logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.3271484375 KB
Ko'chirib olish
Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari Reja: 1. Kimyoviy reaksiyalarning turlari va oksidlanish darajasi 2. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining nazariyasi 3. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining borishiga muhitning ta'siri 4. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tabiatdagi va qishloq ho’jalagidagi ahamiyati Oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari tabiatda keng tarqalgan bo’lib ularga nafas olish, oksidlanish, fotosintez kabi reaksiyalarni olish mumkin. Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikkiga bo’lish mumkin. Birinchi hil reaksiyalarda jarayonda ishtirok etayotgan moddalar tarkibidagi elementlarning oksidlanish darajasi o’zgarmay qoladi. Masalan, neytrallanish reaksiyasi, almashishish, ba’zi parchalanish va birikish reaksiyalarini olish mumkin: HCl+NaOH=NaCl+H 2 O MgCO 3 =MgO+CO 2 CaCl 2 +K 2 CO 3 =2KCl+CaCO 3 ↓ SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 Ikkinchi hil reaksiyalarda bir yoki bir necha elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi: 0 +1 -1 +2 -1 0 Zn+2HCl= ZnCl 2 + H 2 0 +6 +2 +6 +4 Cu + H 2 SO 4 = CuSO 4 -2 + SO 2 + H 2 O Yuqoridagi misollarda (neytrallanish, almashinish, parchalanish) elementlarning oksidlanish darajasi o’zgarmagan edi. Ikkinchi hil reaksiyalarda bo’lsa elementlarning oksidlanish darajasi, masalan Zn o dan Zn +2 ga o’zgardi. Cu o dan +2 ga, oltingugurt bo’lsa +6 dan +4 ga o’zgardi. Elementlarning oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalarga oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish darajasi atomning molekuladagi shartli zaryadi bo’lib, u molekula hosil qilishda atom nechta elektron bergani yoki olganini ko’rsatadi. Oksidlanish darajasi umumlashgan elektron juftning elektomanfiyligi kattaroq element atomi tomon siljishi tufayli vujudga keladi. Elektron juftni o’z tomoniga siljitgan element atomi manfiy oksidlanish darajasiga, o’zining elektron juftini berayotgan element atomi esa musbat oksidlanish darajasiga ega bo’ladi. Oksidlanish darajasi musbat, manfiy yoki nolga teng bo’lishi mumkin. Ba’zan kasr oksidlanish darajasiga ega bo’lgan elementlar xam uchraydi. Barcha oddiy moddalar uchun oksidlanish darajasi nolga teng. P 0 , Cl 2 0 , H 2 0 , C 0 , Al 0 , Cr 0 va hokazo. Vodorodni birikmalardagi oksidlanish darajasi +1 ga teng. Faqat metal gidridlarida vodorodni oksidlanish darajasi -1 ga teng (K +1 H -1 , Ca+2H-12, Al+3H3-1). Kislorodning oksidlanish darajasi ko’pchilik birikmalarda -2 bo’ladi: H 2 O -2 , PbO 2 -2 , HNO 3 -2 , KMnO 4 -2 va xokazo. Faqat peroksidlarda kislorodning oksidlanish darajasi -1 ga teng: H 2 O 2 -1 , Na 2 O 2 -1 , BaO 2 -1 va boshqalar. Faqat birgina birikma, u xam bo’lsa OF 2 da kislorodning oksidlanish darajasi +2 ga teng bo’ladi. Metallarning oksidlanish darajasi xar doim musbat va odatda son jixatdan metallning valentligiga teng: Na +1 2 SO 4 , Ca +2 (NO 3 ) 2 , Al +3 2 (SO 4 ) 3 va boshqalar. Agar murakkab modda ikkita elementdan tashkil topgan bo’lsa bu elementlarning oksidlanish darajasi valentlikka teng, lekin u + yoki - ishoraga ega bo’ladi. Masalan, H + Cl - , H 2 + S -2 , S +6 O 3 -2 , Mn 2 +7 O 7 -2 va boshqalar Murakkab moddani tashkil etgan atomlarning oksidlanish darajalari yig’indisi nolga teng. Masalan, H 2 +1 S +6 O 4 -2 =+2+6+(-4x2)= +8+(-8)=0; H 3 PO 4 da fosforning oksidlanish darajasi +5; H +1 , O -2 . Vodorod va kislorodning oksidlanish darajalari yig’ndisidan oksidlanish darajasi noma’lum element topiladi. HMnO 4; H+1, O-8; +1-8=+7 +7 marganesning oksidlanish darajasini ko’rsatadi. Murakkab ionlarda atomlar oksidlanish darajalarining yig’indisi ion zaryadiga teng. NH 4 + (–3+4=+1), MnO 4 - (+7–8=–1), Cr 2 O 7 2- (+12–14= –2), SO 4 2- (+6–8= –2), PO 4 3- ( +5–8= –3) va hokazo. Bir elementni oksidlanish darajasining qiymati bir nechta bo’lishi mumkin. H 2 S, S, SO 2 , SO 3 , H 2 SO 3 , H 2 SO 4 dagi oltingugurtni oksidlanish darajasi -2, 0, +4, +6, +4 va +6 ga teng. Ularni ichida eng kichik oksidlanish darajasiga ega bo’lgan element birikmasi(H 2 S) qaytaruvchi va eng yukori oksidlanish darajasiga ega bo’lgan element birikmasi (SO 3 ,H 2 SO 4 ) oksidlovchi bo’ladi. NH 3 , N 2 , N 2 O, NO, N 2 O 3 ,NO 2 , N 2 O 5 , HNO 2 va HNO 3 birikmalardagi azotning oksidlanish daragasi -3,0,+1,+2,+3,+4,+5, +3 va +5 ga teng. Bu birikmalardan -3 oksidlanish darajasiga ega bo’lgan birikma (NH 3 ) qaytaruvchi va +5 oksidlanish darajasiga ega bo’lgan birikma (HNO 3 , N 2 O 5 ) oksidlovchilardir. Ba’zi bir birikmalar, masalan, Fe 3 O 4 da kislorodning oksidlanish darajasi -2, lekin Fe uchun bunday xisoblash kasr son +8/3 ga teng. Organik birikmalarda xam oksidlanish darajasini topish ancha qiyinroq xisoblanadi. Masalan, CH 3 COOH da C -3 va C +3 ga teng. CH 3 CH 2 -CH 2 -CH 3 birikmada uglerod atomlarining oksidlanish darajasi -3,-2,- 2,-3 ga teng. 1. Kimyoviy reaksiyalarning turlari va o ksidlanish darajasi Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikki turga bo’lish mumkin. Ularning birinchisiga reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o’zgarmaydigan reaksiyalar kiradi. Masalan: + 1 - 1 + 1 - 2 + 1 + 1 - 1 + 1 - 2 + 2 + 4 - 2 + 2 - 2 + 4 - 2 HCl + NaO H = NaCl + H 2 O; CaC O 3 ↦ CaO + C O 2 + 2 - 1 + 1 + 4 - 2 + 2 + 4 - 2 + 1 - 1 + 6 - 2 + 1 - 2 + 1 + 6 - 2 С aCl 2 + K 2 C O 3 = CaC O 3 + 2KCl; S O 3 + H 2 O = H 2 S O 4 Ko’rinib turibdiki, atomlardan har birining oksidlanish darajasi reaksiyadan oldin ham, keyin ham o’zgarmasdan qolgan. Ikkinchi turga reaksiyaga kirishayotgan moddalar atomlarining oksidlanish darajasi o’zgaradigan reaksiyalar kiradi. Masalan: 0 0 + 5 - 2 + 2 - 2 0 0 + 1 - 2 4P + 5O 2 = 2P 2 O 5 ; Cu O + H 2 = Cu + H 2 O 0 + 1 - 2 + 1 + 1 - 1 + 1 + 1 - 2 + 1 - 2 Cl 2 + 2K O H = K Cl + K Cl O + H 2 O Shu ma'lumotlar asosida murakkab moddalardagi o’zgaruvchan element atomining oksidlanish darajasini topish mumkin. Masalan: K 2 Cr 2 O 7 dagi xromni oksidlanish darajasini x bilan belgilab, kaliy( 1), kislorod (-2) ning oksidlanish darajalarini ularning atomlari soninga ko’paytirib tenglama tuzamiz: + 1 x - 2 K 2 Cr 2 O 7, ( + 1) * 2 + x * 2 + ( - 2) * 7 = 0; x = + 6 2. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining nazariyasi Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari nazariyasini, birinchi marta 1914 yilda S.V. Dain va L.V. Pisavrjevskiy yaratdilar. Ushbu nazariya quyidagilardan iborat: 1. Atom, molekula yoki ionning elektron berish jarayoni oksidlanish deyiladi. Oksidlanishda element atomining oksidlanish darajasi ortadi. Masalan: 2. Elektronlarini beradigan atom, molekula yoki ion qaytaruvchilar deyiladi. Reaksiya vaqtida ular oksidlanadi. 3. Atom, molekula yoki ionning elektron biriktirib olish jarayoni qaytarilish deyiladi. Qaytarilishda element atomining oksidlanish darajasi kamayadi: S 0 + 2e - ↦ S - 2, 2O 0 + 2 * 2e - ↦ O - 2 Cu + 2 + 2e - ↦ Cu 0 , Na + + 1e - ↦ Na 0 4. Elektronlarni biriktirib oladigan atom, molekula yoki ion oksidlovchilar deyiladi. Reaksiya vaqtida ular qaytariladi. 5. Oksidlanish hamma vaqt qaytarilishi bilan sodir bo’ladi va aksincha. Qaytaruvchi bergan elektronlarning umumiy soni oksidlovchi qabul qilgan elektronlarning umumiy soniga teng bo’ladi. 6. Eritmalarda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari kislotali (H + ) neytral (H 2 O) va ishqoriy (OH - ) muhitlarda borishi mumkin. Qaytaruvchi va oksidlovchilar oddiy va murakkab moddalar bo’lishi mumkin. Quydagilar qaytaruvchi bo’lishi mumkin: A) Inert gazlar va ftordan tashqari hamma elementlarning neytral atomlari qaytaruvchi bo’la oladi. B) Manfiy zaryadlangan ionlar ham qaytaruvchi bo’la oladi, chunki ular o’zlarining ortiqcha elektronlarini yo’qotishi mumkin. V) Yuqori musbat zaryadli ionga o’tishi mumkin bo’lgan musbat zaryadli metal va metalloid ionlari ham qaytaruvchi bo’la oladi. Masalan: Cu + , Fe 2+ , Sn 2+ , S -2 va boshqa ionlar qaytaruvchi bo’la oladi. Quyidagilar oksidlovchi bo’lishi mumkin: a) Elektron biriktirish qobiliyatiga ega bo’lgan neytral atomlar oksidlovchi bo’la oladi. b) Elektron biriktirish qobiliyatiga ega bo’lgan metal va metalloidlarning musbat zaryadli ionlari oksidlovchi bo’la oladi. Masalan: Na + , Ca 2+ , Al 3+ , Mn 7+ va boshqa ionlar. 1. Agar atom-molekula yoki ion o’zidan elektron bersa bunday reksiyalar oksidlanish reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish reaksiyalarida ayni elementning oksidlanish darajasi ortadi. Shu zarrachalarning o’zi qaytaruvchilar deyiladi. 2. A gar atom, molekula, yoki ion o’ziga elektron qabul qilsa bunday jarayon qaytarilish deyiladi. Bunda ayni zarrachaning oksidlanish darajasi kamayadi. Shu atom, molekula yoki ion oksidlovchi deyiladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari bir paytni o’zida sodir bo’ladi. 3. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining borishiga muhitning ta'siri Eritmalarda oksidlanish-qaytarilish raeksiyalari kislotali, neytral va ishqoriy muhitda borishi mumkin. Eritmaning muhiti atomlar oksidlanish darajalarining o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadi. Masalan, permanganat (MnO 4 - ) qaytarilish mahsulotlari muhitga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Kaliy permanganat va natriy sulfit orasidagi reaksiyalarni kislotali, ishqoriy va neytral muhitlarda borishini ko’rib chiqamiz. A) Kislotali muhitda, odatda sulfat kislota ishlatiladi: 2KMnO 4 + 5Na 2 SO 3 + 3H 2 SO 4 ↦ 5Na 2 SO 4 + 2MnSO 4 + K 2 SO 4 + 8H 2 O Mn + 7 + 5e - ↦ Mn + 2 | 5| 2 osidlovchi S + 4 - 2e - ↦ S + 6 |2| 5 qaytaruvchi b) Ishqoriy muhit hosil qilish uchun NaOH va KOH ishlatiladi. 2KMnO 4 + Na 2 SO 3 + 2KOH ↦ Na 2 SO 4 + 2K 2 MnO 4 + H 2 O Mn + 7 + 1e - ↦ Mn + 6 |1|2 osidlovchi S + 4 - 2e - ↦ S + 6 |2|1 qaytaruvchi v) neytral muhitda suv 2KMnO 4 + 3Na 2 SO 3 + H 2 O ↦ 3Na 2 SO 4 + 2MnO 2 ↓+ 2KOH ishlatiladi: Mn + 7 + 3e - ↦ Mn + 4 |3|2 osidlovchi S + 4 - 2e - ↦ S + 6 |2|3 qaytaruvchi Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo’linadi: 1) molekulalararo; 2) ichki molekulayr; 3) disproporsiyalanish reaksiyalari; 4) murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Molekulalalaro oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidllanish darajasi o’zgaradigan element atomlari turli moddalar molekulalari tarkibiga kiradi: 0 +6 +2 +4 Cu + 2H 2 SO 4 = CuSO 4 +SO 2 + 2H 2 O Cu 0 – 2 e ↦ Cu +2 2 1 S +6 – 2 e ↦ S +4 2 1 qaytaruvchi Cu, oksidlovchi S bo’lsa H 2 SO 4 tarkibiga kirgan. CuSO 4 +Zn=ZnSO 4 +Cu Zn 0 –2e → Zn + ² 2 1 Cu +2 +2e ↦ Cu 0 2 1 Molekulalararo oksidlanish -qaytarilish reaksiyalari gazlar orasida: 3H 2 +N 2 =2NH 3 4NH 3 +5O 2 =4NO+6H 2 O 2SO 2 +O 2 =2SO 3 qattiq moddalar orasida va gazlar orasida: 2Mg(q)+O 2 (g)=2MgO(q) 2Sb(q)+3CI 2 (g)=2SbCI 3 (q) qattiq moddalar bilan suyuqliklar orasida: 4HCI(s)+MnO 2 (q)=CI 2 (g)+ Mn CI 2 (s)+2H 2 O(s) 16HCI(s)+2KMnO 4 (q)=5CI 2 (g)+2MnCI 2 (s)+8H 2 O(s)+2KCI(s) Faqat qattiq moddalar orasida: 2AI(q)+ Fe 2 O 3 (q)=AI 2 O 3 (q)+2Fe(q) C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO 2 (g) Aksariyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari eritmada ketadi: 3Na 3 AsO 3 +K 2 Cr 2 O 7 +4H 2 SO 4 = 3Na 3 AsO 4 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +4H 2 O+K 2 SO 4 2NaCrO 2 +3H 2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H 2 O Bunday reaksiyalar qatoriga oksidlanish darajasi turlicha bo’lgan lekin bir hil atomlardan iborat moddalar orasidagi reaksiyalarni xam olish mumkin, ushbu reaksiyalarni sinproprsiatsiya reaksiyalari xam deb ataladi: 2H 2 S+H 2 SO 3 =3S+3H 2 O 5HCI+HCIO 3 =3CI 2 +3H 2 O Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish - qaytarilish reaksiyalarida bitta element atomlarining o’zi xam oksidlovchi va xam qaytaruvchi bo’ladi. Molekula tarkibidagi bir hil element atomining oksidlanish darajasi xam ortadi, xam kamayadi: 3K 2 MnO 4 +2H 2 O=2KMnO 4 +MnO 2 +4KOH 3KCIO=2KCI+KCIO 3 3HNO 2 =HNO 3 +2NO+H 2 O 4 Na 2 SO 3 =3Na 2 SO 4 +Na 2 S 6NaOH+3S=2Na 2 S+Na 2 SO 3 +3H 2 O 2KOH+CI 2 =KCI+KOCI+H 2 O 6KOH+3CI 2 →5KCI+KCIO 3 +3H 2 O Ichki molekulyar-oksidlanish qaytarilish reaksiyalarida oksidlanish darajasi o’zgarayotgan turli hil atomlar bitta modda molekulasi tarkibiga kiradi: 2KNO 3 =2 KNO 2 + O 2 4HNO 3 =4NO 2 +2H 2 O+O 2 2 Ba(NO 3 ) 2 =2BaO+4NO 2 +O 2 (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 =Cr 2 O 3 +N 2 +4H 2 O 2HgO= 2Hg+O 2 2KClO 3 =2KCl+3O 2 Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ikkitadan ortiq elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradi. As 2 S 3 ga konsentrlangan HNO 3 ta’sirida quyidagi reaksiya sodir bo’ladi: 3As 2 S 3 +28HNO 3 +4H 2 O→6H 3 AsO 4 +9H 2 SO 4 +28NO 2 As +3 -4e ↦ 2As +5 3 3S -2 -24e ↦ 3S +6 N +5 -3e ↦ N +2 28 3As 2 S 3 +28NNO 3 +4H 2 O=6N 3 AsO 4 +9H 2 SO 4 +28NO Elektron balans usuli maktab dasturi bo’yicha to’la o’rganilganligi uchun faqat yarim reaksiyalar (ion -elektron) usuliga to’xtalamiz. Bu usul faqat eritmada sodir bo’ladigan oksidlanish qaytarilish reaksiyalarini tenglatsirish uchun ishlatiladi. Elektron balans usulidan farq qilib oxirgi xolatda xaqiqiy mavjud ionlar qo’llaniladi. Elektron balans usulida esa faraz qilinadigan ionlar ishlatiladi, chunki eritmada Mn +7 , Cr +6 , S +6 , N +5 , N -3 , Cl +7 va boshqa ionlar mutlaqo uchramaydi. Ayni paytda eritmada xaqiqiy bor bo’lgan ionlar Mn 2+ , Cr 3+ , MnO 4 - , CO 3 2- , ClO 4 - ,Cr 2 O 7 2- , SO 4 2- va boshqalar xisoblanadi.Yarim reaksiyalar usulida atomlarning oksidlanish darajasini bilish shart emas va reaksiya maxsulotlarini ham reaksiyani tenglashtirish jarayonida oson topish mumkin bo’ladi. Yarim reaksiyalar usulida tenglashtirishda quyidagilarni xisobga olish kerak. Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi xamda ularning reaksiya maxsulotlari ion xolda yozilib ular asosida yarim reaksiyalar tuziladi. Kuchli elektrolitlar ion xolda yozilib, kuchsiz elektrolitlar molekulyar xolda (cho’kma, gaz) yoziladi. Yarim reaksiyalar usulida oksidlanish - qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish uchun oksidlanish-qaytarilish xossalarini bilgan xolda oksidlanish yoki qaytarilish maxsulotlari topiladi. Bunda oksidlovchi va qaytaruvchi uchun 4 ta qoidadan foydalaniladi: 1) Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni bilan bog’lanib suv molekulasini hosil qiladi va qaytariladi: [O]+ 2H + + 2 e ↦ H 2 O MnO 4 - +8H + +5e ↦ Mn 2+ + 4H 2 O 2) Neytral va ishqoriy sharoitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod suv molekulasi bilan bog’lanib gidroksid ionini hosil qiladi va qaytariladi: [O] + H 2 O +2e ↦ 2OH - MnO 4 - +2H 2 O+3e=MnO 2 +4OH - 3) kislotali va neytral sharoitda qaytaruvchi tarkibidagi etishmayotgan kislorodni suvdan olib vodorod ionini hosil qiladi: H 2 O - 2e ↦ [O ] +2H + SO 3 2- + H 2 O -2e ↦ SO 4 2- + 2H + 1 jadval. Eng ko’p qo’llaniladigan qaytaruvchi va oksidlovchilar va ularning reaksiya maxsulotlari Oksidlovchilar Qaytaruvchilar Galogenlar va ularning biri F 2 →2HF Cl 2 →2HCl Br 2 →2HBr kmalari Vodorod galogenidlar 2HJ→J 2 2HBr→Br 2 2HCl→Cl 2 J 2 →2HJ Galogenlarning birikmalari HClO→HCl KClO 3 →KCl kisloro dli Sulfatlar va sulfitlar H 2 SO 4 → SO 2 H 2 SO 4 → H 2 S H 2 SO 4 → S Na 2 SO 3 →S Sulfidlar va sulfitlar H 2 S →S SO 2 →SO 3 Na 2 SO 3 →Na 2 SO 4 S→SO 2 Nitratlar va nitritlar HNO 3 →NO 2 HNO 3 → N 2 O HNO 3 →NO KNO 2 → NO HNO 3 →NH 4 NO 3 Ammiak, azot va nitritlar NH 3 →N 2 N 2 → NO KNO 2 →KNO 3 Permanganatlar va Mn +4 birikmasi Mn +2 , Mn 4+ va Mn +6 birikmalari KMnO 4 →MnSO 4 (kislotali) KMnO 4 →MnO 2 (neytral) KMnO 4 →K 2 MnO 4 (ishqoriy) MnO 2 → MnSO 4 MnSO 4 →MnO 2; MnSO 4 →K 2 MnO 4 MnSO 4 →KMnO 4 MnO 2 → KMnO 4 (kislotali) MnO 2 →K 2 MnO 4 (ishqoriy) K 2 MnO 4 →KMnO 4 Xromatlar va dixromatlar K2Cr2O7→Cr2(SO4)3 kucli kislotali(H 2 SO 4 ) Cr 3+ birikmalari CrCI 3 (ishqoriy)→ K 2 CrO 4 Pb +4 birikmalari Pb 4+ → Pb 2+ Pb 2+ birikmalari Pb 2+ → Pb 4+ Sn 4+ birikmalari SnCI 4 → SnCI 2 Sn 2+ birikmalari SnCI 2 → SnCI 4 As +5 birikmalari AsO43- →AsO33- As +3 birikmalari As 2 S 3 →H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 As 2 S 5 → H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 4)Kuchli ishqoriy muhitda qaytaruvchi etishmayotgan kislorodni gidroksid ionidan olib oksidlanadi va suv hosil qiladi. 2OH - -2e ↦ [O] + H 2 O SO 3 2- +2OH - - 2e ↦ SO 4 2- +H 2 O J - + 6OH - -6e ↦ JO 3 - + 3H 2 O 1-misol. KNO 2 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =MnSO 4 +KNO 3 +K 2 SO 4 +2H 2 O Reaksiya paytida eritmani pushti rangi o’zgarib rangsizlanadi. Yarim reaksiya usulini ishlatish uchun reaksiyada qatnashgan ionlarni alohida ko’chirib yoziladi: NO 2 - +MnO 4 - +H ↦ NO 3 - + Mn 2+ + ….. Oksidlovchining qaytarilgan va qaytaruvchining oksidlangan mahsulotlarini ko’rsatuvchi yarim reaksiyalar tuziladi. MnO 4 - ↦ Mn 2+ (1) NO 2 - ↦ NO 3 - (2) (1) yarim reaksiyaga 1 qoidani (2) yarim reaksiyaga (3) qoidani qo’llaymiz. MnO 4 - + 8H + +5e ↦ Mn 2+ + 4H 2 O 2 NO 2 - + H 2 O -2e ↦ NO 3 - + 2H + 5 Bu reaksiyalardagi strelkalarni tenglik ishorasiga aylantirish uchun o’ng va chap tomondagi zaryadlar sonini tenglashtirish kerak. Umumiy reaksiyani tuzish uchun oksidlovchi qabul qilgan va qaytaruvchi yo’qotgan elektronlar sonidan foydalanib va eng kichik ko’paytuvchiga ko’paytirib hadma had qo’shamiz: 5NO 2 - +5H 2 O+2MnO 4 - +16H + =5NO 2 - +10H + +2Mn 2+ +8H 2 O O’xshash ionlarni qisqartirib reaksiyaning ion tengalamasini hosil qilamiz: 5NO 2 - +2MnO 4 - +6H + =5NO 2 - +2Mn 2+ +3H 2 O Ion tenglamadan molekulyar tenglamaga o’tish uchun ion tenglamaning chap va o’ng tomoniga mos keladigan anion va kationlarni qo’shamiz, shundan so’ng ionlarni molekulalarga birlashtirib molekulyar tenglamani hosil qilamiz. 5NO 2 - + 2MnO 4 - + 6H + = 5NO 2 - +2Mn 2+ + 2H 2 O 5K + + 2K + + 3SO 4 2- = 5K + + 2SO 4 2- + 2K + + SO 4 2- 5KNO 2 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 =5KNO 3 +2MnSO 4 +K 2 SO 4 +3H 2 O Oxirgi tenglama oksidlanish-qaytarilish reaksiyasining to’liq molekulyar tenglamasi xisoblanadi. 2-misol. 2KMnO 4 +3Na 2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH MnO 4 - + SO 3 2- +H 2 O→MnO 2 + SO 4 2- +…… Oksidlovchi uchun (2) qoidani va qaytaruvchi uchun (3) qoidani qo’llab yarim reaksiyalarni yozamiz: MnO 4 - +2H 2 O+3e ↦ MnO 2 +4OH - 2 SO 3 2- +H 2 O-2e ↦ SO 4 2- +2H + 3 2MnO 4- +3SO 3 2- +H 2 O=2MnO 2 +SO 4 2- +2OH - To’liq molekulyar tenglama yozish uchun mos ionlar qo’shiladi: 2KMnO 4 +3Na 2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH Vodorod peroksidi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida sharoitga qarab xam oksidlovchi xam qaytaruvchi xossasini namoyon etadi. 3-misol. H 2 O 2 +FeSO 4 +H 2 SO 4 →Fe 2 (SO 4 ) 3 +H 2 O Fe 2+ –2e ↦ Fe 3 + 1 2 H 2 O 2 +2H + +2e ↦ 2H 2 O 2 1 2Fe 2+ +H 2 O 2 +2H + =2Fe 3+ +2H 2 O Bu reaksiya molekula xolda quyidagicha yoziladi: H 2 O 2 +2FeSO 4 +H 2 SO 4 =Fe 2 (SO 4 ) 3 +2H 2 O 4- misol. KJ+H 2 O 2 →J 2 +KOH 2J - –2e ↦ J 2 1 H 2 O 2 +2e ↦ 2OH - 1 5-misol. NaCrO 2 +H 2 O 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 +H 2 O CrO 2 - +4OH - –3e ↦ CrO 4 2- +2H 2 O 2 H 2 O 2 +2e ↦ 2OH - 3 2CrO 2- +2OH - +3H 2 O 2 =2CrO 4 2- +4H 2 O 2NaCrO 2 +3H 2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H 2 O Vodorod peroksidi kuchli oksidlovchilar bilan (KMnO 4 , (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 , K 2 Cr 2 O 7 va boshqalar) bilan qaytaruvchi bo’lib reaksiyaga kirishadi va oksidlanadi. 6-misol. H 2 O 2 +MnO 4 - +H + →O 2 +Mn 2+ ……. H 2 O 2 -2e ↦ O 2 +2H + 5 MnO 4 - +8H + +5e ↦ Mn 2+ +4H 2 O 2 5H 2 O 2 +2MnO 4 - +6H + =5O 2 +2Mn 2+ +8H 2 O 5H 2 O 2 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 =5O 2 +2MnSO 4 +H 2 SO 4 +8H 2 O 7-misol. H 2 O 2 +[Fe(CN) 6 ] 3- +OH - =O 2 +[Fe(CN) 6 ] 4- +……… H 2 O 2 +2OH - -2e ↦ O 2 +2H 2 O 1 [ Fe(CN) 6 ] 3- +1e ↦ [Fe(CN) 6 ] 4- 2 H 2 O 2 +2OH - +2[Fe(CN) 6 ] - =O 2 +2H 2 O+2[Fe(CN) 6 ] 4- H 2 O 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]+2KOH=O 2 +2K 4 [Fe(CN) 6 ]+2H 2 O 4. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tabiatdagi va qishloq ho’jalagidagi ahamiyati Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tabiatda keng tarqalgan bo’lib, kimyo sanoatida, xalq xo’jaligi tarmoqlarida va qishloq xo’jaligida keng qo’llanilmoqda. Biologik va yashash jarayonida muhim bo’lgan nafas olish, yemirilish va fotosintez ko’p bosqichli katalitik reaksiyalardir. Fotosintez - fotokimyoviy qaytarilish jarayonidir. Bu oksidlanishqaytarilish reaksiyalari asosida uglevodlar, lipidlar (yog’lar), proteinlar (oqsil) va nuklein kislotalar hosil bo’ladi. Biosferani tarkibiy qismi tuproq hisoblanadi. Ko’p miqdordagi oksidlovchi va qaytaruvchi moddalar tuproqni tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Masalan: ikki va uch valentli temir birikmalari hamda ikki, uch, to’rt valentli marganets birikmalari va boshqalar. Tuproqni oksidlanish-qaytarilish potensiali optimal holatda bo’lsa, o’simliklar normal rivojlanadi. Hozirgi vaqtda tuproqni oksidlanish qaytarilish potensialini boshqarish, ya'ni normal darajaga olib kelish, qishloq xo’jaligi xodimlarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanmoqda. Savollar: 1) Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 2) Oksidlovchi va qaytaruvchilarni ekvivalentini aniqlash. 3) Oksidlanish qaytarilish potensiallari. 4) Quyida keltirilgan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga koeffitsientlar tanlang: С l 2 + NaOH ↦ NaClO 3 + NaCl + H 2 O Zn + HNO3 ↦ Zn( NO3 )2 + NH4NO3 + H2O FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari
Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari
Koordinasion birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari elektrokimyo asoslari