Sopolimerlanish reaksiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

911.5 KB

Ko'chirib olish

Sopolimerlanish reaksiyalari Polimerlanish jarayonlari. Molekulasida bir yoki bir necha xil aktiv funktsional gruppalari bo’lgan quyi molekulyar moddalar  monomer molekulalarining o’zaro birikib, yuqori molekulyar birikma hosil qilish jarayoniga polimerlanish deyiladi. Polimerlanish jarayonida qatnashayotgan quyi molekulyar moddalarning soniga qarab  gomopolimerlanish (faqat bitta modda qatnashsa) va sopolimerlanish (ikki va undan ortiq modda qatnashsa) jarayoni sodir bo’ladi. Polimerlanish jarayonida yuqori molekulyar birimalardan boshqa qo’shimcha mahsulot hosil bo’lmaydi, chunki jarayon nihoyasida hosil bo’lgan polimer tarkibi dastlabki moddaning tarkibiga mos kelishi kerak. Shu sababli polimerlanish jarayonini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin: polimerlanish nM--------------------------→ (—M—) n Polimerlanish jarayoniga kirisha oladigan quyi molekulyar moddalar --- monomerlar bo’lib, ular o’zaro birikishidan polimerlar hosil bo’ladi. Molekulasi tarkibida qo’shbog’, uchlamchi bog’ bilan bog’langan atomlarga ega bo’lgan, shuningdek yopiq xalqali quyi molekulyar moddalar polimerlanish jarayoniga kirisha oladi. Polimerlanish jarayoni asosan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’larning uzilib monomer zvenolari orasida yangi birlamchi bog’lar hosil qilishi orqali amalga oshishi mumkin. Masalan: CH 2 = CH + CH 2 = CH + CH 2 = CH + …→ — CH 2 —CH—CH 2 —CH— CH 2 —CH— … | | | | | |

$R R R R R R CH 2 — CH 2 + CH 2 — CH 2 + CH 2 — CH 2 + . . . → - CH 2 - CH 2 - NH-CH 2 -CH 2 - NH-CH 2 -CH 2 -NH- \ / \ / \ / NH NH NH Shu bilan bir qatorda polimerlanish jarayonlari monomerlarning tabiatiga, aktivligiga va jarayon sharoitiga qarab molekulalararo ta‘sir natijasida geterologik parchalanish, ya‘ni ionlarga ajralish yoki gomolitik parchalanish, ya‘ni aktiv erkin radikallar hosil bo’lishi natijasida polimerlanish jarayoni amalga oshadi. Ba‘zi hollarda polimerlanish jarayoni, zaryad uzatuvchi komplekslar (ZUK) ta‘sirida sodir bo’ladi. Polimerlanish natijasida monomer molekulasi tuzilishidagi toyinmagan bog’lar, toyingan birlamchi valent bog’larga aylanadi: dien uglevodorodlarda esa qo’shbog’lar kamayib boradi. Masalan: n CH 2 = CH ― C = CH 2 → . . . [ ― CH 2 ― C = CH ― CH 2_ ― ] n | | CH 3 CH 3 Yuqorida qayd etilgan toyinmagan uglevodorodlar va ularning bir qator hosilalaridan polimerlanish tufayli sanoat uchun qimmatli xomashyo hisoblangan karbozanjirli yuqori molekulyar birikmalar olinadi. Bular orasida polietilen, polipropilen har xil fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polibutilen, polivinilxlorid, poliviniledenxlorid, polivinilftorid, turli xil kauchuklar, teflon, yuqori haroratga chidamli ftoroplastlar, poliakrilatlar, polivinilatsetatlar, poliakrilonitril va ularning$ $o’zaro polimerlanishidan hosil bo’lgan sopolimerlar ko’plab ishlab chiqarilmoqda. Sintetik tola, sun‘iy charm va plastmassalarning qator turlarini ishlab chiqarishda, asosan, etilen va uning hosilalari polimerlanadi. Tarkibida ikki qo’shbog’ bo’lgan dien, uchlamchi bog’i bo’lgan atsetilen uglevodorodlarning polimerlari asosida kauchuklar, yuqori temperaturaga chidamli materiallar olinadi. Polimerlanish jarayoniga molekulasi tarkibida geteroatomi bo’lgan organik moddalar ham kirisha oladi, natijada geterozanjirli yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’ladi. Masalan: formaldegid, formaldoksim va nitrillarning polimerlanishi quyidagicha sodir bo’ladi: n CH 2 = O → . . . — CH 2 — O — CH 2 — O ― CH 2 ― O . . . n CH 2 = NOH → . . . CH 2 — N — CH 2 — N — CH 2 — N — . . . | | | OH OH OH n R — C ≡ N → . . . — C = N — C = N — C = N — . . . | | | R R R Shuningdek, yopiq xalqali tuzilishga ega bo’lgan geteroorganik birikmalarning polimerlanishi natijasida ham geterozanjirli chiziqli tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: etilenoksiddan polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam hosil bo’ladi: t 0 n CH 2 — CH 2 → . . . — CH 2 — CH 2 — O — CH 2 — CH 2 — O — . . . \ / O t 0 n CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — C = O →$

| | —————— NH ———————— O t 0 ‖ ‖ → . . . — NH — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — CH 2 — C — . . . Polimerlanish jarayonida yopiq zanjirli monomerlardan chiziqli polimerlarning olinishi o’ziga xos jarayon bo’lib, uni keyinroq mufassal ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. O’ttizinchi yillarda N. N. Semyonov tomonidan alohida jarayonlar (zanjir reaktsiyalar) nazariyasining asoslari yaratilgandan keyin ko’pgina ximiyaviy reaktsiyalar aynan zanjirli mexanizm asosida kechishi har tomonlama ilmiy asoslanib, amaliy tajribalar orqali tasdiqlandi. Polimerlanish reaktsiyasi tezligiga qarab zanjirli va bosqichli bo’ladi. Bosqichli polimerlanishda monomer molekulalarining birlashishi kichik tezlikda boradi. Bunda migratsion polimerlanish sodir bo’ladi. Bunda reaktsiya barqaror oraliq moddalar hosil bo’lishi bilan o’tadi. Agar oraliq mahsulotlar beqaror va umri qisqa bo’lsa, zanjir mexanizmga ega polimerlanish sodir bo’ladi. Monomerlarning bosqichli polimerlanishida hosil bo’layotgan makromolekulaning molekulyar massasi kichik bo’ladi. Lekin zanjirli polimerlanishda hosil bo’lgan polimerlarning massasi katta, mingdan tortib bir necha o’n millionlarni tashkil qiladi. Bu holda chiziqli makromolekulalar hosil bo’ladi. Zanjirli mexanizmda monomerlarning polimerlanish darajasi yoki molekulyar massasi jarayonning borish tezligiga qarab birdaniga eng yuqori qiymatiga erishadi. Bundan yuqori molekulyar moddalar o’rtacha molekulyar massasi va polidisperslik darajasi, hosil bo’layotgan mahsulotning asosiy xossalari polimerlanish jarayonining xarakteriga va uning kinetikasiga bog’liq bo’ladi. Bosqichli jarayonni reaktsiyaning istalgan vaqtida to’xtatish va hosil bo’lgan dimer, trimer, tetramer, oligomer va shu kabi birikmalarni sof holda ajratib olish mumkin. Bunda dastlabki monomerning o’zaro birikish, oraliq mahsulotlarning bir-biri bilan yoki monomer bilan reaktsiyaga

kirishish xususiyatlari deyarli bir xil bo’ladi, ikkita (yana yangi) monomer molekulasining o’zaro birikish reaktsiyasi amalga oshishi uchun talaygina energiya talab qilinadi (chunki monomerlar aktivlanganidagina reaktsiyaga kirisha oladi). Polimerlanish jarayoni monomer molekulalarining o’zaro va oraliq mahsulotlar bilan birikishi uchun reaktsiyaga kirishayotgan molekuladan biror atomning tezda boshqa molekulaga ko’chishi, ya‘ni “migratsiyasi” natijasida ham sodir bo’la oladi. Polimerlanishning bu turiga bosqichli yoki migratsion polimerlanish deyilib, jarayon monomer molekulasidagi aktiv atomning (yoki ionning) ko’chishi natijasida roy beradi. Polimerlanishning bu turiga izobutilenning sulfat kislota ta‘sirida polimerlanish misol bo’la oladi. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Θ | | | | CH 2 = C + CH 2 – C → CH 3 – C – CH = C dimer | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | | | CH 3 – C – CH = C + n CH 2 = C → H— CH 2 –C —CH 2 –C–CH = C trimer | | | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Olifenlar va ularning hosilalari orasida izobutilenga o’xshash bunday talabga javob beradigan monomerlar deyarli kam, shuning uchun polimerlanishning bu turi olifenlarda kam uchraydi. Biroq shunday qator monomerlar mavjudki, ular ma‘lum sharoitda, migratsion polimerlanadi, lekin dastlabki monomer zvenosining tarkibi

$oxirgi mahsulot tarkibi va tuzilishi bilan ham farqli ravishda o’zgaradi. Bunday polimerlanish jarayoni polimer makromolekulasining ichki qismida yangi bog’lanishlarning hosil bo’lishi bilan yoxud bir yoki bir necha atomlar guruhi zanjir boylab ko’chishi yoki jarayon davomida quyi molekulyar moddalar ajralib chiqishi bilan boshqa jarayonlardan farq qiladi. Ba‘zi hollarda dien uglevodorodlarning polimerlanish jarayonida, aniqrog’i zanjirning o’sishi paytida monomer xalqasining ichki qismida yangi atomlararo bog’lanishlar hosil bo’lishi natijasida zanjir uchida yopiq xalqali monomer qismlari hosil bo’ladi. Masalan: CH 2 = CH – CH = CH 2 + CH 2 CH 2 →—CH 2 —CH = CH—CH 2 —CH 2 CH 2 → ║ ║ | ║ CH CH CH` CH | | | | CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 \ / \ / CH 2 CH 2 CH 2 / \ → —CH 2 —CH = CH—CH 2 — CH 2 - CH CH— ___ | | CH 2 CH 2 \ / CH 2 Bunday jarayon paytida nafaqat 5 – 6 a‘zoli yopiq halqa hosil bo’lishi kuzatiladi. Ichki va maleulalararo polimilanishda qo’shbog’lar hamda funktsional gruppalar orqali ajratilgan tuzilishdagi monomerlarning polimerlanishi tufayli yopiq geterohalqali yuqori molekulyar moddalar hosil b о ‘o’lishi kuzatiladi.$ $Bunday monomerlar gruppasiga divinilatsetatlar, diallilefirlar, diallilammoniyli tuzlari va xokazolar kiradi: CH 2 CH 2 CH 2 ║ ║ / \ n CH CH ------→ [—CH 2 —CH CH —] n | | | | O—CH 2 —O O O \ / CH 2 Ba‘zi yopiq zanjirli toyinmagan monomerlarning polimerlanishi natijasida ham zanjirning ichki qismida qo’shimcha yangi bog’lar hosil qilgan yopiq zanjirli polimerlar hosil bo’ladi. Masalan: 1,4 – dimetiltsiklogeksanning polimerlanishi natijasida poli 1,4 – dimetiltsiklogeksan, shuningdek, 1,5 – tsiklooktadien polimerlanganda poli 1,5 – tsiklooktadien hosil bo’ladi. n CH 2 = CH 2 → [ — CH 2 — CH 2 — ] n Zanjirning rivojlanish davrida bir yoki bir necha atomlar gruppasining ko’chishi (yoki siljishi ) bilan boradigan polimerlanish jarayonida ko’pincha vodorod atomining gidrid yoki proton holida ko’chishi kuzatiladi. Masalan: molekulasi tarmoqlangan tuzilishga ega bo’lgan α - olefinlar kationli polimerlanganda: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | | R + + CH 2 = C → R—CH 2 —C + + CH 2 = C → R – CH 2 – C – CH 2 – C + | | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3$

Xuddi shuningdek, ba‘zi amidlarning polimerlanishi R+CH 2 =CH—C— NH 2 → R—CH 2 —CH 2 —C—NH + → ║ ║ O O →R—CH 2 —CH 2 —C— N + + CH 2 = CH—C—NH 2 → ║ | ║ O H O →R——CH 2 —CH 2 —C— N ——CH 2 —CH 2 —C—NH + ║ | ║ O H O yoki propilenning va boshqa monomerlarning katalizatorlar ishtirokida polimerlanishida ham xuddi shu ahvol kuzatiladi. Bulardan tashqari polimerlanish jarayonida N atomidan og’irroq atomlar yoki atomlar gruppasining migratsiyasi ham ba‘zi hollarda kuzatiladi. Masalan, xlor ioni yoki metil gruppasi va boshqa atomlar gruppasining reaktsiya natijasida ko’chishi kabi hollar haqida keyinroq izomerizatsion polimerlanish qismida batafsil to’xtalib o’tamiz. Umumiy holda polimerlanish jarayonini zanjirning o’sishiga olib keladigan aktiv markazning tabiatiga va zanjirning o’sish qonuniyatiga qarab bir-biridan quyidagicha ajratiladi. 1. R a d i k a l p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markazi sifatida, monomer molekulasining gomolitik parchalanishi natijasida hosil bo’lgan erkin radikallar muhim rol oynaydi. 2. I o n l i p o l i m ye r l a n i sh jarayonini boshlovchi aktiv markaz sifatida qo’shbog’ning geterolitik parchalanish natijasida hosil bo’lgan ionlar yoki ion-

radikallar asosiy omil hisoblanadi. Demak, polimerlanish jarayonida o’sayotgan makromolekulalarni m a k r o r a d i k a l l a r (radikal polimerlanishda) makroionlar (ionli polimerlanishda) hosil qiladi. Shunday qilib, polimerlanish jarayoni o’ziga xos murakkab sistema bo’lib, boshqa zanjirli ximiyaviy jarayonlar kabi asosan uchta oddiy reaktsiyalardan: aktiv markazning paydo bo’lishi, zanjirlarning o’sishi va zanjirlarning uzilishi kabi bosqichlardan iboratdir. Aktiv markazning hosil bo’lishi uchun katta energiya talab qilinadi. Shu sababdan bu bosqich kichik tezlik bilan boradi. Tashqaridan berilgan energiya (issiqlik, yorug’lik, ultrabinafsha nur, radiatsion, rentgen va lazer nurlari hamda ximiyaviy energiya) yordamida monomer molekulasidagi ximiyaviy bog’ning uzilishi natijasida monomer aktivlanadi, ya‘ni molekula birikish yoki o’sish xususiyatiga ega bo’ladigan aktiv markaz hosil qiladi: h ν M 1 —→ M * 1 Makromolekula zanjirning o’sishi kam miqdor energiya talab qilsa, bu jarayon juda katta tezlik bilan boradi. M 1 * + M 2 → M 2 * M 2 * + M 1 → M 3 * M* n-1 + M 1 → M n * Bu yerda: M 1 - monomer molekulasi M 2 *; M 3 *; M* n-1 } o’sayotgan radikallar. Makromolekulyar zanjirning o’sish jarayoni, ya‘ni polimer zanjirning quyi qismidagi monomer bo’g’inning aktivligi yo’qolguncha yoki monomer miqdorining hammasi sarflanib tugaguncha davom etishi mumkin. Zanjirning uzilishi ko’p miqdordagi energiyani talab qilmasa polimerlanish nisbatan yuqori tezlikda davom etadi: (M*) n+1 → ( (M* n ) n + M*) Zanjirning uzilish jarayonida makromolekula zanjirining o’sish tezligi, uning uzilish tezligidan qancha katta bo’lsa, hosil bo’layotgan polimer makromolekulasining uzunligi shuncha katta bo’ladi. Demak, makromolekulaning

katta yoki kichikligi o’lchami va undan zanjirning uzunligi haqida o’rtacha molekulyar massasi aynan shu ikkala jarayon tezliklarining nisbatiga bog’liqdir. Hozirgi paytda yuqori molekulyar moddalarning keng tarqalgan sintez qilish uslublaridan biri radikal polimerlanishdan iborat. 2. Полимерларнинг олиниш усуллари . Бундай ажойиб бирикмалар қандай ҳосил қилинади ? Полимер лар асосан икки хил усулда - полимерлаш р еакция лари ва поликонденса тланиш реакц и ялари асосида олинади . Полимерланиш реакциялари мономер таркибидаги қўш боғларнинг узилиши натижасида фаол марказнинг ҳосил бўлиши ҳисобига боради . Кейинги молекулаларнинг бирикиши ҳисобига занжирнинг ўсиши , рекомбинация ва диспропорция усуллари бўйича занжирнинг узилиши кузатилади .

Полиэтиленни олиниши мисолида полимерланиш реакциясини ўрганамиз : n СН 2 = СН 2 ( - СН 2 – СН 2 - ) n По ликонденса тланиш реакциялари учун икки ва ундан ортиқ функционал гуруҳлар тутган мономерлар талаб этилади ( - ОН , - СООН , - N Н 2 ва бошқалар ). Бу мономерларнинг ўзаро таъсирлашуви натижасида қуйимолекуляр бирикмалар ( сув , аммиак , водород хлорид ) ажралиб чиқиши натижасида ҳосил бўлган янги гуруҳлар ўзаро бирикиб юқори молекуляр бирикмаларни ҳосил қилад и . синтети к полимер ларни к онфигурация си Чизиқсимон Тармоқланган Тикилган ута тармоқланган Турсимон

Бирикиш турлари C H2 C H R n CH2 CH R CH2 CH R CH2 CH R CH2 CH R CH R CH2 CH2 CH R CH2 CH R CH2 CH R CH R CH2 Бошга дум бирикиш Бошга - бош бирикиш Аралаш бирикиш Цис - ва транс - изомерия

Стереоизомерия Синтети к полимер лар . Олиниш усуллари . • Радикал полимер ланиш ( занжирли реакциялар асосида ) • Ион ли полимер ланиш ( стереорегуляр тузилишга эга бўлиб , каталити к жараён хисобланади . ) • Поликонденса тланиш ( кўп функциаонал группалар тутган мономерларни поли конденсатланиш натижасида қуйи молекуляр бирикмалар ажралиб чиқади . ) • Ўзаро бирикиш ( кўп функционал гурухлар тутган мономерларни қуйи молекуляр бирикмалар ажралиб чиқмасдан ўзаро бирикиш реакцияларидир . ) Ikki yoki undan ortiq tur monomerlarning birgalikda polimerlanish jarayoni s o p o l i m y e r l a n i sh jarayoni deyiladi; hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar esa s o p o l i m e r l a r deb ataladi. Sopolimerlar makromolekulasining tarkibi reaktsiya uchun olingan monomerlarning molekula qoldiqlaridan

bo’g’inlaridan tashkil topdi. Makromolekulaning tarkibi faqat bir xil monomer molekula bo’g’inlaridan tashkil topgan polimerlar g o m o p o l i m e r l a r deyiladi. Gomopolimerlanish jarayonida faqat bir turdagi o’sayotgan zanjirni tashkil etsa, sopolimerlanish esa bir necha xil ko’rinishdagi o’sayotgan zanjirlardan iborat bo’ladi. Hozirgi paytda ikki monomerdan tashkil topgan binar sistemalarning sopolimerlanish quyidagi sxema tarzida ifodalanadi: n M 1 + n M 2 —→ . . . — M 1 — M 1 — M 1 — M 2 — M 2 — M 2 — M 1 — M 2 — M 1 - M 2 — . . . Bu jarayon umumiy holda M 1 va M 2 monomerlarning aktiv radikal ta‘sirida o’zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida yangi aktiv markazlar hosil qilib, ulardan biri M 1  monomer molekulasi bilan o’zaro birikishi mumkin. Bu reaktsiyalarning sodir bo’lish ehtimolligini amaliy tajribalar yordamida aniqlash mumkin. Demak, polimerlanish xususiyati har xil bo’lgan ikki monomer aralashmasining sopolimerlanishidan hosil makro molekulalar tarkibi har ikkala monomer bo’g’inlaridan iborat bo’ladi. Bu holda o’sayotgan makroradikallar polimerlanishda ishtirok etayotgan monomerlarning har ikkalasi bilan ham reaktsiyaga kirishgan bo’ladi. Demak, o’sayotgan makroradikalning xarakteri asosan o’sayotgan zanjir uchidagi monomer bo’g’in xossasiga bog’liq bo’ladi. Sopolimerlanish jarayonida o’sayotgan radikallar bilan monomerlarning o’zaro ta‘sirlashuvi natijasida to’rt turdagi reaktsiya sodir bo’ladi. Agar M 1 va M 2 monomerlardan aktiv markazlar osil bo’lish tezligini υ 1,1 , υ 2,2 va tezlik doimiyliklarini υ 1,1 , va υ 2,2 bilan, oraliq reaktsiyalar tezliklarini υ 1,2 , υ 2,1 va K 1,2 , K 2,1 bilan belgilasak, u holda sopolimerlanish jarayonlar quyidagi elementlar reaktsiyalardan iborat bo’ladi. K 1,1 I. M 1 + M 1 ——→ M ֹ 1 I. υ 1,1 = K 1,1 [M · 1 ] [ M ] K 1,2 II. M · 1 + M 2 ——→ M · 2 II. υ 1,2 = K 1,2 [M · 1 ] [ M 2 ] K 2,2 III. M · 2 + M 2 ——→ M · 2 III. υ 2,2 = K 2,2 [ M · 2 ] [ M 2 ]

K 2,1 IV. M · 2 + M 1 ——→ M · 1 IV. υ 2,1 = K 2,2 [ M · 2 ] [ M 1 ] Keltirilgan reaktsiyalardan qaysi birining tezligi kattaroq bo’lsa, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi, o’sha reaktsiyaga muvofiq birikayotgan monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi. Demak, mana shu to’rt xil reaktsiyalar yordamida monomerlarning umumiy sarf bo’lish tezligi I va IV reaktsiyalarda kuzatilgani uchun bu quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. d [M 1 ] — ——— R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] (1) dt M 2 monomerning sarf bo’lish tezligi II va III reaktsiyalarga kuzatilgani uchun: d [M 2 ] — ——— R 2,2 [M · 2 ] [M 2 ] + R 1,2 [M · 2 ] [M 2 ] (2) dt (1) va (2) tenglamani o’zaro bir-biriga bo’lganimizda quyidagi nisbatga ega bo’lamiz. d [M 1 ] R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 1,2 [M · 2 ] [M 1 ] ——— = ————————————— (3) d [M 2 ] R 2,2 [M · 2 ] [M 2 ] + R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ]

Makroradikal M 2 radikaldan M 1 radikalga uzatilishi, ya‘ni II va IV elementar reaktsiyalarning takrorlanishi tufayli, bu reaktsiyalar orasida muvozanat qaror topadi: R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] = R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] bundan R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] [M · 2 ] = —————— (4) R 2,1 [M 1 ] Haqiqatan ham M 1 — M 2 — M 2 11 reaktsiyaning tezligi M 2 — M 1 — M 1 1V reaktsiyanikiga nisbatan ortiqroq bo’lsa, reaktsion muhitda M 2 radikalning miqdori ortadi. Natijada 11 elementar reaktsiya yuqori tezlikda boradi. Ya‘ni aktiv markazning M 1 dan M 2 ga M 2 radikaldan M 1 radikalga uzatilish tezligi M 1 va M 2 monomerlardan aktiv markaz hosil bo’lish tezligiga qaraganda ortiq bo‘ladi. Natijada 11 va 1V reaktsiyalar o’rtasida dinamik muvozanat qaror topadi. Shu sababdan (3) tenglamadan R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] ning o’rniga R 1,2 [M · 2 ] [M 2 ] ni qoyib, hosil bo’lgan tenglamani har ikki tomonini [M 1 ]/R 2,2 ga bo’lib, soddalashtiramiz. R 1,1 —— [M 1 ] + [M 2 ] d [M] R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] [M 1 ] R 1,1 ——— = ——――————————— = ————— ———— (5) d [M 2 ] R 2,2 R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] 2 [M 2 ] R 2,2 ——— . —————— + R 1,2 [M · ] [M 2 ] ——— [M 2 ] [M 1 ] R 2,1 [M 1 ] R 2,1 Bundan monomerlarning nisbiy aktivligini, ularning o’zaro reaktsiyaga kirishish tezlik konstantalari orasidagi nisbat orqali ifodalash mumkin bo’ladi. M 1

monomerning nisbiy aktivligini r 1 va M 2 monomernikini esa r 2 bilan ishoralaymiz va bu ifoda sopolimerlanish doimiyligi deb ataladi. Ularning qiymatini (5) tenglamadagi o’rniga qoysak, sopolimerlanish jarayoni uchun differentsial tenglamaga ega bo’lamiz: d [M 1 ] [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] ——— = —— • —————— (6) d [M 2 ] [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] Bunda r 1 va r 2 kattaliklar monomerlar molekulalarning bir-biri bilan o’zaro birika olish imkoniyatining tarkibiy qiymatlarini ko’rsatadi. Bu doimiyliklar ba‘zi bir sistemalar uchun o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi. Bu tenglama Mayo — Lyuisning sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi deb yuritiladi. Shunday qilib, yuqoridagi tengldama juda qisqa vaqt ichida hosil bo’layotgan sopolimerning differentsial tarkibini d [M 1 ] / d [M 2 ] ifodalaydi, ya‘ni polimerlanish jarayonining ma‘lum paytida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini aniqlashga imkon yaratadi. Agar keltirib chiqarilgan differentsial tenglama (6) ni integrallasak: [M 1 ] [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] (7) ——— = —— • —————— [M 2 ] [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] ifodasiga ega bo’lamiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibidan farq qiladi va monomerlarning reaktsion aktivliklariga (r 1 va r 2 ga) bog’liq ravishda o’zgaradi. Sopolimerlanish doimiyliklarining qiymatini aniqlash uchun odatda M 1 va M 2 monomerlar aralashmasidan hosil bo’lgan sopolimer tarkibini bilish kifoya qiladi. Umumiy holda sopolimerning tarkibi monomerlar aralashmasining

tarkibidan ancha farq qiladi, ya‘ni jarayon davomida aralashmaning tarkibi o’zgarib boradi, chunki sistemada faolroq monomer miqdori kamayib, sustroq monomer miqdori nisbatan ortib boradi. Binobarin, sopolimer tarkibi ham o’zgarib boradi. Polimerlanish darajasining katta qiymatlarida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini Mayo — Lyuis tenglamasi yordamida aniqlab bo’lmaydi. Shu sababdan Abkin bu tenglamani soddalashtirib, polimerlanish jarayonining katta qiymatlari uchun Mayo Lyuisning to’liq integral tenglamasini taklif qildi: lg M 1 /M 01 r 1 = ———— [ [M 02 ]/[M 01 ] r 2 + 1] - [M 02 ]/[M 01 ] (8) lgM 2 /M 02 (8) integrallangandan keyin Mayo – L’yuis – Abkin tenglamasi hosil bo’ladi. [M 2 ] r 2 [M 02 ] [M 1 ] 1 – r 1 .r 2 (r 1 -1)[M 1 ]/[M 2 ] – r 2 + 1 lg ——— = ——— lg ——— ——— - —————lg ———————————— (9) [M 02 ] 1 – r 2 [M 01 ] [M 2 ] (1-r 1 )(1-r 2 ) (r 1 – 1)[M 01 ][M 02 ] – r 2 + 1 bu yerda [M 01 ] va [M 02 ] M 1 va M 2 monomerlarning aralashmasidagi dastlabki molyar miqdorlari. Sopolimer tarkibini miqdoriy hamda grafik usulda aniqlash uchun monomerlarning absolyut molyar miqdorlari o’rniga ularning aralashma tarkibidagi dastlabki molyar miqdorlarini (f 1 , f 2 ni ) va sopolimer tarkibidagi miqdorlari (F 1 va F 2 ) bilan ifodalaymiz. Sopolimer tarkibidagi monomerlarning molyar miqdorlari quyidagi tenglamalar yordamida hisoblab topiladi. F 1 = r 1 f 2 2 + f 2 f 1 / f 2 f 1 2 + 2f 1 f 2 + r 2 f 2 2 (10) F = 1 – F 1 = r 2 f 2 2 + f 2 f 1 / r 1 f 1 2 + 2f 1 f 2 + r 2 f 2 2 (11)

Sopolimer tarkibining monomer aralashmasi tarkibiga bog’liqlik diagrammasi — sopolimer tarkibining egri chiziqlari deb yuritiladi. I. Hol. r 1 = 1, r 2 = 1. Bu holda o’sayotgan makroradikal har ikki monomer molekulalarini bir xil tezlik bilan biriktirib oladi. Demak, polimerlanish jarayoni har bir monomerning erkin radikali o’z monomerini ham, “begona ” monomerni ham bir xil tezlik bilan biriktiradi. Natijada sopolimerning tarkibi dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qilmaydi va azeotrop aralashma hosil bo’ladi. Sistemada azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishi uchun quyidagi nisbatlar tengligi qaror topishi kerak: d [M 1 ] [M 1 ] n [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] —―— = ―— = —— bo’lsa, ————―— = 1. d [M 2 ] [M 2 ] n [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] u holda, [M 1 ] (r 1 — 1) = [M 2 ] (r 2 — 1) bundan [M 1 ] r 2 — 1 —— = ——— (12) [M 2 ] r 1 — 1 Agar [M 1 ] / [M 2 ] nisbat (12) tenglamadagi holni qanoatlantirsa, monomer tarkibi sopolimerlanish jarayoni davrida o’zgarmasdan qolib, dastlabki monomerlar aralashmasining tarkibiga mos keladi. U holda (12) tenglamaning o’ng tomonining fizikaviy ma‘nosi: r 2 — 1 ——— > 0 r 1 — 1 nisbatan noldan katta qiymatlari uchun azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishini ko’rsatadi. Chunki monomerlar miqdorlarining o’zaro nisbati manfiy qiymatga ega

bo’lmasligi kerak. Demak, r 1 < 1 , r 2 < 1 yoki r 1 > 1 , r 2 > 1 holatda ham o’sayotgan makroradikal “o’z” monomerini ham (R 1,1 > R 1,2 va R 2,2 > R 2,1 ) “begona” monomerni ham (R 1,1 < R 1,2 va R 2,2 < R 2,1 ) bir xil tartibda biriktiradi. II. Hol. r 1 < 1, r 2 < 1, r 1 · r 2 < 1 bo’lganda har ikkala monomer faqat “begona” monomer molekulasini oson biriktiradi. Chunki bu holatda sopolimer zanjirida M 1 va M 2 monomer bo’g’inlarning soni bir xil bo’ladi. Sopolimerning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibiga bog’liq bo’lmaydi. Natijada monomerlarning molekulalari sopolimer zanjirida ketma-ket takrorlanuvchi qatorni tashkil etadi. III. Hol. r 1 > 1, r 2 < 1, ya‘ni M 1 va M 2 monomerlar bo’g’ini bilan tugovchi o’sayotgan makroradikallar faqatgina M 1 monomer molekulalarini biriktiradi. Bu holda monomerlar (dastlabki aralashmasi tarkibidan qat‘i nazar ) sopolimer zanjiri M 1 monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi. IV. Hol. r 1 > 1, r 2 > 1, ya‘ni har ikkala turdagi o’sayotgan makroradikal “begona” monomer molekulasiga qaraganda “o’z” molekulasini tezroq biriktirib oladi. Bunday tarkibli sopolimerlar amalda kam uchraydi. Shuningdek, r 1 ≈ 0, r 1 ≈ 0 bo’lganda ham regulyar ketma-ket joylashgan monomer bo’g’inlaridan iborat ekvimolekulyar tarkibli azeotrop sopolimerlar hosil bo’ladi. Bunday sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibiga bog’liq bo’lmaydi. r 1 va r 2 kattaliklarning qiymati 1 dan yuqori bo’lganda har ikkala monomer o’zining gomopolimerlarini hosil qiladi va sopolimer ikkala gomopolimerning oddiy aralashmasidan iborat bo’lib qoladi. Sopolimerlanish jarayonida ham monomerlarning reaktsiyaga kirishish moyilligi gomopolimerlanish jarayonidagi kabi monomerlarning ximiyaviy tuzilishiga va uning molekulasi tarkibidagi o’rinbosarlar hamda qo’shbog’larning faolligiga bog’liq bo’ladi. Ba‘zi monomerlar oddiy sharoitda o’z-o’zicha polimerlanmasa ham, sopolimerlanish reaktsiyasiga kirisha oladi. Misol uchun, shu vaqtga qadar malein angidridning oddiy usulda olingan gomopolimeri ma‘lum emas, ammo u stirol bilan sopolimer hosil qila oladi.

1. T a n l a n g a n e g r i ch i z i q l a r u s u l i . Bu usul yordamida sopolimerlarning dastlabki tarkibini ifodalovchi nazariy va tajribaviy egri chiziqlarni o’zaro bir – biriga taqqoslab, r 1 va r 2 eng yaxshi qiymatlari aniqlab topiladi. 2. M a y o — L yu i s n i n g e g r i ch i z i q l a r n i n g o’ z a r o k ye s i sh u v i g a a s o s l a n g a n u s u l i. Sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi asosida r 1 va r 2 kattaliklar aniqlanadi. Yuqorida keltirilgan usullar sopolimerlanish jarayonining uncha chuqur bo’lmagan bosqichlari uchun qo’llaniladi. To’liq sopolimerlanish jarayoni uchun Mayo — Lyuis — Abkinning integral tenglamasidan foydalanib, hosil bo’lgan sopolimer tarkibini va sopolimerlanish kattaliklarini aniqlash mumkin. Keyingi vaqtlarda r 1 va r 2 kattaliklar qiymatini aniq hisoblab topish uchun yangi mukammallashgan usullar taklif qilinadi. Bunday usullardan biri mavjud usullardan EHM yordamida foydalanishdir. Shuningdek, r 1 va r 2 kattaliklarni aniqlash paytida shu narsani takidlash lozimki, ba‘zi monomer sistemalariga Mayo-Lyuis tenglamasi muvofiq kelmaydi. Natijada sopolimerning tarkibi ham, r 1 va r 2 kattaliklarning qiymatlari ham sopolimerlanish vaqtida o’zgarib turadi va ishning unumi nazariy hisobga to’g’ri kelmaydi. Bundan chetlanishlar quyidagi hollarda yuz beradi: 1) Monomerlarning reaktsiyaga moyilligi zanjir uchidagi monomer bo’g’iniga bog’liq bo’ladi; (stirol-fumaronitril sistemasida). 2) Jarayon davrida sistemaning bir jinsligi (gomogenligi) buzilganda (emulsion va suspenzion hamda geterofazali polimerlanish jarayonlarida). 3) Monomerlar aralashmasining elektirik xossalarini o’zgartira oladigan ionogen guruhlar tutgan monomerlar sistemasi sopolimerlanganda yuqoridan cheklanishlar kuzatiladi. Sopolimerning muhim xossalaridan biri shundan iboratki, sopolimer makromolekulasining tarkibi xilma-xil bo’ladi. Mayo — Lyuis tenglamasini qanoatlantiradigan sopolimer tarkibiy jihatdan juda qisqa taqsimlanish egari chizig’iga ega bo’ladi. Monomerlarning to’liq polimerlanishidan hosil bo’layotgan

sopolimerlarning tarkibi bundan mustasno bo’lib, uning makromolekulasi taqsimlanish jihatidan xilma-xil tarkibga egadir. Shuning uchun sopolimer makromoleklasining tarkibiy xilma-xilligini aniqlash uchun, sopolimerlanish jarayoni yuqori qiymatlargacha olib boriladi. Ayni bir vaqtdagi hosil bo’lgan sopolimerning tarkibini sopolimerlanish darajasiga nisbati hisoblab topiladi. Ya‘ni 1-[M]/[M 0 ], bu yerda [M 0 ] va [M] — sopolimerlarning boshlang’ich va keyingi summar miqdorlari. Agar M 0 va M monomerning dastlabki va oxirgi miqdorlarini qiymati orqali ifodalab, F 2 > f 2 uchun Skeyst tenglamasi. [M] f 2 df In —― = ∫ ——― (16) [M 0 ] f 1 (F 2 -f 2 ) Bu tenglamani (15) tenglama yordamida integrallansa, Mayer tenglamasi kelib chiqadi: [M] 1 — —― = 1 ― (f 1 / f 01 ) a (f 2 / f 02 ) β (f 01 ― δ/ f 1 ― δ) γ (17) [M 0 ] Bu tenglamaning chap tomonidagi ayirma 1- [M]/ [M 0 ] monomerlarning sopolimerga aylanish darajasini ko’rsatadi. r 2 r 1 1 ― r 1 · r 2 1 ― r 2  = —— ;  = —— ;  = —————— ;  = ————— (18) 1 – r 2 1 – r 1 (1― r 1 ) (1― r 2 ) 2 ― r 1 ― r 2  ,  ,  va  darajalarning qiymatlari, ularni sopolimerlanish kattaliklarini aniqlagandan so’ng hisoblab topiladi.

Monomerlar bo’g’inlarini sopolimerning molekulyar zanjirida ketma–ket taqsimlanishini va joylashish tartibini r 1 va r 2 kattaliklar qiymatini aniqlash yordamida hisoblab topishimiz mumkin. Agar n ta monomer (M 1 ) bo’g’inining sopolimer zanjirida ketma–ket joylashishini Q n bilan belgilasak, u holda: P 1.1  M 1 monomerning polimerlanish darajasi. Q n1 = P 1,1 n – 1 · P 1,2 bunda (19) [M 1 ] P 1,1 = r 1 —— + r 1 [M 1 ] [M 1 ] bundan 00 P 1,2 = 1 — P 1,1 ; P 1,2 = ∑ P 1,1 n – 1 = 1 1 bo’lgani uchun Q n , qiymati zanjir uzunligi boylab M 1 bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlangan qismlariga son jihatdan teng bo’ladi. U holda sopolimer zanjirida M 1 monomer bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlanishi: n Q m ———— = nP 1,1 n- 1 · P 2 1,2 ga teng bo’ladi (20) 00 ∑ n Q n 1 Zanjirninng ketma – ketlik qismidan M 1 monomerning o’rtacha molyar miqdorini topamiz. – 00 00 1 – 1 n 1 = ∑ n Q n1 / ∑ Q n1 = ——; n 1 = —— (21)

1 1 P 1.2 P 1.2 Sopolimer zanjiridagi M 2 monomerning ketma – ketligi uchun. – 1 n 2 = —— (22) P 2.1 bilan ifodalanadi. Xuddi shu usul bilan sopolimer makromolekulasi zanjirining har qanday uzunlikdagi xohlagan qismi tarkibidagi ketma – ketlikni aniqlash mumkin. Xarvud yuqoridagi usulni birmuncha soddalashtirib, zanjirning har 100 monomer bo’g’inidan iborat qismi uchun quyidagi ifodani taklif etdi (har xil bog’lanishlar uchun). % (M 1 — M 2 ) = R/2; % (M 2 — M 1 ) = R/2; % (M 1 — M 1 ) = % (M 1 ― R/2); % (M 1 — M 2 ) = % (M 2 ― R/2) (23) Bu yerda % M 1 va % M 2 sopolimer tarkibidagi M 1 va M 2 monomererlarning massa miqdori. R  sopolimerning tuzilishi son jihatdan bir xil tarkibli monomer bo’g’inlarning ketma – ketlik soni. Zanjir ketma – ketligining o’rtacha uzunligi M 1 va M 2 uchun: – 2 M 1 – 2 M 2 n 1 = % ―― ; n 2 = % —— R R Diadalarning ketma – ketlik ehtimolligi R R

P 1.2 = ——— ; P 1.1 = ( % M 1 —— ) / % M 1 % 2 M 1 2 R R (24) P 2.2 = ( % M 2 — —— ) / % M 2 ; P 2.1 = ——— 2 % 2 M 2 P 2.2 + R 2.1 = 1 bo’ladi. Xuddi shu usulda M 2 monomer bo’g’ini uchun zanjirning xohlagan qismidagi ketma – ketlik ehtimolligi hisoblab topiladi. Shunday qilib, sopolimer tarkibi r 1 va r 2 kattaliklarining monomerlar va o’sayotgan makroradikallarning xususiyatlariga bog’liq ekanligini ko’ramiz. 1917 yilda T. Alfrey va K. Prays sopolimerlanish doimiyliklarini reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning tuzilishiga bog’liqligini o’zlari ishlab chiqqan Q  e sxemasida ko’rsatib berdilar. Bu sxemada har bir o’suvchi zanjirning doimiyligi 4 ta kattalik orqali ifodalanadi. R 1.1 =P 1 ·Q 1 ·exp[―e 1 2 ] R 1.2 = P 1 · Q 2 · exp [― e 1 · e 2 ] Bu yerda P  o’sayotgan radikalning reaktsiyaga kirishish qobilyati; Q  molekuladagi qo’shbog’ quvvatini ko’rsatuvchi kattalik (umuman P va Q monomer va radikalning kuchlanganligini ko’rsatuvchi kattaliklardir ). Monomer molekulasining va o’sayotgan M 1 radikalning o’rinbosarlar ta‘sirida qutblanishini ko’rsatuvchi kattaliklar e 1 va e 2 bilan ishoralanadi. Ularning qiymati musbat va manfiy bo’lishi mumkin. R 1, 1 va R 1 , 2 nisbiy qiymatlarini r 1 kattalik orqali ifodalab, (24) tenglamani quyidagi ko’rinishga keltiramiz: R 1.1 = P 1 Q 1 exp [― e 1 2 ] Q 1 r 1 = ——————————― = —― exp [―e 1 (e 1 ― e 2 ) ] (25) R 1.2 = P 1 Q 2 exp [― e 1 e 2 ] Q 2 shuningdek,

Q 2 r 2 = ―— exp [― e 2 (e 2 ― e 1 ) ] (26) Q 1 bu ikkala tenglamaning o’zaro ko’paytmasidan r 1 r 2 = exp [  (e 1  e 2 ) 2 ] hosil bo’ladi (27). Yuqorida keltirilgan empirik tenglamalar asosida monomerlarning (Q  e sxemasi yordamida ) reaktsiyaga kirishish qobilyatlarini tajriba yo’li bilan aniqlash mumkin. Preys va boshqa tadqiqotchilar stirolning nisbiy reaktsion faolligini etalon sifatida Q = 1 va qutblanishini e =  0,8 ga teng deb qabul qilib, qator monomerlar uchun yuqoridagi empirik tenglama yordamida Q va e ning qiymatlarini hisoblab chiqdilar. Bu sxemanirng nazariy asoslarini qoniqarli bo’lmaydi, chunki (Q  e) sxemasi asosan empirik va taxminiy xarakterga ega bo’lgani uchun nazariy asosga ega emas. Shunga qaramay, amaliy tajribalar asosida bu sxemadan foydalanib sopolimerlanish kattaliklarining qiymatlarini izohlab berish mumkin. Keyingi vaqtlarda Q va e ning qiymatlarini monomerlarning fizikaviy xossalarini o’rganish yordamida aniqlashga urinishlar bo’ldi. Natijada bu usul yordamida monomerlar tarkibidagi qo’shbog’ning UF – nur yutishini o’rganish bilan monomerning nur yutish maksimumi  n - 1 bilan ig Q orasidagi chiziqli korrelyativ bog’lanish aniqlandi. Bundan tashqari YamR usuli yordamida ham qo’shbog’ning qutblanishi e bilan 13 C atomining ximiyaviy siljishi o’rtasidagi bog’lanish aniqlandi. Shunday qilib, Q va e ning qiymatlarini aniqlash bilan hali o’rganilmagan monomerlar sistemasi uchun r 1 va r 2 qiymatlarini hisoblab chiqib, ularning nisbiy reaktsiyaga faolligi haqida mulohaza yuritish mumkin bo’ldi. Sopolimerlanish jarayoniga haroratning ta‘siri yaqqol ko’zga tashlanadi. Bunday holatda sopolimerlanish reaktsiyasining mexanizmi ham o’zgaradi. Radikal sopolimerlanish jarayonining xarakterli asoslaridan biri r 1 va r 2 qiymatlariga erituvchi tabiatining amalda ta‘sir qilmasligidir. Sopolimerlanish davrida polimer fazasining ajralishi geterofazali sopolimerlanishga olib keladi.

Natijada hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibi bir jinsli fazada hosil bo’lgan sopolimer tarkibidan farq qiladi. Bu cheklanishlar sopolimerlanish jarayonini biror muhitda, cho’ktiruvchi moddalar ishtirokida yoki inert erituvchilarda olib borilganda deyarli kuzatilmaydi. Sopolimer qutbsiz muhitda qo’shimcha ravishda qutblangan monomer molekulasi bilan, qutbli muhitda esa kam qutblangan monomer bilan boyiydi. Geterofazali sopolimerlanishda har xil fazada bir vaqtda turli xil reaktsiyalarning borishi natijasida sopolimer har xil kompozitsiyalardan tarkib topgan bo’ladi. Sopolimerlanish jarayonini suspenziyada yoki emulsiyada olib borilganda, monomerlarning suv fazasidagi eruvchanligi va mitsellada monomer molekulasining har xil tezliklarda diffuziyalanishidan hosil bo’layotgan polimer zarrachalarini tanlab yutishi natijasida sopolimerlarning tarkibi har xil bo’ladi. Ayniqsa radikal sopolimmerlanish jarayoniga reaktsion muhitning tabiati ham katta ta‘sir ko’rsatadi. Bu ta‘sir monomerlarning funktsional aktiv gruppalari bilan aktiv markazlar o’rtasida donor – aktseptor bog’lanishlar hosil bo’lishi natijasida roy beradi. Bu bog’lanishlar asosida reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning funktsional gruppasi bilan aktiv markazlar kuchlangan bog’li ichki molekulyar komplekslar hosil qiladi. Bu komplekslarning monomer molekulalari bilan birikishi natijasida sopolimer tarkibi o’zgaradi. Masalan, sopolimer tarkibining hamda r 1 va r 2 kattaliklari qiymatlarining o’zgarishi akril yoki metakril kislotalarining, akril yoki metakrilamid, vinilpiridin, N  vinilpirrolidon, N  vinilkarbazol kabi monomerlarning erituvchi molekulalari bilan vodorod bog’lar hosil bo’lishi sababli yuzaga chiqadi. Molekulasi tarkibida asosli xossasi bo’lgan funktsional gruppalarga ega monomerlardan hosil bo’lgan sopolimerlar tarkibiga Lyuis kislotalari katta rol ko’rsatadi. Radikal sopolimerlanish jarayoniga muhitning ta‘sirini o’rganish ham katta ahamiyatga ega. Sopolimerlarning kompozitsion bir xillik tarkibini oshirish va zanjirdagi monomer bo’g’inlarning qat‘iy tartibda joylashish ketma – ket darajasini boshqarish va aktiv monomerlar bilan passiv monomerlar asosida maqsadga muvofiq sopolimerlar olish uchun sopolimerlanish jarayoni o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan maxsus aktiv muhitlar ta‘sirida olib boriladi.

Radikal sopolimerlanish jarayonining kinetik qonuniyatlari ifodasini keltirib chiqarish uchun, faqat zanjirning o’sish reaktsiyalari asosida emas, balki zanjirning uzilishi va initsirlanish, aktiv markaz hosil bo’lish tezliklarini hisobga olishga to’g’ri keladi. Erkin radikallarning umumiy miqdorini o’zgarmas deb, zanjirning uzilishi quyida keltirilgan uch turdagi reaktsiyalarning tezliklaridan iborat bo’ladi, deb faraz qilamiz: R 1.1 ~ M ׂ 1 + M ׂ 1 ~ ── ~ M⇢ 1 ─ M 1 ~ bir tipdagi uzilish R 2.2 ~ M ׂ 2 + M ׂ 2 ~ ── ~ M ⇢ 2 ─ M 2 ~ reaktsiyalari R 1.2 ~ M ׂ 1 + M ׂ 2 ~ ── ~ M ⇢ 1 ─ M 2 ~ qarama – qarshi tipdagi uzilish reaktsiyalari. υ in = υ uz = R [M∙] 2 Statsionar holat uchun aktiv markaz hosil bo’lish reaktsiyasining tezligi: υ in = (R uz ) 1.1 [M∙ 1 ] 2 + (R uz ) 1.2 [M∙ 1 ] [M∙ 2 ] + (R uz ) 2.2 [M∙ 2 ] 2 Zanjir o’sishining umumiy tezligi esa quyidagiga teng bo’ladi: d [M 1 ] + d [M 2 ] ― —————— = R 1.1 [M∙ 1 ] [M 1 ] + R 2.1 [M∙ 2 ] [M 1 ] + R 2.2 [M∙ 2 ] [M 2 ] + R 1.2 [M∙ 1 ] [M 2 ] dt (R uz ) 1 , 1  zanjirning uzilish tezliklarining doimiyliklari. Qarama –qarshi zanjirning uzilish kattaligining qiymati   1 bo’ladi. Demak, monomer bo’g’inlarining sopolimer zanjirida ketma – ketligi ortishi bilan, ya‘ni r 1 , r 2  1 ning kamayishi bilan  qiymati ortib boradi. Demak, zanjirning uzilishida qutblanish effekti e donor – aktseptor o’zaro ta‘sir ko’rinishida (xuddi

zanjirning o’sishi davridagidek) kerakli omil hisoblanadi. Masalan, vinilatsetat  stirol sistemasida passiv monomerning aktiv monomer bilan sopolimerlanish jarayonida mo’l miqdor stirol ta‘sirida vinilatsetatning polimerlanishi to’xtaydi. Ya‘ni “aktiv” stirol vinilatsetat radikali bilan birikib, uning aktivligini susaytiradi. Natijada makromolekula zanjiri vinilatsetat va stirol bo’g’inlaridan iborat sopolimer hosil bo’ladi. Shunday qilib, turli xil aktivlikka ega bo’lgan monomerlarning o’zaro sopolimerlanishidan sanoat talablariga javob beradigan yuqori texnikaviy va amaliy xossalarga ega bo’lgan polimerlar yaratish mumkin. Ma‘lum maqsadli xususiyatlarga ega bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar yaratishda, ximiya sanoatida sintetik kauchuklar, plastmassalar, ionitlar, sintetik tolalar ishlab chiqarishda sopolimerlanish jarayonidan keng foydalaniladi. Сополимер лар Сополимер лар полиакрилонитрил Тикилган полисилоксан лар ( лестосил ) УФ Аромати к полиамид лар Полиуретан эфир лари ОО Payvand va blok sopolemerlar olish Tabiiy, sentetik va suniy yuqori molekular birikmalarning sanoat talabiga javob bera oladigan qator xossalarini takomillashtirish maqsadida payvand va blok

(qo’shma) sopolemerlar olish usullaridan keng foydalaniladi. Blok va payvand sopolemerlar makromalekula zanjiri chiziqli tuzulishga ega bo’lib, ikki yoki undan ortiq turdagi monomerlar bo’g’inidan tashkil topgan molekulyar zanjir qismlardan iborat boladi. Bu molekulyar zanjirning uzunligi bir necha o’nlab parametrga teng bo’ladi. Blok sopolimerlar makromalekulalari o’zaro ximiyaviy bog’lar bilan birikkan ikki xil yaxlit-yaxlit polimer zanjirlardan tuzilgan bo’ladi. -A A A A A – B B B B B – A A A A A – Payvand sopolimer makromolekulasining tuzilishi tarmoqlangan bo’ladi. Ularning asosiy zanjirini tashkil etgan A monomer bo’g’inlaridan iborat makromalekulaga yon tarmoq hosil qilib, boshqa B monomer bo’g’inlaridan iborat molekulyar qism birikkan bo’ladi : - A A A A A A A – | B | B | - B B B B B – Blok va payvand sopolemerlar makromolekulalari zanjiriga ko’pchilik qismlari turli monomer bo’g’inlardan iborat bo’lib, ularning ba’zi xossalari shu monomerlar gomopolimerlarining xossalarini ifodalaydi. Masalan, yon tarmog’i polistirol zanjirdan tashkil topgan tabiiy kauchikning payvand sopolimerining kinetik zanjiri ikkita maksimumdan iborat bo’lib, ulardan biri tabiiy kauchikning molekulyar zanjiriga tegishli -40 0 C da nomoyon bo’lsa, ikkinchisi -100 0 C da kuzatilib, u polistirolning molekulyar zanjirini xarakterlaydi. Payvand va blok sopolimerlar sintez qilish yordamida turli xususiyatlarga boy xilma-xilpolimermateriallar hosil qilish mumkin. Chunki bunday sopolimer o’zining xossalari bilan, bir tomondan, sopolimer makromolekulalarini tashkil etuvchi har ikki polimer xossalariga o’xshasa, ikkinchi tomondan, monomer xalqalarining makromolekulada tarmoqlangan zanjir shaklida joylashganligi tufayli

o’ziga xos yangi xususiyatlarga ham ega bo’ladi. Masalan, biror tabiiy polimer makromolekulalariga sintetik monomerlarni payvandlash yo’li bilan ajoyib xossali yangi polimerlar olish mumkin. Xuddi shunga o’xshash yon tarmoqlari kristall tuzilishga, asosiy zanjiri esa, ammorf strukturali payvand polimerlarda ammorf va kristall polimerlarga xos xususiyat bo’ladi. Blok va payvand sopolimerlash jarayoni sanoatda plasmassa, kauchuk va sitetik tolalar ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Blok sopolimerlar sintez qilish usullari Blok sopolimer, asosan, ikki yoki undan ortiq chiziqsimon polimer yoki shunday polimer bilan monomerlarning o’zaro ta’sirlanishi natijasida hosil bo’ladi. Amalda blok sopolimer quyidagi yo’llar bilan sintez qilinadi: a) Ikki xil polimer makromolekulalari turli yo’llar bilan makroradikallarga aylantiriladi va bunday makroradikallarni o’zaro biriktirish natijasida blok sopolimer hosil qilinadi. b) Biror polimer makromolikulalarini aktivlash yo`li bilan makroradikallar hosil qilinadi, so`ngra bu makroradikallarga ikkinchi xil monomer ta’sir ettirib blok sopolimer olinadi. v) Makromolekulalarining uchlaridagi funksional gruppalari turlicha bo`lgan ikki xil polimer makromolikulalarini o`zaro kondinsatlash bilan xam chiziqsimon blok sopolimer hosil qiladi. Malumki, yuqori malekulyar birikmalarga issiqlik, tabiiy-masalan, ultrabinafsha, infraqizil va shunga o`xshash yorug`lik xamda radiasiyon nurlar ta’sir ettirilsa, makromalekulalar sekin-asta makroradikallarga aylanadi. Hosil bo`lgan makroradikallar shu muxitda mavjud bo`lgan turli moddalar (asosan, havo kislarodi) bilan birikib, qaytadan to`yingan makromolikulaga aylanishi mumkin. Makroradillar oi`zaro birikishi ham mumkin. Makroradikallarning rekombinasiyalanishi deb atalgan bunday ulanish jarayonida, polimer zanjiri uzayib, uning o`rtacha molekulyar massasi ortadi. Polimerlarni yanchish,

maydalash, ishqalash kabi mexanik yo`llar bilan ham polimerda makroradikallar vujudga keltiriladi. Bunday jarayon kislorodsiz muhitda o`tkazilsa makroradikallarning o`zi bir-biri bilan birikadi. Ayni vaqtda ikki xil polimer aralashtirilib yanchilgan bo`lsa ulardan blok sopolimer hosil bo`ladi. Makroradikallarni blok sopolimerlash yo`li bilan polistirol va tabiy kauchuk, polistirol va polibo`tadien, polistirol va poliakrilonitril, polistirol va polimetilmetakrilat, polistirol va polietilen, polimetilmetakrilat va poliizobutilen kabi blok sopolimerlar sintez qilish yaxshi o’rganilgan. Blok sopolimerlanish jarayonida sistemada hosil bo’lgan makroradikallarning bir qismi rekombinasiyalanmasligi ham mumkin, natijada boshlang’ich gomopolimerlarning bir qismi dastlabki holatda saqlanib qoladi. Agar makromolekulalardagi aktiv markaz zanjirning uchida emas, balki o’rta qismida bo’lsa, blok sopolimer bilan bir qatorda payvand sopolimerlar ham hosil bo’ladi. Blok sopolimerlar sintez qilishni osonlashtirish maqsadida, odatda, oson parchalanuvchi polimerlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, poliftalilperoksid bir oz qizdirilsa, reaksiyaga kirisha oladigan bimakroradikallar hosil bo’ladi: O O O O | | | | t 0 | | | | [.O-C C – O -...] n → n [`O-C C – O` ] | | | | Agar poliftalilperoksid biror monomer ishtirokida termik parchalansa hosil bo’lgan bimakroradikallar shu monomerning polimerlanishi uchun inisiator vazifasini bajaradi. Natijada o’rta qishmi poliftatil peroksid va ikki yon tomoni boshqa polimer zanjiridan iborat uch blokli makromolekula hosil bo’ladi: O O CL | | | | |

[-CH 2 -CH-] m -[- O - C C – O - ] n – [ - CH 2 – CH - ] p | | | CH 3 Shunisi qiziqki, agar hosil qilingan makroradikallar past temperaturada saqlansa, ularning reaksiyaga kirishish qobiliyati ancha vaqt saqlanadi. Agar olingan blok sopolimer qaytadan yangi monomer ishtirokida parchalansa, uch xil monomer molekulalaridan tashkil topgan makromolekula hosil bo’ladi. Payvand sopolimerlar sintez qilish usullari Payvand sopolimerlar, asosan, chiziqsimon biror polimer makromolekulasining yoniga boshqa chiziqsimon polimer zanjirini ulash yoki biror monomerni unga payvand polimerlash natijasida hosil qilinadi. Amalda payvand sopolimerlar quyidagi usullar bilan sintez qilinadi: a) Monomerning polimerlanish reaksiyasi biror polimer ishtirokida olib borilib, poliomer tarkibida aktiv markaz hosil qilinadi va zanjirning uzatilishi natijasida payvand sopolimerlanish boshlanadi; b) Polimer makromolekulalarini dastlab yorug’lik, turli nurlar va boshqa faktorlar ta’sirida aktivlab, so’ngra ularga monomerlar ta’sir ettirilsa, payvand sopolimer hosil bo’ladi; v) Polimer makromolekulasi tarkibiga aktiv markazlar hosil qila oluvchi atom yoki gruppalar kiritib, ularni parchalash yo’li bilan ham payvand sopolimerlanish markazlarini hosil qilish mumkin. Ma’lumki, monomerlarning polimerlanish jarayonida aktiv markazning zanjirdan uzatilishi makromolekulalarning tarmoqlanishiga sabab bo’ladi. Demak, biror monomerni polimer makromolekulalari ishtirokida polimerlab, uni tarmoqlantirish, ya’ni payvand sopolimer hosil qilish mumkin. Bunda makromolekulalar inisiatorlar ta’sirida monomer polimerlanishidan oldin makroradikallarga aylanishi zarur. Bu makroradikallar polimerlanish reaksiyasini boshlab beradi. Reaksiya makromolekulaning aktiv markazida boshlangani tufayli,

hosil bo’layotgan yon zanjirlar dastlabki makromolekulaga kimyoviy bog’lar bilan ulangan bo’ladi: . . . +nB ...- AAAAAAAAAA-... + nR` → ...- AAAAAAAAAA-...→ ...- AAAAAAAAAA-... - RH B B B B B B ¦ ¦ ¦ Ko’pchilik karbozanjirli polimerlardan ana shu usul bilan polivinilasetat-polietilen, polietilen-poliakrilnitril, polistirol-polivinilasetat kabi payvand sopolimerlar hosil qilingan. Masalan, polistirol va polimetilmetakrilatdan payvand sopolimer hosil bo’lishi quyidagicha ifodalanadi: ...- CH 2 – CH – CH 2 – CH – CH 2 – CH - ... + R` → ... - CH 2 – CH – CH` – CH – CH 2 – CH - ...+ | | | -RH | | | C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 CH 3 | + nCH 2 = C – COOCH 3 → ...CH 2 – CH – CH – CH – CH 2 – CH - … | | | | C 6 H 5 CH 2 C 6 H 5 C 6 H 5 | H 3 C – C – COOCH 3

¦ Payvand sopolimerlanishning asosiy kamchiliklaridan biri, polimerlanish jarayonida ko’p miqdorda dastlabki monomerning gomopolimeri hosil bo’lishidir. Bundan tashqari, payvand sopolimerlanishda aktiv markazning zanjirdan uzatilishi polimer va monomerning tabiati, ularning o’zaro nisbati, inisiatorning aktivlik darajasi va shu kabi faktorlarga ham bog’liqki, ularni ko’ngildagidek idora qilish ancha qiyindir. Payvand polimerlanishning ikkinchi usuli makromolekulani monomer molekulalari ishtirokida aktivlashdir. Aktivlash yorug’lik, γ-nurlari kabi fizik va turli mexanik ta’sirlar vositasida amalga oshiriladi. Bu ta’sirlar natijasida makromolekula makroradikalga aylantiriladi. Makroradikalga B monomerlar birikib, polimerlanish jarayoni boshlanadi. γ ...-AAAAAAAAAAAAA-...→ …-AA`AAA`AAA`AAA-… + nB →...- AAAAAAAAAAA-... | | | B B B ¦ ¦ ¦ Barcha aktiv markazlar ham payvand sopolimerlanish jarayonini boshlab bera olmaydi, chunki ularning bir qismi quyi molekulyar birikmalar bilan (rekombinasiya usuli) birikishi yoki o’zaro (makromolekulalar) choklanib qolishi natijasida so’nadi. Tabiiy kauchuk, polietilen, polistirol, sellyuloza, poliamidlar va poliefirlarga istalgan vinil monomer muhitida biron aktiv markaz hosil qila oluvchi faktor ta’sir ettirilsa payvand polimer hosil bo’ladi. Tarkibida qo’shbog’ bo’lgan polimerlar (turli dienlarning polimer va sopolimerlari, poliasetilenlar) tegishli sharoitda vinil monomerlar bilan quyidagicha payvand sopolimerlanish reaksiyasiga kirishadi:

...-CH 2 – CH = CH – CH 2 - ... + R 0 + nCH 2 = CHR → ...- CH 2 – CH - CH – CH 2 - ... | | R CH 2 -CHR- Tarkibida gidroperoksid gruppa bor polipropilen 80-100 0 da vinil monomerlari bilan payvand sopolimerlanish reaksiyasiga kirishadi: CH 3 CH 3 | 80-100 0 C | ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - .----- →...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - ..+ nCH 2 = CHR → | | | -OH | | | CH 3 O- OH CH 3 CH 3 O` CH 3 CH 3 CH 3 | | ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - ... | | CH 3 O – CH 2 – CHR - ... Gidroperoksid gruppalarni oksidlanish-qaytarilish reaksiyasiga uchratib ham ( masalan, temir ioni ishtirokida) makroradikalga aylantirish mumkin: CH 3 CH 3 CH 3 | | +Fe 2+ | ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - ...----- → ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH -.. .+ Fe 3+ + OH -- | | | | | CH 3 O-OH CH 3 O` CH 3

Adabiyotlar 1. Семчиков Ю . Д . Высокомолекулярные соединения . М .: АСАДЕМА , 2005, 367 с . 2 . Мусаев У.Н., Бабаев Т.М., Курбанов Ш.А., Хакимжонов Б.Ш., Мухамедиев М.Г. Полимерлар кимёсидан практикум. Тошк.: Университет, 2001. 3 . Тагер А.А. Физико-х и мия полимеро в . Учебное пособие. М.: Химия, 1978. 4 . Стрепихеев А.А. Деревицкая В.А . Основ ы химии в ы соко м олекулярн ы х соединений. Учебное пособие, М.: 1976. 5 . Оудиан Дж. Основ ы химии полимеров. М.: Химия, 1978 6. Шур А . М . В ыс окомолеку л ярн ы е соединения. Учебник, М.: Высшая школа, 1981.

O'xshashlar

Sopolimerlanish jarayoni

Polikondensatlanish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari