hosil bo`ladi. Ma salan, aminokapron kislotasining kaprolaktamga utishi bunga misol bula oladi: Bunda 5 ta uglerod atomi tutgan aminokislota 6 a`zoli yopiq halqali laktamga aylanadi. Shuningdeq digalogenidlarning nat riy polisul`fidi bilan polikondensatlanishi davomida tetra-metil-dixlorid bilan natriy polisul`fidning o`zaro ta`siri natijasida tiociklopentan hosil bo`ladi. Bu reakciya uchun hal- qalanish darajasi polisul`fid tarkibidagi oltingugurt atomi-ning soniga, digalogenidning tuzilishiga, dastlabki monomerlar-ning mikdoriga bog’lik bo`ladi. Jarayonning haroratini pasay-tirib va sistemadagi monomerlarning miqdorini oshirish bilan ichki molekulyar o`zaro ta`sir reakciyasini tuxtatib, monomer-larni halqalanishdan xalos qilish mumkin. Shunday qilib, po likondensatlanish usulining eng qulay sharoitlarida olingan polimerlarning molekulyar massasi, odatda 50000 dan oshmaydi. Bunga sabab yuqorida kurib utilgan bir necha oraliq reakciya- larning baravariga sodir bo`lishidir. Bu polikondensatlanish jarayonining ko`p bosqichli ekanligidan ham dalolat beradi. Po likondensatlanish jarayonlari elastomerlar ishlab chixarishda, sintetik tolalar va plastmassalar ishlab chiqarishga nisbatan kam qullaniladi. Bu usul bilan asosan turli xildagi smolalar, siloksan kau-chuklar, poliuretanlar va bopqa xil kauchuklar olishda foy-dalaniladi.

Migracion (boskichli) polimerlanish Poliuretanlar olish usullaridan biri migracion (bosxich-li) polimerlanishdir. Bu jarayonda o`sayotgan zanjir har bir monomerni biriktirib olish jarayonidan keyin ham reakcion aralashmada barxaror faolligini yuk/etmaydigan aktiv mar-kaz bo`lib coladi. Birikish jarayoni o`sayotgan molekula zanji-riga monomer molekulasidan vodorod atomining kuchishi nati-jasida sodir bo`ladi. Bosqichma-bosqich jarayonda va asta-sekinlik bilan hosil bulayotgan polimerning molekulyar massasining ortib borishi migracion polimerlanish kxshuniyatlarini polikondensatlanish jarayoniga o`xshash va yacin ekanligini ko`rsatadi. Faxat migra cion polimerlanish davrida zanjir o`sish jarayonida quyi mo lekulyar moddalarning hosil bo`lmasligi bilan polikondensat-lanishdan farq qiladi. Monomerlarning bir-biri bilan va o`sayotgan zanjir bilan birikish mexanizmi haligacha chuqur ur-ganilmagan. Odatda birikish reakciyalarida ikkita polifunk cional monomerlar qatnashadi va, albatta, ulardan birining molekulasida faol harakatchan vodorod atomi, ikkinchisinikida esa uni biriktirib olish xususiyatiga ega bo`lgan guruh bor bu-lishi keraq Ba`zi hollarda jarayonni tezlatish makxsadida uch-lamchi aminlar qo`shiladi. Migracion polimerlanishga misol sifatida glikollar bilan izocionatlardan poliuretanlar ho sil bo`lish jarayonini keltirish mumkin: Ko`p atomli spirtlar bilan triizocionatlarning migracion po-limerlanishi natijasida uchlamchi tuzilishga ega bo`lgan (yoki tarmoqlangan) polimerlar olinadi. Aromatik izocionatlar bi lan dikarbon kislotalarining ikki atomli spirtlari alifatik zocionatlar bilan fenollarga Karaganda polimeolanish r eakciyasiga faolligi kuchliroq bo`ladi. Chunki dikarbon kislota tarkibidagi karboksil gu, ruxining reakcion faolligi, ikki tomli spirtlar tarkibidagigidroqsil gruppasiga nisbatanyuqori bo`ladi. Shu sababdan ham polimerlanish jarayoni dikarbon kislotalari ishtirokida

ki ska vak t oraligida hamda ko`pmikdorda issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Poliuretanlarning hosil bo`lish jarayoni ekzotermik reakciyadir. Masalan, 1,6- geksametilen-diizocionat va 1,4-butandiolning o`zaro ta`siri natijasida 217 kJ/mol` massasiga komponentlarning o`zaromikdoriy nisbatini ta`siri ajralib chicadi. Bufunkcional monomerlarning mig racion polimerlanish jarayo ni, polikondensatlanish kabi, ikkinchi tartibli reakciyalar kinetikasi asosida boradi. Zanjirning uzilish reakciyasi po limer zanjiri uchidagi funkcional guruhlarning xboshqa atom-lar guruxi bilan o`zaro ta`siri tufayli sodir bo`ladi. Poli merlanish davrida hosil bulayotgan poliuretanlar eritmasining qovushoqligining ortib borishi, reakciya vactining ortishi bi lan poliuretanning o`rtacha molekulyar massasining ortib borishidan dalolat beradi (26-raem). 26- raemdan ko`rinib turibdiki, poliuretanning molekulyar massasini maksimum qiymatiga erishish uchun monomerlarning ekvivalent nisbati reakciya davomida saclanib turishi kerak ekan (Korshak qoidasi). Monomerlardan birini mikdori ortib qolsa, zanjirning o`sishi ikkinchi monomerni hammasi sarf bu-lishi bilan birdaniga tuxtab qoladi. Migracion polimerlanish jarayonida xreil bulayotgan po liuretanning molekulyar massasini nazorat qilish mumkin. Bu-ning uchun reakcion muhitga bir atomli spirtlar yoki birlamchi aminlar qushish bilan zanjirni tuxtatish yoki sekinlashtirish kerak:

Kislotalar ishtirokida izocionat guruxining bir kismi ular bilan ta`sirlashib, natijada S02 ajralib chixadi. Bu jarayon ishlab chiqarishda penoplastlar olish uchun ishlatiladi: Shuningdek migracion polimerlanish jarayoni diizocionat-lar bilan poliaminlar, alifatik aminlarning o`zaro ta`siri natijasida xam sodir bo`ladi. Bunday xollarda ko`pincha eri-maidigan va suyuklanmaydigan gidrofil` yoki uchlamchi tikilgan tuzilishga ega bo`lgan polimerlar hosil bo`ladi. Migracion polimerlanishga o`xshash polimerlanish jarayonlari-dan biri ionogen polimerlarning hosil bo`lish reak-ciyalaridir. Bu reakciyalar asosan

polifunkcional diaminlar bilan digalogenid birikmalarning o`zaro ta`siri natijasida rui beradi, masalan: Polikondensatlanish jarayonining texnologik usullari Polikondensatlanish 'jarayoni ishlab chikarishlarda asosan to`rt xil usul bilan olib boriladi. 1. Monomerlarni kotishmada (massada) 200° C h aroratda qiz- dirish yuli bilan polimerlanish olib boriladi. Jarayonda bosh- qa qo`shimcha reakciyalarni hamda parchalanish reakciyasini ka- maytirish maqsadida polimerlanish jarayonini inert gazlar (argon, geliy) muhitida olib boriladi. Polikondensatlanish jarayonining oxirida hosil bo`lgan mahsulotni quyi molekulyar moddalardan tozalash maqsadida, reakciya mahsuloti vakuumda ma`lum vaqt oralig’ida ushlab turiladi. Shu usulda olingan po- limerlar maydalanib qayta ishlash uchun tayyor qilib quyi- ladi. 2. Polikondensatlanish jarayonini monomerlar eritmasida .olib boriladi, bu jarayon haroratni pasaytirishga imkon beradi.Buning uchun erituvchi sifatida, ikkala monomer eriydigan erituvchi tanlab olinadi. 3. Jarayonni bir-biri bilan aralashmaydigan ikkita faza chegarasida olib borib poliamidlar, poliefirlar, poliuretan- lar olinadi. Ikkala faza chegarasida polimer plyonka holida hosil bo`ladi va doimo faza chegarasidan ajratib olinadi. Bu usul bilan olinadigan polimerlarning molekulyar massasi polikondensatlanish jarayonini boshqa usullari bilan olingan polimerlar molekulyar massasidan doimo yuqori bo` ladi.

4.Monomerlarni qattiq holatda polikondensatlash usuli hozirgi paytgacha kam o`rganilgan. Shunga qaramasdan, bu usul bilan suyuqlantirish haroratiga etmasdan parchalanadigan monomerlardan polimerlar olishda qo`llaniladi. Polikondensatlanish jarayonining texnologik usullaridan foydalanib amalda ishlab chiqarilayotgan va sanoatda keng tarqalgan polimerlardan, turli xil plastmassalar, kauchuklar, sintetik tolalar va elastomerlarni ko`rsatish mumkish. Poliuretanlarning xossalari. Poliuretanlar birinchi marta 1947 yilda diizocianatlar bi lan glikollarni polikondensatlash natijasida sintez qilin-gan. Diaminlar va glikollarning dixlorkarbonat efirlari bilan o`zaro ta`sirlashuvidan ham poliuretanlar hosil bo`ladi. Poliuretanlar dikarbaminkislotalar R(NHCOOH) 2 va glikol larning poliefirlari hisoblanadi. Misol uchun 1,6-geksameti-lendiizocianat bilan 1,4- butandioldan olingan poliuretanni ku-rib chikamiz. Bu reakciyada geksametilendiamin urniga uning karbonatini ham ishlatish mumkin, 1,6-geksametilendiizocianat 40°da suyuq-lanadi va 205° da qaynaydi. 1,4- butandiol acetilen va chumoli al`degid asosida sintez qi-linadi. Bunda acetilen molekulasiga chumoli al`degid birikti-riladi. Reakciyada nikel`, mis va xromning 90:9:1 nisbatdagi aralashmasi katalizator sifatida xizmat qiladi. Natijada 1,4-butandiol hosil bo`ladi. U nikel` katalizatorligida vodorod bilan to`yintirilsa, 1,4- butandiolga aylanadi. Butandiol "oddiy sharoitda rangsiz va qovushoq suyuqliq 16° da kotadi va 230° da qaynaydi. Poliefir, poliuretan va shunga o`xshash boshqa polimerlarni olish uchun ishlatiladigan butan diol juda toza bo`lishi keraq ayniqsa, uning tarkibida

suv, chumoli al`degid yoki kislotalar yuqi bo`lmasligi lozim. Po liuretanlar geksametilendiizocinat bilan 1,4-butandioldan quyidagi usullar yordamida olinadi. Reaktorgabutandiolsolib , 85— 90° C daazotatmosferasida 30—60 minutaralashtiriladi , sungrauningustigaekvimolyarmikdordageksametilendiizocianatqo ` shiladi . Reakciya ekzoter-mik bo`lgani tufayli aralashmaning temperaturasi uz-o`zidan 190 —195° C gacha kutariladi. Ma`lum vaqt utgandan keyin reak ciya nihoyasiga etsin uchun va hosil bo`lgan poliuretan tarkibi-dagi gazlarni haydash ma^sadida reakciya harorati 210° C gacha kutariladi. Sung 1,3—4 kPa bosimli azot atmosferasida reak-tordan lenta holida poliuretan siqib chiqariladi. Reakciya teng- lamasi quyidagicha: Organik eriguvchida boruvchi polikondensatlanish reakciyasi nati jasida ajralib chikadigan vodorod xlorid natriy gndroksid vosita-sida neytrallanadi: Ikkinchi usulda olingan poliuretan birinchi usulda olingan poliuretandan ancha farq qiladi. Ular kristallanuvchi polimer-dir. Poliuretanlar kimyoviy tarkibi ji^atidan ioliamidlarga uxshaydi. Makromolekulalari chiziqsimon bo`lgani tufayli undan tola olinadi. Bu tolalar ko`p xossalari jihatidan poligeksa-metilenadipinamid tolalariga uxshaydi. Poliuretanlar kauchuk-lar sifatida ham ishlatiladi. Undan tayyorlangan rezina buyum lar ishqalanishga chidamliligi bilan hamma polimerlardan afzal turadi. Poliuretan eritmalaridan olingan lak va elim ham yaxshi xususiyatga ega. Bu elimlar metallarni yogoch, kauchuq plastmassalarga; kauchuklarni shisha, chinni, paxta tolasiga mar kam yopishtiradi.

Bulardan tashqari poliuretanlar bulutsimon g’ovak polimer-lar olishda ham katta ahamiyatga ega. Bunday polimerlar juda engil hamda yuqori haroratda ham uz shaklini saqlay oladi. Ular mustahkamligi, tovush va issiqlikni utkazmasligi tufay li sanoatning barcha tarmoqlarida (qurilishda, avtomobilsoz-liq samolyotsozliq kemasozlik va bopqa sohalarda) keng ish latiladi.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

O'xshashlar

Polikondensatlanish reaksiyalari

Sopolimerlanish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari