logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati

Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147.3994140625 KB
Ko'chirib olish
Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati Reja: 1.Oshlovchi moddalar va ularning tabiiy manbalari. 2. Gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar. 3. Katexinlar va ularning kimyoviy tarkibi. 4. Kondensatsiyalanuvchi   hamda   gidrolizlanuvchi tanidlar. Havyvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va k о 'p atomli fenollar unumidan tashkil topgan hamda о ’simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsiz murakkab organik birikmalar   о ’simlikning oshlovchi moddalari   –   tanidlar   deb ataladi. Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о ’zidan suv о ’tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega b о ’ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega b о ’lavermaydi.   Terini oshlay oladigan polifenollar zichligi (molekula og’irligi) 500 bilan 3000   о ’rtasida b о ’lishi lozim. Polifenollar zichligi 500 dan kam b о ’lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ’lsa   ham, turg’un birikma   hosil   qila olmaydi. Zichligi 3000 dan ortiq   b о ’lgan polifenollar esa molekulalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sizib   о ’tib, turg’un birikma berish   qiyin. Polifenollar terini oshlash xususiyatiga ega b о ’lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (zichlikning   har 100 ta birligida kamida 1–2 gidroksil guruhi) b о ’lishi   ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga   qadimdan ma’lum. Yuqori Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchi materiallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar   qadim zamonlardan beri terini oshlashni bilganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar b о ’lgan   о ’simliklardan foydalanganliklarini k о ’rsatadi. Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ’lib, ayniqsa ikki pallali   о ’simliklar sinfiga kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar –   Rosaceae , dukkakdoshlar –   Fabaceae ,   qoraqatdoshlar –   Saxifragaceae , torondoshlar –   Polygonaceae , toldoshlar–   Salicaceae ,   qoraqayindoshlar   –   Fagaceae , pistadoshlar   –   Anacar-   diaceae   va boshqa oilalar vakillari tarkibida k о ’p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa   gallalarda,   о ’simliklarning patologik   о ’simtalarida k о ’p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ’ladi. Oshlovchi moddalar о ’simliklarning hamma organlarida t о ’planishi mumkin.   Ular daraxt va butalar p о ’stlog’ida,   yog’och   qismida   hamda k о ’p yillik   о ’t   о ’simliklarning yer ostki organlarida k о ’p b о ’ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida, mevasida,   о ’t   о ’simliklarning barcha yer ustki   qismida   ham t о ’planadi. Oshlovchi moddalarning biosintezi Oshlovchi moddalarning   о ’simlik t о ’qimasida   qanday sintez b о ‘lishi t о ’g’risida turli fikrlar ilgaridan mavjud. Keyingi vaqtda bu fikr lar ning bir   qismi   о ’simliklar (ayniqsa, tuban   о ’simliklar) ustida   о ‘tkazilgan tajribalar asosida tasdiqlandi. Oshlovchi moddalar asosan ikkita katta guruhdan – gidrolizlanuvchi va kondensatsiyalanuvchi tanidlardan tashkil topgan. Ular kimyoviy tuzilishiga k о ‘ra bir-biridan katta farq   qiladi. Shuning uchun oshlovchi moddalar bu ikkala guruhining   о ‘simliklardagi biosintezi turli y о ‘llar bilan boradi. Gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalarning asosiy   qismini oksi benzoat va boshqa   oksiaromatik karbon kislotalarning   qandlar, k о ‘p atomli spirtlar va shunga   о ‘xshash moddalar bilan   hosil   qilgan murakkab birikmalari tashkil etadi.   Hozirgi vaqtda   о ‘simliklar t о ‘qimasidagi aromatik birikmalarning biosintezi shu   jarayonning oraliq   moddasi b о ‘lgan shikim kislota orqali borishi t о ‘liq   isbot - langan. Shuning uchun gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar biosintezidagi boshlang‘ich birikmalari b о ‘lgan oksibenzoat (n-oksibenzoat, protokatex va gallat) kislotalar   о ‘simlik t о ‘qimasida shikim kislota orqali uglevodlardan   hosil b о ‘lishi mumkin. Bu murakkab biosintezda geksozalardan asosan glyukoza, fruktoza va mannoza ishtirok etadi. Geksozalar avval   о ‘zining enol shakllari orqali mezoinozitga   о ‘tadi. Mezoinozit esa xin kislota orqali shikim kislotaga aylanadi. Bu biosintez   quyidagi sxema b о ‘yicha borishi mumkin. Yuqoridagi   sxemada   k о ‘rsatilgan   biosintez   jarayoni   ma’lum   fermentlarning   faol   i shtirokida   r о ‘y   beradi. A.L.Kursanov   va   shogirdlarining   choy,   S.V.Durmishidzening   tok   о ‘simligi   usti da   olib   borgan   tadqiqotlari   yuqorida   bayon   etilgan   nazariyaning   t о ‘g‘riligini   qisma n   isbotetadi.   Eksperimentlar   yordamida   minozid   sof   holdagi   geksozlar   (glyukoza,   f ruktoza   va   mannoza)ga   qaraganda   glikozidlar   (salitsin,   arbutin)   hamda   murakkab   b irikmalar   (gyukoza-1-fosfat,   saxaroza)   tarkibidagi   glyukoza   va   fruktozadan   k о ‘proq   hosil   b о ‘lishi   k о ‘rsatildi. Tirik organizmda shikim kislotaning biosintezi boshqacha y о ‘llar bilan   ham borishi mumkin.   Escherichia coli   ning ba’zi mutantlarida   о ‘tkazilgan maxsus eksperimentlarga asoslanib, shikim kislotaning biosintezi   quyidagi sxema b о ‘yicha berilgan: Fosfoenol-piruvat+D-eritroza-4-fosfat   3-dezoksi-D-arabinogeptu-   loza-4- fosfat   xin kislota   5-degidroxin kislota   5-degidroshikim kislota   shikim kislota (flavonoidlar biosinteziga   qaralsin). Oksibenzoat (n-oksibenzoat, protokatex va gallat) kislotalari shikim kislota molekulasida joylashgan tipidagi kislorodli guruhlarga ega b о ‘lganligi uchun ular oksidlanish y о ‘li bilan boradigan degidrotatsiya reaksiyasi orqali shikim kislotadan (balki unga yaqin b о ‘lgan dolchin kislotadan   ham) paydo b о ‘lishi mumkin. Zamburug’larda (ehtimol yuqori   о ’simliklarda   ham) protokatex va gallat kislotalarning 5-degidroshikim kislotadan   sintezlanishi aniqlangan. Gross   Neurospora crassa   – ning degidroshikim kislotani t о ’playdigan mutant formasida 5-degidroshikim kislotaga ta’sir etuvchi degidrogenaza fermenti borligini topdi. Bu ferment 5-degidroshikim kislotani protokatex kislotaga aylantiradi. Bunday aylanishni Gross (3, 4, 5, 6 – S 14 ) – shikim kislota bilan о ’tkazilgan tajriba yordamida isbotladi (cxema). Protokatexin va gallat kislotalar biosintezi (sxema). Zaprometov ham maxsus о ’tkazilgan eksperimentlar yordamida choy о ’simligi t о ’qimasida oldin gallat kislota, s о ’ngra gallokatexinlarning shikim kislotadan sintezlanishini k о ’rsatib о ’tgan. Reaksiya natijasida hosil b о ’lgan oksibenzoat kislotalarning keyin chalik qandlar molekulasi bilan birikishi tegishli koferment-A yordamida yoki atsiladenilat ishtirokida borishi mumkin. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning о ’simliklar t о ’qimasidagi biosintezi gidrolizlanuvchi tanidlarning biosintezidan farq qiladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy qismi b о ’lgan katexinlar molonil – KoA va atsetil-KoA larning kondensatsiyasi orqali flavanoidlar biosinteziga о ’xshash usulda sintezlanishlari mumkin.   Choy   о ’simligi bilan   о ’tkazilgan   tajribalar   asosida Kursanov bilan Zaprometovlar   ham shu fikrga kelganlar. О ’simliklarda birinchi navbatda oshlovchi moddalarning oddiy formalari sintezlanadi, s о ’ngra ularning molekulalari murakkablashib, ma’lum tuzilishga ega b о ’lgan «haqiqiy» tanidraga aylanadi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy   qismini «haqiqiy» tanidlar –   - katexin (flavan-3-ol) lar va leykoantotsionidin (flavon-3,4-diol) larning   о ‘zaro   yoki shu birikmalarga yaqin b о ’lganlari bilan kondensatsiyalanib   hosil   qilgan polimerlari tashkil etadi. Katexinlar va leykoantotsianidinlar kondensatsiya (polimeri zatsiya)si ancha murakkab jarayon shunga   qaramasdan   hali   ham aniq   va   tajribaviy   dalillarga asoslangan yagona bir fikr y о ’q. Mavjud nazariyalar bu jarayonning turli sharoitda (ma’lum fermentlar, issiqlik, kislorod ta’siri va boshqalar)   har xil y о ’llar bilan (katexinlar va leykoantotsianidinlar   о ’zaro bir-biri bilan «boshi dumiga», «dumi- dumiga» va boshqacha tipda birlashish) borishini ifodalaydi. Kondensatsiya jarayonining yanada chuqurroq   borishi natijasida juda   ham yuqori molekulali,   q о ’ng’ir rangli, suvda erimaydigan   yoki   yomon eriydigan mahsulot – flobafenlar   hosil b о ’ladi. Yuqorida k о ’rsatilganlarga asoslanib,   о ’simlik t о ’qimasidagi oshlovchi moddalar biosintezi   quyidagi uch davr b о ’yicha boradi deyish mumkin: 1. Oldin oshlovchi moddalarning tashkil etuvchi eng oddiy kompo nentlari sifatida polifenollar va polifenol karbon kislotalar   hosil b о ’ladi. 2. Keynichalik ular   qandlar bilan birikadi   yoki kondensatsiya va boshqa   о ’zgarishlar orqali tanidlarning yuqori molekulali birik malariga   hamda murakkab mahsulotlarga aylanadi. 3. Oxirida yana   ham murakkab va suvda erimaydigan oshlovchi moddalar   hosil b о ’ladi. Oshlovchi moddalarning о ’simliklar hayotidagi ahamiyati. Tanidlar о ’simliklar hayotida katta rol о ’ynaydi, shunday b о ’lishiga qaramay, bu masala hozirgacha hal qilingan emas. Oshlovchi moddalar о ’simlik t о ’qimalarida doimiy ravishda kechib turadigan oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarida, eng avvalo hujayraning nafas olish jarayonida faol qatnashadi. Demak, tanidlar ma’lum sharoitda oksidlanib, vodorodni hamda qaytarilib kislorodni ajratishi mumkin. Ajralgan vodorod va kislorod esa hujayradagi ferment ta’sirida zarur birikmalarning qaytarilishiga hamda oksidlanishiga sarflanadi. Katexinlar oksidlanib, о ’ziga yaqin antotsianlarga aylanadi. Antotsianlar esa flavonlarga aylanishi yoki qaytarilib, yana katexinlar hosil qilishi mumkin.   Bu reaksiyani   quyidagi sxema bо‘yicha tasvirlasa bо‘ladi: Oshlovchi   moddalar   bakteritsid   va   fungitsid   ta’sirga   ega   b о ‘lgani   sababli   daraxtlar ning   yog‘och   qismini   tez   chirishdan   saqlaydi. Agar   о ‘simliklarga   tashqaridan   ta’sir   etilsa   (masalan,   hasharotlar   о ‘simlikni   yarala haqib   tuxum   q о ‘ysa   yoki   g‘ о ‘zani   chekanka   qilinsa),   zararlangan   t о ‘qimalarda   ung a   qarshik о ‘p   miqdorda   tanidlar   sintez   b о ‘ladi   va   t о ‘planadi.   Bu   hodisaning   r о ’y   ber ishi   ilmiy   jihatdan   yetarli   asoslangan   b о ’lmasa   ham,   t о ’qimadagi   mazkur   biokimyo viy   о ’zgarish о ‘simlikning   chetdan   b о ‘lgan   tasodifiy   ta’sirga   о ‘zini   himoya   qilish   re aksiyasi   ekanligi   shubhasizdir.   Shunga   k о ’ra,   tanidlar   о ’simliklarning   chiqindisidir,   ular   t о ’qimalarda   yuzberadigan   moddalar   almashinuvida   ishtirok   etmaydi,   shuning dek,   oshlovchi   moddalar   zahira   energiya   beradigan   birikmadir,   ular   qandga,   kraxm alga,   yog’larga   va   boshqa   moddalargaaylanishi   mumkin,   deb   bayon   etilgan   fikrlar   haqiqatdan   ancha   yiroq   turadi.   Chunki,   yuqorida   aytib   о ‘tilganidek,   tanidlarning   si ntezlanishi   davrida   geksozalardan   hosil   b о ‘lganoraliq   birikmalar   reaksiyaga   kiruvc hi   boshlang‘ich   birikmalardan   kam   sof   energiyaga   ega   b о ‘lganligi   uchun   bu   reaksi yaning   orqaga   qaytishi   ham   dargumon.   Shuning   uchun   oshlovchimoddalarning   о ‘si mliklar   hayotidagi   roliga   ularning   ma’lum   davrda   parchalanib,   y о ‘q   b о ‘lib   ketishig a   yoki   k о ‘payishiga   (masalan,   uglevodlar   va   yog‘lar   singari)   qarab   baho   berish   unc hat о ‘g‘ri   b о ‘lmaydi.   Shu   bilan   bir   qatorda   о ‘simliklar   о ‘sayotgan   davrida   tanidlarni ng   о ‘zgarishi   (oksidlanishi   yoki   qaytarilishi,   oddiy   yoki   murakkab   formadan   ikkinc hi   holatga о ‘tishi)ga   qarab,   ularning   fiziologik   roli   t о ‘g‘risida   fikr   yuritish   kerak. Tarkibida oshlovchi moddalar b о ‘lgan dorivor о ‘simliklar va   mahsulotlar Hayvonlarning   xom   terisini   oshlash   xucusiyatiga   ega   va   k о ‘p   atomli   fenollar   u numidan   tashkil   topgan   hamda   о ‘simliklardan   olinadigan   yuqori   molekulali   zaharsi zmurakkab   organik   birikmalar   о ‘simlikning   oshlovchi   moddalari   —   tanidlar   deb   ataladi. Oshlash   jarayonida   oshlovchi   moddalar   terining   oqsil   moddalari   bilan   birikib,   e rimaydigan   birikma   hosil   qiladi.   Natijada   hayvonlar   terisi   о ‘zidan   suv о ‘tkazmaydi gan,   chirimaydigan, elastik   va   shu   kabi   xususiyatlarga   zga   b о ‘ladi. Oshlovchi   moddalarning   bu   xususiyatiga   polifenollarning   hamma   unumlari   ega   b о ‘lavermaydi.   Terini   oshlay   oladigan   polifenollar   massasi   (molekula   og‘irlgi) 500   bilan,3000   о ‘rtasida   b о ‘lishi   lozim.   Polifenollar   massasi   500dan   kam   b о ‘lgand, ular   oqsil   moddalar   bilan   adsorbsiya   b о ‘lsa   ham,   turgun   birikma   hosil   qila   olmaydi .   Massasi   3000dan   ortiq   b о ‘lgan   polifenollar   esa   molukalalarining   yirikligi   sababli   kollagenning   fibrinlari   orasidan   sig‘ib   о ‘tib,   turg‘un   birikma   berishi   qiyin.   Polifeno llar   terini   oshlash   xususiyatiga   ega   b о ‘lishi   uchun   ular   molekulasi   tarkibida   yetarli   miqdorda   gidroksil   guruhi   (massaning   har   100ta   birligida   kamida   1—2 gidroksil   guruhi)   b о ‘lishi   ham   kerak. Tanidlarning   terini   oshlash   xususiyati   kishilarga   qadimdan   ma’lum.   Yuqori   Misrni ng   aholi   yashagan   yerlaridan   (bundan   5000   yil   burun)   xom   teri,   oshlovchimateriall ar   va   oshlangan   terilar   topilgan.   Bu   keltirilgan   dalillar   kishilar   qadim   zamonlardan   beri   terini   oshlashni   bil-ganliklarini   va   shu   maqsadda   tarkibida   tanidlarb о ‘lgan   о ‘simliklardan   foydalanganliklarini   k о ‘rsatadi. Tanidlar   tabiatda   keng   tarqalgan   b о ‘lib,   ayniqsa   ikki   pallali   о ‘simliklar   sinfiga   kiru vchi   oilalarda,   masalan,   ra’noguldoshlar   —   Rosaseaye,   dukkakdoshlar   — Fabaseaye,   qoraqatdoshlar   —   Saxifragaseaye,   torondoshlar   — Ro1ugonaseaye,   toldoshlar   —   Salicaseaye,   qoraqayindoshlar   —   Fagaseaye,   pistad oshlar   — Anasardiaseaye   va   boshqaoilalarda   k о ‘p   uchraydi.   Tanidlar,   ayniqsa   gallalarda,   о ‘s imliklarning   patologik   о ‘simtalarida   k о ‘p   (ba’zan   70% dan   oshadi)   b о ‘ladi. Oshlovchi   moddalar   о ‘simliklarning   hamma   organlarida   t о ‘planishi   mumkin! Ular   daraxt   va   butalar   p о ‘stlog‘ida,   yog‘och   qismida   hamda   k о ‘p   yillik   о ‘t   о ‘simlik larning   yer   ostki   organlarida   k о ‘p   b о ‘ladi.   Ba’zan   tanidlar   daraxt   va   butalar   bargida ,   mevasida,   о ‘t   о ‘simliklarning   barcha   yer   ustki   qismida   ham   t о ‘planadi.   Oshlovchi moddalarning fizik va kimyoviy xossalari О ‘simliklardan ajratib olingan oshlovchi moddalar tanidlarning bir qancha formalari aralashmasidan iborat, shu sababli ular amorf kukun (poroshok) holida b о ‘ladi. Sof holda ajratib olingan ba’zi kompo nent lar (masalan, katexinlar) esa kristall holda b о ‘ladi. Tanidlar suvda, har xil darajadagi spirtda va sirka kislotaning etil efirda yaxshi, boshqa organik eritmalarda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi. Oshlovchi moddalarning suvdagi eritmasi och q о ‘ng‘ir rangli, hidsiz va burishtiruvchi mazali, kuchsiz kislotali xossaga ega b о ‘lgan kolloid eritma. Suvda eritilgan oshlovchi moddalarni oqsil modda, og’ir metal larning tuzlari, alkaloidlar va glikozidlarning eritmalari yordamida ch о ’ktirish mumkni. Tanidlar k о ’p atomli fenollarning unumlari b о ’lib, boshqa fenollar singari temirning uch valentli tuzlari eritmasi bilan rangli (qora-yashil va qora-k о ’k rangli) ch о ’kma hosil qiladi. Tanidlar havo kislorodi va fermentlar ta’sirida oksidlanib, q о ’ng’ir rangli hamda sovuq suvda erimaydigan birikma – -flobafenlarga aylanadi. Oshlovchi moddalarning kimyoviy tarkibi Turli о ‘simliklardan olingan oshlovchi moddalar kimyoviy tarkibi b о ‘yicha bir-biridan katta farq qiladi. Shunga qaramay, ularning tanidlarga xos umumiy belgilari bor. Barcha tanidlar molekulasida doimo bir nechta oksi guruh (ON) saqlovchi benzol yadrosi b о ‘ladi. Boshqa cha qilib aytganda, barcha oshlovchi moddalar k о ‘p atomli fenollar   – polifenollar unumidir. Benzol yadrosidagi oksi guruhlar soni kamida ikkita, qator – о ‘rta holatda (pirokatexinga о ‘xshash) yoki uchta b о ‘lib, qator – vitsinal (pirogallolga о ‘xshash) joylashadi. Tanidlarni ishqorlar ishtirokida 180–200° gacha qizdirilsa, ulardan pirokatexin yoki pirogallol ajralib chiqadi. Shuning uchun ular pirogallol va pirokatexin guruhlariga b о ‘linadi. Bu klassifi katsiya tanidlarning eng oddiy va eng eski klassifikatsiyasidir. Ana shu klassifikatsiya b о ‘yicha oshlovchi moddalarning ayrim guruhlarini aniqlashda quyidagi reaksiyadan foydalanilgan: agar oshlovchi moddalar eritmasiga uch valentli temir tuzlarining eritmasi ta’sir ettirilsa, pirokatexin guruhiga kiruvchi tanidlar qora-yashil, pirogallol guruhiga kiruvchi tanidlar esa qora-k о ‘k ch о ‘kma hosil qiladi. Oshlovchi moddalarning oxirgi klassifikatsiyasi 1911 yilda G.G.Povarnin tomonidan ishlab chiqilgan b о ‘lib, 1919–1920 yillarda Freydenberg uni о ‘z klassifikatsiyasiga asos qilib olgan. Agar oshlovchi moddalarga kislotalar hamda boshqa reaktivlar ta’sir ettirib qizdirilsa, ularning bir qismi gidrolizlanib, birmuncha oddiy komponentlarga parchalansa, ikkinchi qismi esa murakkablashib yuqori molekulali birikma hosil qiladi. Shunga k о ‘ra Povarnin va Freydenberg barcha oshlovchi moddalarni ularning kimyoviy tarkibiga va ayrim molekulalari orasidagi bog‘lanishlarga qarab ikkita katta guruhga b о ‘ladi. Gidrolizlanuvchi (estro) tanidlar . Bu guruhga kiruvchi tanidlar glikozidlar xususiyatiga ega b о ‘lib, ular molekulasida efirlarga xos bog‘lanish bor. Shuning uchun fermentlar, suyultirilgan kislotalar ta’sirida gidrolizlanib, о ‘zining oddiy komponentlariga parcha lanadi. Asosan, bu tanidlar pirogallol unumlaridan iborat. Ular uch valentli temir tuzlari eritmasi bilan qora-k о ‘k rangli birikma (ch о ‘kma) hosil qiladi. Gidrolizlanuvchi tanidlarga quyidagi birikmalar kirishi mumkin: 1. Depsidlar – aromatik oksikarbon (fenol-karbon) kislotalar ning о ‘zaro hosil qilgan murakkab efirlari. Gidrolizlanuvchi tanid lar tarkibida k о ‘p uchraydigan muhim depsidlardan biri gallat kislota didepsidi – metadigallat kislotadir. Depsidlar   haqiqiy oshlovchi moddalarga kirmaydi. Ular jelatin bilan ch о ‘kmaydi va terini oshlash xususiyatiga ega emas. Depsidlar didepsid (ikki molekula oksikarbon kislotadan), tridepsid (oksikarbon kislotalarning uch molekulasidan   hosil b о ‘lgan) va boshqalardan tashkil topadi. Gallotaninlar (galloilgeksozlar)   asosan gallat kislotaning (ba’zan boshqa oksikarbon kislotaning ham) uglevodlar (yoki kо‘p atomli spirtlar) bilan bergan murakkab efirlari bо‘lib, haqiqiy glikozidlarga kiradi. Gallotaninlar gidrolizlanganda gallat kislota va geksozlarni (glyukoza, gamameloza va boshqalar) ajratadi. Eng oddiy gallotaninga   dorivor rovochdan ajratib olingan gallat kislota bir molekulasining glyukoza bilan birikishidan   tashkil topgan β -glyukogallin (1-0-galloil- β -D-glyukopiranoza) kiradi. Gallotaninlardan Xitoy gallotanini (Xitoy   gallasidan olingan),   Turkiya gallotanini (Turkiya   gallasidan olingan), gamamela tanin ( Hamamelis virginiana   L .   о ‘simligidan olingan) va boshqalarning tarkibi yaxshi   о ‘rganilgan. Olimlarning olib borgan tajribalari asosida olingan ma’lumotlarga qaraganda sumax о‘simligining bargidan olingan tanin glyukozaning 6 ta gallat kislota (4 tasi didepsid, 2 tasi monogalloid holida), skumpiya о‘simligining tanini va Xitoy gallotanini glyukozaning 7 ta gallat kislota (3 tasi tridepsid, 2 tasi didepsid va 2 tasi monogalloid holida) va Turkiya gallotanini glyukozaning 5 ta gallat kislota (3 tasi tridepsid va 2 tasi didepsid holida) bilan birikishidan tashkil topganligi aniqlangan. Ellagotaninlar   –   о ‘zidan ellag kislotani ajratadigan oshlovchi moddalar. Ilgari ellagotaninlar ellag kislotaning uglevodlar   yoki k о ‘p atomli spirtlar bilan   hosil   qilgan murakkab efirlardan tashkil topadi deb   hisoblanar edi. Keyinchalik Shmid va shogirdlari   о ‘tkazgan tekshirishlariga   qaraganda ellag kislota oshlovchi moddalarning gidrolizlanishi natijasida geksaoksidifen kislotaning laktoni sifatida   hosil b о ‘lar, ellagotaninlarni esa uglevodlar (geksozlar) geksaoksidifen kislota bilan birikib tashkil etar ekan. Eng oddiy ellagotaninlarga divi-divi ( Caesalpinia coriaria Willd.   mevasi), mirobalan ( Terminalia chebula Retz . ), kvebraxo ( Schinopsis   turlaridan) va   Eucalyptus sieberiana dan ajratib olinib, yaxshi о‘ganilgan korilagin hamda   Geranium thunbergu Siebold. et Zucc.   dan ajratib olingan geraniinlar kiradi. Geksaoksidifen kislota optik faol modda bо‘lib, korilaginda (+) - formasida, yuglaninda (korilaginning izomeri, yong‘oq mevasining pо‘stidan ajratib olingan) esa о‘zining (–) - formasida uchraydi. Keyingi ma’lumotlarga qaraganda ellagotaninlar tarkibida gallat va geksaoksidifen kislotalardan tashqari, tuzilishi bо‘yicha bu moddalarga ancha yaqin bо‘lgan boshqa birikmalar ham uchraydi. Ulardan xebulin (mirobalan ekstraktining asosiy komponenti), xebulag (mirobalan ekstraktining ikkinchi komponenti) kislotalari, brevilagin I va brevilagin II, brevifolinkarbon kislota ( Caesalpinia   brevifolia   tarkibida bor), degidrodigallat kislota ( Castanea vesca Bge.   tarkibida bor), valoniv kislota ( Quercus aegilops tarkibida bor) va boshqalar ajratib olingan hamda yaxshi о‘rganilgan.   Xebulin kislota esa birinchi marta kristall   holda ajratib olingan tanin   hisoblanadi. Yuqorida k о ‘rsatilgan   о ‘simliklardan tashqari anor mevasining p о ‘stida, oddiy   dub daraxtining p о ‘stlog‘ida   hamda Turkiya gallasining tarkibida   ham ellagotaninlar b о ‘ladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlar (kotanidlar).   Bu guruhdagi   tanidlar molekulasida efirlarga xos bog‘lanish b о ‘lmaydi, ular   о ‘zaro difenil tipida birlashadi. Shuning uchun   ham bu tanidlar suyultirilgan kislota lar ta’sirida oddiy birikmalarga parchalanmaydi. Aksincha, ular kuchli kislotalar va boshqa birikmalar ta’sirida (yoki   о ‘zi oksidlanib) rangli birikmalar – flobafenlarni   hosil   qiladi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlar uch valentli temir tuzlari bilan   qora-yashil rangli ch о ‘kma   hosil   qiladi. Ishqorlar ishtirokida yuqori   haroratda   qizdirilgan kondensatsiyalanuvchi tanidlar,   о ‘zidan pirokatexin bilan bir   qatorda ba’zan floroglyusin   ham ajratadi. Kondensatsiyalanuvchi tanidlarni ba’zan   quyidagi guruhchalarga b о ‘ladilar: Flavan unumlari . Kondensatsiyalanuvchi tanidlarning asosiy   qismini flavan unumlari – flavolanlar: flavan-3-ollar (katexinlar) va   qisman flavan-   -3,4-diollar (leykoantotsianlar) tashkil   qiladi. Flavolanlar flavanlarga yaqin birikmalar b о ‘lib, keyingi vaqtda ularning bir   qanchasi tanidlar tarkibidan sof   holda ajratib olindi va yaxshi   о ‘rganildi. Choy   о ‘simligi bargidan olingan tanin tarkibida katexinlarning turli birikmalari uchraydi. Epikatexin tanidlar tarkibida kо‘proq   uchraydigan katexinlar jumlasidandir. Katexin birinchi marta bundan 150 yil ilgari   Acacia catechu Willd.   о ‘simligidan ajratib olingan. Yuqori darajada kondensatsiyalashgan (jipslashgan) tanidlar va flobafenlar . Bu tanidlar yaxshi о ‘rganilmagan. Oshlovchi moddalar xossasiga   ega b о ‘lgan ba’zi bir aromatik birikmalar. Bu guruh ham yaxshi о ‘rganilmagan. Bulardan maklyura daraxtidan ajratib olingan sariq rangli modda – maklyurin t о ‘liq tekshirilgan. Akad.A.L. Kursanov, prof. M.N.Zapromet va shogirdlari konden - satsiyalanuvchi tanidlarni   о ‘rganishda k о ‘p xizmat   qildilar. Ular choy taninini   о ‘rganib, tanidlar biosintezini va polimerizatsiyasini, ularning   о ‘simliklar   hayotidagi ahamiyati va kimyoviy tarkibiga bog‘liq   k о ‘pgina masalalarni tajriba asosida   hal   qilib berdilar. Katexinlar choy bargidan, kakao mevasidan, soxta akas robiniya, evkalipt   hamda akatsiya turlaridan   ham ajratib olingan. Oshlovchi moddalarning ba’zan uchinchi aralash guruhi   ham bor, deb   hisoblanadi. Bu guruh   yetarli darajada tekshirilgan emas. Odatda   о ‘simliklar tarkibida tanidlarning   har ikkala guruhi   ham bir vaqtda t о ‘planishi mumkin. Ba’zan   о ‘t   о ‘simliklarning yer ustki   qismida asosan tanidlarning kondensatsiyalanuvchi   guruhi   b о ‘lsa, yer ostki organlarida k о ‘proq   gidrolizlanuvchi tanidlar t о ‘planadi. Hayvonlarning xom terisini oshlash xususiyatiga ega va kо‘p atomli fenollar unumidan tashkil topgan hamda о‘simliklardan olinadigan yuqori molekulali zaharsiz murakkab organik birikmalar   о‘simlikning oshlovchi moddalari   –   tanidlar   deb ataladi.Oshlash jarayonida oshlovchi moddalar terining oqsil moddalari bilan birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi. Natijada hayvonlar terisi о‘zidan suv о‘tkazmaydigan, chirimaydigan, elastik va shu kabi xususiyatlarga ega bо‘ladi. Oshlovchi moddalarning bu xususiyatiga polifenollarning hamma unumlari ega bо‘lavermaydi.   Terini oshlay oladigan polifenollar zichligi (molekula og‘irligi) 500 bilan 3000   о ‘rtasida b о ‘lishi lozim. Polifenollar zichligi 500 dan kam b о ‘lganda, ular oqsil moddalar bilan adsorbsiya b о ‘lsa   ham, turg‘un birikma   hosil   qila olmaydi. Zichligi 3000 dan ortiq   b о ‘lgan polifenollar esa molekulalarining yirikligi sababli kollagenning fibrinlari orasidan sig‘ib   о ‘tib, turg‘un birikma beriish   qiyin. Polifenollar terini oshlash xususiyatiga ega b о ‘lishi uchun ular molekulasi tarkibida yetarli miqdorda gidroksil guruhi (zichlikning   har 100 ta birligida kamida 1–2 gidroksil guruhi) b о ‘lishi   ham kerak. Tanidlarning terini oshlash xususiyati kishilarga   qadimdan ma’lum. Yuqori Misrning aholi yashagan yerlaridan (bundan 5000 yil burun) xom teri, oshlovchi materiallar va oshlangan terilar topilgan. Bu keltirilgan dalillar kishilar   qadim zamonlardan beri terini oshlashni bilganliklarini va shu maqsadda tarkibida tanidlar b о ‘lgan   о ‘simliklardan foydalanganliklarini k о ‘rsatadi.Tanidlar tabiatda keng tarqalgan b о ‘lib, ayniqsa ikki pallali   о ‘simliklar sinfiga kiruvchi oilalarda, masalan, ra’noguldoshlar –   Rosaceae , dukkakdoshlar –   Fabaceae ,   qoraqatdoshlar –   Saxifragaceae , torondoshlar –   Polygonaceae , toldoshlar –   Salicaceae ,   qoraqayindoshlar   –   Fagaceae , pistadoshlar   –   Anacar-   diaceae   va boshqa oilalar vakillari tarkibida k о ‘p uchraydi. Tanidlar, ayniqsa   gallalarda,   о ‘simliklarning patologik   о ‘simtalarida k о ‘p (ba’zan 70% dan oshadi) b о ‘ladi.Oshlovchi moddalar о ‘simliklarning hamma organlarida t о ‘planishi mumkin.   Ular daraxt va butalar p о ‘stlog‘ida,   yog‘och   qismida   hamda k о ‘p yillik   о ‘t   о ‘simliklarning yer ostki organlarida k о ‘p b о ‘ladi. Ba’zan tanidlar daraxt va butalar bargida, mevasida,   о ‘t   о ‘simliklarning barcha yer ustki   qismida   ham t о ‘planadi. Yuqorida k о ‘rsatilganlarga asoslanib,   о ‘simlik t о ‘qimasidagi oshlovchi moddalar biosintezi   quyidagi uch davr b о ‘yicha boradi deyish mumkin: 1. Oldin oshlovchi moddalarning tashkil etuvchi eng oddiy kompo nentlari sifatida polifenollar va polifenol karbon kislotalar   hosil b о ‘ladi. 2. Keynichalik ular   qandlar bilan birikadi   yoki kondensatsiya va boshqa   о ‘zgarishlar orqali tanidlarning yuqori molekulali birik malariga   hamda murakkab mahsulotlarga aylanadi. 3. Oxirida yana   ham murakkab va suvda erimaydigan oshlovchi moddalar   hosil b о ‘ladi. Tarkibida oshlovchi moddalar b о ‘lgan dorivor о ‘simliklar va   mahsulotlar   Hayvonlarning   xom   terisini   oshlash   xucusiyatiga   ega   va   k о ‘p   atomli   fenoll ar   unumidan   tashkil   topgan   hamda   о ‘simliklardan   olinadigan   yuqori   molekulali   za harsizmurakkab   organik   birikmalar   о ‘simlikning   oshlovchi   moddalari   —   tanidla r   deb   ataladi. Oshlash   jarayonida   oshlovchi   moddalar   terining   oqsil   moddalari   bilan   birik ib,   erimaydigan   birikma   hosil   qiladi.   Natijada   hayvonlar   terisi   о ‘zidan   suv о ‘tkazma ydigan,   chirimaydigan, elastik   va   shu   kabi   xususiyatlarga   zga   b о ‘ladi. Oshlovchi   moddalarning   bu   xususiyatiga   polifenollarning   hamma   unumlari   ega   b о ‘lavermaydi.   Terini   oshlay   oladigan   polifenollar   massasi   (molekula   og‘irlgi) 500   bilan,3000   о ‘rtasida   b о ‘lishi   lozim.   Polifenollar   massasi   500 dan   kam   b о ‘lganda, ular   oqsil   moddalar   bilan   adsorbsiya   b о ‘lsa   ham,   turgun   birikma   hosil   qila   olmaydi .   Massasi   3000dan   ortiq   b о ‘lgan   polifenollar   esa   molukalalarining   yirikligi   sababli   kollagenning   fibrinlari   orasidan   sig‘ib   о ‘tib,   turg‘un   birikma   berishi   qiyin.   Polifeno llar   terini   oshlash   xususiyatiga   ega   b о ‘lishi   uchun   ular   molekulasi   tarkibida   yetarli   miqdorda   gidroksil   guruhi   (massaning   har   100 ta   birligida   kamida   1—2 gidroksil   guruhi)   b о ‘lishi   ham   kerak. Tanidlarning   terini   oshlash   xususiyati   kishilarga   qadimdan   ma’lum.   Yuqori   Misrning   aholi   yashagan   yerlaridan   (bundan   5000   yil   burun)   xom   teri,   oshlovchim ateriallar   va   oshlangan   terilar   topilgan.   Bu   keltirilgan   dalillar   kishilar   qadim   zamon lardan   beri   terini   oshlashni   bil-ganliklarini   va   shu   maqsadda   tarkibida   tanidlar b о ‘lgan   о ‘simliklardan   foydalanganliklarini   k о ‘rsatadi. Tanidlar   tabiatda   keng   tarqalgan   b о ‘lib,   ayniqsa   ikki   pallali   о ‘simliklar   sinf iga   kiruvchi   oilalarda,   masalan,   ra’noguldoshlar   —   Rosaseaye,   dukkakdoshlar   — Fabaseaye,   qoraqatdoshlar   —   Saxifragaseaye,   torondoshlar   — Ro1ugonaseaye,   toldoshlar   —   Salicaseaye,   qoraqayindoshlar   —   Fagaseaye,   pistad oshlar   — Anasardiaseaye   va   boshqaoilalarda   k о ’p   uchraydi.   Tanidlar,   ayniqsa   gallalarda,   о ’s imliklarning   patologik   о ’simtalarida   k о ’p   (ba’zan   70% dan   oshadi)   b о ’ladi. Oshlovchi   moddalar   о ’simliklarning   hamma   organlarida   t о ’planishi   mumkin! Ular   daraxt   va   butalar   p о ’stlog’ida,   yog’och   qismida   hamda   k о ’p   yillik   о ’t   о ’simlik larning   yer   ostki   organlarida   k о ’p   b о ’ladi.   Ba’zan   tanidlar   daraxt   va   butalar   bargida ,   mevasida,   о ’t   о ’simliklarning   barcha   yer   ustki   qismida   ham   t о 'planadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. П . Орехо « Химия алкалоидов ». М.: 1955. 2. С.Ю. Юнусов «Алкалоиды». Издание 3-е переработанное и дополненное. Т.: издателство «Фан» 1981. 3. О . С . Соди қов, Х.А.Асланов, И.К. Кушмурадов “Алкалоид ы хинолизидинового ряда ”. Из дательство “Наука” Москва 1975. 4. Итоги исследование алкалоидоносных растений. Т.: Из-во “ФАН” АН. Республики Узбекистан 1995. 5. Г.В.Лазуревский, И.В. Терентева, А.Г. Шамшурина. Практическое работы по химии природых соединений. Издание 2-е переработанное и дополненное, из-во «Высшая школа». М.1966. 6. О.Содиқов, А. Каримжонов, Н. Исоқов. Органик кимёдан практикум. “Ўқитувчи”. Т.: 1973.

O'xshashlar

Oshlovchi moddalar kimyosi va texnologiyasi
Dezaminlanish va transaminlanish, ularning biologik ahamiyati
Oqsil moddalar. Hayot jarayonlarida oqsillarning ahamiyati (biokimyo)
Yopishqoq moddalar kimyosi
Zararlovchi moddalar ximiyasi va inson harakati