O‘quv dasturlari va dars ishlari - Kimyo - Referatlar

O‘quv dasturlari va dars ishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

O‘quv dasturlari va dars ishlari Reja: 1. O‘quv dasturlari va dars ishlari. 2. O‘quv dasturlarining tuzilish prinsiplari. 3. Maktab kimyo kursi mazmunining shakllanishiga bo‘lgan talablar. 4. Biologiya kursi mazmuniga bo‘lgan talablar. 5. Hozirgi zamon maktab kimyo va biologiya kurslarining mazmuni va tuzilishini tahlil qilish.

2. Kimyo fanining ta’lim muassasalari uchun mo‘ljallangan dasturlari. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori: «Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida» 1999-yil 16 – avgust Toshkent shahri. Bu qaror «TT» gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘grisida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari hamda Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’limni tashkil etish to‘g‘risida» 1998-yil 13-maydagi 203 – son qarori bajarilishini ta’minlash ta’lim sifati va samaradorligini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qarori chiqarildi. O‘quv rejasida ko‘rsatilgan fanlar ularni o‘rganish tartibi, har bir o‘quv faniga ajratilgan vaqt, maslahat va sinovlar barcha o‘quv guruhlari uchun majburiydir. O‘quv rejasi o‘quv yurtining turi, maqsadi va vazifalarini, O‘quvchilarning soni va o‘qish muddatini belgilovchi davlat hujjatlari asosida ishlab chiqiladi. O‘quv rejasiga kirgan hujjatlarni malaka tavsifnomasi, mavzular rejasi va o‘quv dasturlari tashkil etadi. Malaka tavsifnomasi – ishchining bilimi hamda kasbiy saviyasiga qo‘yiladigan asosiy talablar mujassamlangan normativ hujjatdir. Unda ishchi u yoki bu kasb faoliyati doirasidagi ishlarni ongli va to‘g‘ri bajarishi uchun egallashi zarur bilimlar ifodalanadi. Malaka tavsifnomasi ish va kasblar, xalq xo‘jaligining muayyan sohalaridagi mashg‘ulotlarning yagona ta’rif malaka ma’lumotnoma asosida tuziladi. Malaka tavsifnomasida kasb va ixtisoslarning aniq nomlari, texnik va maxsus bilimlar, mehnat ko‘nikma va malakalari, malaka oshirish bo‘yicha yo‘l- yo‘riqlar ifodalanadi. Bu hujjatlar o‘quv rejasi va dasturlarini tuzishda asos bo‘ladi, shuningdek bitirish imtihonlarida o‘quvchilarning bilimlarini sifatli aniqlash uchun xizmat qiladi. Mavzular rejasi – o‘quv dasturining bir qismini tashkil etib, unda mavzularning tartibi va nomi, ularning o‘tish uchun, shu jumladan, nazariy, laboratoriya amaliy mashg‘ulotlari va ishlab chiqarish ta’limi uchun ajratilgan vaqtlar ko‘rsatiladi.

O‘quv dasturlari. Fanni hajmini, uni o‘qitishning mazmuni va tartibini belgilaydi. Yangi o‘quv reja va dasturlarida materiallar o‘quv yillari bo‘yicha taqsimlangan ikkinchi darajali materiallar chiqarib tashlangan, o‘quvchilarning yangi texnika bo‘yicha bilim va malakalar bilan qurollantirish, o‘quv ustaxonalarida, laboratoriyalarida o‘qitish, yangi texnologik jarayonlar bilan tanishtirish ko‘zda tutilgan. Asosiy e’tibor ularda mustaqil fikrlashni rivojlantirish, mehnatga ongli munosabatni tarbiyalash ishlariga qaratilgan. Dars rejasi asosiy o‘quv-rejalashtirish hujjatlaridan biri bo‘lib, uni o‘qituvchi o‘quv dasturi va perspektiv mavzular rejasi asosida tuzadi. Unda darsning ta’lim-tarbiyaviy maqsadlari, o‘qitish va tarbiyalash masalalari ko‘rsatiladi hamda darsning tarkibi va elementlari, har bir elementga ajratilgan vaqt, o‘qituvchi tomonidan izohlanadigan o‘quv materialining ketma-ketligi va mazmuni, mustaqil ishlarning xarakteri va mazmuni, uy topshirig‘i va boshqalar ifodalanadi. Maktab kimyo kursi bo‘yicha DTS va o‘quv dasturining tuzilish prinsiplari. Kimyo ta’limi standartining tuzilishi uzluksizlikni ta’minlash asosida, kimyo ta’limida «Modda», «Moddaning tuzilishi va xossalari», moddalarning olinishi, kimyoviy til, eng muhim nazariyalar, kimyoviy ishlab chiqarishning texnologiyasi, Respublikamizda kimyo sanoatining erishgan yutuqlari, organik moddalarning ayrim vakillari, tabiat va jamiatga kimyoviy ishlab chiqarishning ekologik ta’siri haqidagi bilimlarni berishga va amaliy malakalar hosil qilishga qaratiladi. Bunda o‘quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlarini ta’minlash va uning sifatini aniqlashga imkon beraladi. Kimyo ta’limi standarti quyidagi 3 ta bo‘limdan iborat: 1) Kimyo ta’limi mazmuni negizini belgilovchi ko‘rsatkichlar. 2)Kimyo ta’limida o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan standartning minimal talablari.

3)Kimyo ta’limida o‘kuvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan standartning maksimal talablari. «Kimyo ta’limi mazmuni negizini belgilovchi ko‘rsatkichlar» bo‘limi o‘quvchilarga kimyodan beriladigan bilimlar, ekologik ta’lim – tarbiya va o‘quvchilarda hosil qilinadigan amaliy ko‘nikma va malakalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ikkinchi va uchunchi bo‘limda esa o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablar yoritiladi. O‘quvchilarga maksimal ball yoki baho qo‘yishda har ikkala, ya’ni minimal va maksimal tayyorgarlik darajasiga bo‘lgan talablar hisobga olinishi zarur. Bu esa, kimyo ta’limi standarti o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirish ko‘rsatgichlarini ifodalashga, kimyo ta’limi sifatini baholashda o‘lchov mezoni bo‘lib xizmat qilishiga imkon beradi. Hozirgi ilm-fan, texnika va sanoat jadal rivojlanayotgan, ijtimoiy, ekologik holat keskinlashib borayotgan paytda maktablarda Kimyo fanini mazmun jihatdan yangicha o‘qitish bir tomondan zaruriyat bo‘lsa, ikkinchi tomondan, zamon talabidir. Maktabda kimyo ta’limining ahamiyati uning fan-texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalari va kundalik hayotda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida kimyo fanini o‘qitish orqali o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, mantiqiy fikrlay olish qobiliyatini, aqliy rivojlanishini, o‘z- o‘zini anglash salohiyatini shakllantirish va o‘stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish hamda ijtimoiy hayotlari va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo‘lgan bilimlar beriladi. Tabiiyki, har qanday zamonaviy dastur kimyo fanida va kimyoviy ishlab chiqarishda erishilgan hamma yutuqlarni o‘zida aks ettira olmaydi. Demak, shunday ekan, kimyodan o‘quv dasturining asosiy vazifasi o‘qituvchiga ayni fanning zaruriy tushunchalari va qonunlari asosida kimyoviy jarayonlarni boshqarish, zamonaviy usullar bilan yangi-yangi moddalar olish va ulardan nafaqat sanoat, qishloq xo‘jaligi miqyosida, shuningdek, kundalik turmushda, oilada

foydalanishning umumiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berishdan iborat bo‘lishi kerak. Bunda ekologik e’tiqod ham o‘z-o‘zidan kelib chiqadi. Ushbu dasturning mazmunini belgilashda quyidagilarga alohida e’tibor berilgan: 7-,8 va 9- sinflarda o‘rganiladigan kimyoning mazmuni imkoni boricha o‘quvchilar atrofini o‘rab turgan muhitdagi hayot; turmush va ishlab chiqarish hamda o‘quvchilarning turmush tajribasi bilan bog‘langan bo‘lishi lozim. O‘quv dasturi kimyo fanini o‘qitishda oddiydan murakkabga tomon tuzilgan bo‘lib, dastavval modda, moddalarning xossalari, kimyoviy til, eng muhim kimyoviy tushunchalar va qonunlar, nazariyalar, kimyoviy ishlab chiqarish texnologiyasi, kimyo sanoati erishgan yutuqlar, tabiat va jamiyatda kimyoviy ishlab chiqarishning o‘rni, ta’siri haqidagi bilimlarni berish va amaliy malakalarni hosil qilishga katta ahamiyat berilgan. O‘quv dasturda o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlariga, har bir mavzuga tegishli savol va topshiriqlarni yechishga katta ahamiyat beriladi, tegishli bo‘limlar tugatilgandan so‘ng olingan nazariy bilimlar test sinovlarini bajarish orqali mustahkamlab boriladi. 1. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida” gi qonuni Mustaqil O’zbekistonning dastlabki “ Ta’lim to’g’risida” gi qonuni 1992 yil 2 iyuldan joriy etilgan bo’lib. U U11 bo’lim 44 moddadan iborat edi. “Ta’lim to’g’risida”gi qonunga asosan, “ Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi to’g’risida”gi qonuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1X sessiyasida, 1997 –yil 29 – avgust kuni qabul qilingan. Bu qonun fuqoralarga ta’lim, tarbiya berish, kasb-xunar o’rgatishnnig xuquqiy asoslarini belgilaydi xamda xar kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy xuquqini ta’minlashga qaratilgan. 2.Biologiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari. Ta’lim mazmunining tarkibiy qismlari davlat ta’lim standartlarining asosini tashkil etadi. Biologiya Davlat ta’lim standartlari tahlili uning quyidagi tarkibiy qismlardan iboratligini ko’rsatdi:

1. Asosiy qism ~ ta’lim tarbiya jarayonidan ko’zlangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga imkon beradigan biologik bilim, ko’nikma va malakalarning majmuasi sanaladi. Ta’lim mazmunining asosiy qismi bilimlar, faoliyat turlari ko’nikma va malakalardan iborat bo’ladi. 2. Kengaytiruvchi tarkibiy qism o’quvchilarning biologik bilimlari va mustaqil hayotga tayyorgarligini orttirishga imkon beradigan, shaxs yoki guruh qiziqishlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan ta’lim mavzuning bir qismi. Bu qism ta’lim mazmunining ijodiy faoliyat tajribalari va qadriyatlar tizimlarini o’z ichiga oladi. 3. Yordamchi qism biologiya kursining mantiqiy strukturasining yaxlitligini ta’minlovchi ta’lim mazmuninining ma’lum bir bo’limi. O’quvchilarning qiziqishlari, istagi va exgiyojlari asosida darsdan va sinfdan tashqari tashkil etiladigan mashg’ulotlarning mazmunini tashkil etadi. Qo’shimcha tarkibiy qism o’rta maxsus, kasb-xunar ta’limi muassasalari yo’nalishi va mahalliy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladigan ta’lim mazmunining bir qismi. DTS ning asosiy va kengaytiruvchi tarkibiy qismlari o’zgarmas bo’lib, o’quv fanining asosiy fundamental va amaliy masalalarini yoritadi, yordamchi va qo’shimcha tarkibiy qismlari o’quvchilarning kelgusida egallaydigan mutaxassisliklariga bog’liq holda o’quv fanining o’zgarib turadigan qismi sanaladi. Biologiya o’quv fanida shakllantiriladigan tushunchalarni uch guruhga ajratish mumkin: I. Umumbiologik tushunchalar. II. Gnoseologik tushunchalar III. Kasbga yo’naltiruvchi tushunchalar. I. Umumbiologik tushunchalar o’z navbatida quyidagi uchta yo’nalishga ajratiladi: 1. Organizm biologik sistema. 2. Ekologik sistemalar. 3. Organik olam evolyutsiyasi

11. Gnoseologik tushunchalar ham ikki guruhga ajratiladi: а) Biologik g’oya, kashfiyot va nazariyalarning tarixi haqidagi tushunchalar. Bu tushunchalar turkumiga evolyutsion nazariya, evolyutsiya dalillari,biogenetik qonun, gen injeneriyasi va biotexnologiyaning rivojlanishiga hissa qo’shgan kashfiyotlar, O’zbekistonda gen injeneriyasi sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlar kiradi. б) Metodologik ya’ni borliqni ilmiy bilish metodlari haqidagi tushunchalar. Biologiya va ekologiyani o’rganishda foydalaniladigan metodlar, o’simlik va hayvon irsiyatini o’zgartirishda, DNK ni bo’laklarga ajratish, rekombinat DNK, transgen o’simlik va gibritsomalar olishda qo’llanilgan metodlar shular jumlasidandir. 111. Kasbga yo’naltiruvchi tushunchalarni uch guruhga ajratish mumkin: 1. Texnologik tushunchalar. Bu guruhga hujayrada DNK, RNK sintezi, oqsillar biosintezi, genetik injeneriya va biotexnologiyada amalga oshiriladigan jarayonlar, transgen o’simlik va gibridomalar olish, irsiy kasalliklarning gen injenerlik tashxisi biotexnologiyasini ishlab chiqiliganligi xaqidagi tushunchalar misol bo’ladi. 2. Iqtisodiy tushunchalar. Mazkur guruhga sun’iy tanlash yordamida yangi nav, zot, shtammlarni yaratish, genlarni klonlash, transgen o’simliklar va gibridomalarning istiqbollari, ulardan xalq xo’jaligida foydalanishdan ko’riladigan foyda asosida shakllantiriladigan tushunchalar kiradi. 3. Tabiatni muhofaza qilishga oid tushunchalar. Respublikamizda tabiatni muhofaza qilish bo’yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar va me’yoriy hujjatlar 3. Davlat ta’lim standarti xaqida umumiy tushuncha . DTS – umumiy o’rta, o’rta maxusu, kasb-xunar va oliy ta’lim mazmuniga xamda sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilaydi. DTS bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir. Umumiy o’rta ta’limning DTS - o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. Oliy ta’limning DTS - kadrlar tayyorlash sifatiga, ta’lim mazmuniga qo’yilgan talablar; ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zaruriy va yetarli ta’lim

muassasalari bitiruvchilariga qo’yilgan malakaviy talablar; o’quv yuklamasining maksimal xajmi; ta’lmi muassasalari faoliyati va kadrlar tayyorlash sifatini baxolash tartiblari xamda yo’l-yo’riqlarini belgiladi. Kasb-xunar ta’lim DTS – yo’nalishlar bo’yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashning zarur va yetarli mazmuni xamda maqsadlarini aniqlaydi, ta’lim oluvchilarning o’quv yuklamalari xajmi va standart sifatlari nazoratini belgilab beradi. O’quv dasturi haqida tushuncha . Dastur – o’quv predmetining mazmuni, uni taxsil oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishining eng maqbul usullari, tartibi, axborot manbalarini o’zida mujassamlashtiruvchi me’yoriy xujjatdir. Maktablarda o’qitiladigan xar bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi xujjat – o’quv dasturi xisoblanadi. Maktablarda o’qitilgan har bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi hujjat o’quv dasturi hisoblanadi. Unda o’quv fanini o’qitishdan maqsad, vazifalar, o’quvchilar o’zlashtirish kerak bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar kompleksi o’z ifodasini topadi. Biologiya o’quv dasturining tuzilishi . Biologiya kursining o’quv dasturini boshida o’qtirish xati berilgan. Unda biologiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o’quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o’quv fanlar mazmunidagi o’zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan botanika 5-6 sinflarda, zoologiya 7 sinfda odam va uning salomatligi 8-sinfda, umumiy biologiya o’quv fani 9 sinfda o’qitilishi qayd qilingan. Biologiya kursining o’qitishga oid metodik ko’rsatmalarda «darsda va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g’oyalar, tushunchalarning o’quvchilar tomonidan puxta va ongli o’zlashtirilishiga e’tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. Biologiya o’qitishda asosiy g’oyalar bo’lib «Organik olam evolyutsiyasi», «Tirik tabiat tuzilishining turli darajalari», «Organ tuzilishi bilan funksiyasining

o’zaro bog’liqligi», «Biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan bog’liqligi, o’z- o’zini boshqarishi», «Nazariya bilan amaliyotning o’zaro bog’liqligi» hisoblanadi. Asosiy tushunchalar qatori o’quv dasturiga «Evolyutsion», «Sitologik», «Ekologik» tushunchalar kiritilgan. O’quv dasturidan ko’zlangan yana bir maqsad ta’lim bilan tarbiyaning uyg’unligini amalga oshirishdan iborat. Biologiya o’qitishda o’qitiladigan mavzular mazmuni bilan uzviy bog’liq holda, o’quvchilarning axloqiy, vatanparvarlik, estetik, ekologik, gigiyenik, iqtisodiy va jinsiy tarbiyasiga ahamiyat berish lozimligi ta’kidlangan. O’quv dasturining metodik tavsiyalarida yana biologiyaning muammoli mavzularini o’qitishda xur fikrlik an’analariga rioya qilish lozimligi, har bir dunyoqarashining o’ziga xos ijobiy tomonlari, kamchiliklari o’quvchilar ongiga yetkazilishi kerakligi aytib o’tilgan. Biologik o’quv mavzularga o’quvchilarning qiziquvchanligini oshirish uchun tabiiy ,tasviriy, dinamik, sxematik ko’rgazmali va audio, video vositalardan ta’lim berish jarayonida samarali foydalanish va o’quvchilar faoliyatini faollashtirish hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi metodlaridan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etilgan. O’quv dasturning metodik tavsiyalarida nazariya bilan amaliyotni bog’lash uchun masalalar yechishga xam e’tibor qaratilgan. Shuningdek o’quvchilarning bilimlarini, ko’nikmalarini baholashda reyting usulidan foydalanish to’g’risida ham ma’lumot berilgan, O’quv dasturida botanika o’quv fani uchun 102 soat vaqt ajratilganligi va u 5-6 sinfda, zoologiya o’quv faniga 68 soat vaqt ajratilganligi va u 7-sinfda o’qitilishi, odam va uning salomatligiga 68 soat vaqt ajratilganligi va u 8-sinfda o’qitilishi va nihoyat, 9 sinflarda Umumiy biologiya o’qitilishi ta’kidlanadi. O’quv dasturida har bir o’quv fani bo’yicha o’qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o’tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O’quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foydalanib o’qitish kerakligi haqida ham ma’lumotlar berilgan. Bunda oddiy darslardan tashqari qaysi Mavzular bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlarida amaliy ishlab ekskursiyalar tashkil etish ko’zda

tutilgan O’quv dasturi har bir mavzuni o’tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakllari ko’rsatilgan. O’qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o’quv fani so’ngida o’qituvchilar uchun ilmiy va metodik adabiyotlar ro’yxati keltirilgan. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida kimyo fanini o‘qitishning maqsad va vazifalari O‘quvchilarda modda va ularning tuzilishi, asosiy kimyoviy tushunchalarni hosil qilish, moddalarni tabiatda uchrashi, fizik xossalari, olinishi va xalq xo‘jaligida ishlatilishi, moddalar orasidagi genetik bog‘lanishlarga doir bilimlarni shakllantirish, noorganik kimyodan o‘quvchilarga puxta bilim berish, o‘quvchilarda kimyo faniga bo‘lgan qiziqishni hosil qilish, kimyoviy tajribalar va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali o‘quvchilarda amaliy ko‘nikma, malakalarni rivojlantirish, shuningdek, tajribalar natijasiga ko‘ra ilmiy xulosalar bera olish malakalarini hosil qilish, tabiatga va atrof-muhitga nisbatan ijobiy fazilatlarni shakllantirishdan iboratdir. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida kimyo fanini o‘qitishda asosiy tarbiyaviy vazifalar o‘quvchilarda quyidagilarni shakllantirishdan iborat: · o‘z xalqining tarixiy an’analariga sodiq bo‘lish; · yashab turgan muhitini e’zozlash; · mahalliy sharoitda mavjud bo‘lgan tabiiy boyliklarni qadrlash va tejab- tergab foydalanish; · kelajakda o‘z xalqi va Vataniga sadoqat bilan xizmat qilish; · ekologik e’tiqodni hosil qilish; · bilimlarni mustaqil egallash ko‘nikmalarini shakllantirish; · moddalar, kimyoviy jihozlar bilan ishlashda, laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda mehnat havfsizligi qoidalarini bilish; · kundalik hayotda kuzatiladigan kimyoviy hodisalarning mohiyatini bilish va tegishli xulosalar chiqara olish;

· darsliklar, qo‘llanmalar va turli xildagi ilmiy-ommabop adabiyotlardan foydalana bilish va tegishli xulosalar chiqara olish. Maktab kimyo kursi anorganik va organik kimyolarga bo‘linadi. O‘quv materialinining xajmi va murakkabligini optimallashtirish hamma e’tirof qilgan mezonlari ishlab chiqilmoqda. Masalan Y.K.Babanskiy quyidagi mezonlarni tavsiya etadi: Mazmunning bir butunlik mezoni. O‘quv predmeti kimyo fanining asosiy yo‘nalishlarini aks ettirish kerak. Zamonaviy kimyoviy tadqiqotlar to‘rtta asosiy yo‘nalishda olib borilyapti - davriylik, moddalar tuzilishi, kimyoviy kinetika va kimyoviy termodinamika. Ilmiy hamma e’tirof qilgan mezon. O‘quvchilar bilan munozaralar olib borish mumkin, lekin ular fan asoslariga kirish kerak emas . Ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan mezon . Ilmiy bilimlarni keng foydalanishini ko‘rsatadi. Energiya saqlanish va davriy qonunlar shunga asoslanib maktab dasturiga kiritilgan. O‘quvchilarning yoshiga xos bo‘lgan mezoni soddalik prinsipiga asoslangan. Vaqtga xos bo‘lgan mezon kimyo o‘rganishga ajratilgan vaqtdir. Maktab sharoitlariga mos keladigan mezon. Vaqtni ko‘p oladigan qimmatbaxo tajribalar maktab dasturiga kiritilishi tavsiya etilmaydi. Agar biror mavzuni o‘qitishda o‘qituvchilarni qayta tayyorlash kerak bo‘lsa, unda bu ishni olib borish va keyin shu mavzuni dasturga kiritish kerak. Xalqaro standartlarga mos keladigan mezon . Maktab o‘quv dasturlari xalqaro namunalarga mos kelishi kerak. Maktabda o‘qitiladigan fanning har biri uchta asosiy vazifani: a) O‘quvchilarga shu fan asoslari yuzasidan ta’lim berish; b) ta’limning mazmuni orqali bolalarga tarbiya berish; v) hamma vositalardan foydalanib ularning shaxsini rivojlantirish vazifalarini bajarish maqsadida o‘qitilishi lozimligi hayot taqozosidan kelib chiqadi.

Maktabda kimyo o‘qitishning ta’lim vazifasi – o‘quvchilarni: kimyo fanini o‘rganishga kirishguncha boshqa fanlardan olgan bilimlarini va hayot tajribalariga tayangan holda eng muhim kimyoviy tushunchalar, qonunlar, nazariyalar, kimyoviy til bilan tanishtirish, shu bilimlarga suyangan holda ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, xususan, o‘quvchi tarbiyalanayotgan viloyat va tumanlarda xalq xo‘jaligini oqilona kimyolashtirishning asosiy yo‘nalishlariga doir bilimlarni berish, kimyoviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslariga oid bilimlarning amaliy tadbiqi va O‘zbekistonda kimyoviy ishlab-chiqarishni rivojlantirish va unga inson omilining ta’siri haqida hayotiy tajribalar bilan mutassil tanishtirib borishdan iborat. Maktabda kimyo o‘qitishning tarbiyaviy vazifasi o‘quvchilarda dastlab mehnatga ongli ehtiyoj sezish, o‘z xalqining tarixan shakllangan an’analariga sodiq bo‘lish, insonlar qadriga yetish, shu orqali vatanparvar inson bo‘lib yetishish, yashab turgan muhitini e’zozlash, mahalliy sharoitda mavjud bo‘lgan tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish, xalq mulkini o‘z mulkidek saqlash, kelajakda o‘z vatani va xalqiga sadoqat bilan hizmat qilish, shuningdek kimyoviy bilimlar asosida ekologik e’tiqodni hosil qilish istaklarini tarbiyalashdan iborat. Maktabda kimyo o‘qitishning o‘quvchi shaxsini kamol toptirishdagi vazifasi dastlab, ularda bilimlarni mustaqil egallash ko‘nikmalarini shakllantirishdan boshlanadi. Buning uchun ularda mehnat qilish, o‘quv ko‘nikmalarini rivojlantirish lozim. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarda darsda qo‘llanilayotgan moddalar, turli xil boshqa jihozlar bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantirish, ular bilan ishlashda mehnat xavfsizligini o‘rganish, ularga qat’iy amal qilish, tabiatda, maktab kimyo xonasida, ishlab chiqarishda va kundalik hayotda kuzatilayotgan hodisalarning kimyoviy mohiyatini tahlil qilish, moddalar va hodisalar o‘rtasidagi uzviy, tabiiy bog‘lanishlarni taqqoslash bilan aniqlash, mulohazalarini o‘zaro o‘rtoqlashish va yozib borish, ularni umumlashtirish yo‘li bilan tegishli mustaqil xulosalar chiqarishga doir o‘quv va ko‘nikmalarni tarbiyalash zarur bo‘ladi. Maktab dasturi - o‘qituvchi faqat ayrim hollardagina emas, balki doimo,har bir mavzuni o‘rganish bo‘yicha ishchi reja tuzayotganda murojaat etishi zarur

bo‘lgan xujjatdir. O‘qituvchi bu xujjat asosida har bir dars maqsad va vazifalarini aniqlaydi, o‘quvchilarning bilimini va ko‘nikmalarining sifatini analiz qiladi. Dastur talabini bajarishda o‘qituvchining tashabbusi va ijodiy yondoshishiga qarshilik qilinmaydi. Masalan: o‘qituvchi har bir mavzuni o‘rganishga ajratilgan soatlar miqdorini o‘zgartirish huquqiga ega, bundan tashqari u ba’zi masalalarning dolzarblik darajasini, o‘rganish izchilligini ham o‘zgartirishi mumkin. O‘qituvchi ayniqsa dasturda belgilangan har bir sinf o‘quvchilarining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablarga alohida e’tibor qaratishi lozim. Bu talablarga rioya etish o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni tashkillashni yengillashtiradi, o‘quvchilarni darsda va uy vazifalarini bajarishda ortiqcha ovoragarchilikdan saqlaydi, o‘z faoliyatini rejalashtirish imkoniyatini yaratadi. Dastur bilan sistemali ravishda ishlash o‘qituvchiga har xil faoliyat turlarini - darsga tayyorgarlik ko‘rish, tajribalar o‘tkazish, amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish masalalarida samarali foydalanishga yordam beradi. O‘quv-tarbiya vazifalari o‘quvchilarning kimyoning asosiy tushunchalari, ilmiy dalillar, qonunlar, nazariya va ilg‘or g‘oyalarni o‘zlashtirishlari jarayonida hal etib boriladi. Hozir amalda bo‘lgan o‘quv rejaga muvofiq maktabda VII, VIII va IX sinflarda anorganik kimyo, eski tizim bo‘yicha X va XI sinflarda organik kimyo, XI sinfda umumiy kimyo asoslari o‘rganiladi. Kimyodan dasturni bilish dunyoqarash nuqtai nazaridan muhim bo‘lgan g‘oyalar va ayrim qoidalarning, moddalar xossasining tarkibi va tuzilishiga bog‘liqligini, moddalarning xossalariga qarab ishlatilishini, anorganik va organik moddalarning moddiy birligini, bilish jarayonining tobora chuqurroq mohiyatga qarab borishini, moddalarning o‘zgarishi tabiat qonunlarining ta’siriga bog‘liqligini, moddalarning miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlarga o‘tish va ziddiyatlarning hal etilishini, ilmiy-texnika taraqqiyoti ta’sirida kimyoning rivojlanishi, yangi materiallar yaratishda, tabiatni muhofaza qilish, xom ashyoni

tejash va xalq xo‘jaligini kimyolashtirishda kimyoni roli ortib borayotganligini tushunib olishga imkon beradi. Dasturda o‘qitish uslubidan tavsiyalar beriladi, predmetlararo bog‘lanishlar ko‘rsatiladi, o‘quvchilarning bilim va o‘quvlari, hamda ularni baholash uchun talablar keltiriladi. Vaqtning mavzular bo‘yicha taqsimlanishi taxminiydir. O‘qituvchi sharoitga qarab, o‘rganishga ajratilgan vaqtga asosli o‘zgartirish kiritishi, shuningdek, ko‘riladigan masalalarning izchilligini o‘quv mavzusi davomida o‘zgartirishi mumkin. Shuni hisobga olib, har qaysi sinfda 2 - 4 soat rezerv vaqt beriladi. Kimyo sanoatiga va boshqa sanoat korxonalariga qilinadigan o‘quv sayohatlarini kursning tegishli mavzularini o‘rganishga ajratilgan vaqt hisobiga o‘tkazish mumkin. Biror obyektga ko‘pchilik predmetlar bo‘yicha kompleks sayohat o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Anorganik kimyo kursining nazariy asosini D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy jadvali va davriy qonuni, atomlarning tuzilishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari, kimyoviy bog‘lanishlar to‘g‘risidagi ta’limot tashkil etadi. Shuning uchun kursni o‘rganish uch bosqichga bo‘linadi. O‘quvchilar dastlab davriy qonunni tushunish uchun zarur bo‘lgan kimyoning asosiy tushunchalarini bilib oladilar. So‘ngra D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy jadvali va davriy qonuni, atomlarning tuzilishi, kimyoviy bog‘larning elektron tabiati bilan tanishadilar. Shundan so‘ng ayrim guruhlardagi tipik kimyoviy elementlarni, ularning eng muhim birikmalarini o‘rganadilar. O‘rganilgan moddalarning ishlab chiqarishdagi va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati bilan tanishadilar. Nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan minimal va maksimal talablar. Kimyo kursining mazmunini quyidagi didaktik birliklarini o‘rganishda o‘zlashtirish mumkin: qonun va nazariyalar . D. I. Mendeleyevning davriy qonuni elementlarning davriy jadvali. Atom-molekulyar ta’limoti. Moddalar tuzilishi nazariyasi. Organik

moddalarning tuzilishi nazariyasi. Moddalarning tarkib doimiyligi va massalar saqlanish qonuni, Avogadro qonuni va boshqa. Tushunchalar. Modda. Kimyoviy element. Kimyoviy reaksiya. Kimyoviy ishlab chiqarishi va hokazo. Dalillar. Kimyo fanining usullari. Maktab kimyo kursida ilmiy kimyoviy usullar keng qo‘llanishi kerak. Buning uchun o‘quvchilarni kimyoviy izlanishga undash va kerakli ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishiga yordam berish kerak. Buyuk kimyogarlarning fanga qo‘shgan hissasi. Kimyo kursidagi asosiy materiali dastur bilan belgilanadi. Dasturda ko‘rsatilgan umumdavlat bilimlar va ko‘nikmalar minimumi, shuningdek, kimyodan o‘tkaziladigan laboratoriya ishlari va amaliy mashg‘ulotlar ro‘yxati, xuddi boshqa fanlarda bo‘lgani kabi, qat’iyan majburiydir. Dasturda o‘qitish uslubiyotiga tavsiyalar, fanlararo bog‘lab ko‘rsatilgan, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga bo‘lgan talablar hamda o‘quvchilarni baholashi aniqlab berilgan. Mavzular soat bo‘yicha taxminan taqsimlangan. O‘qituvchi o‘quvchilarining tayyorgarlik darajasiga ko‘ra ayrim qiyin mavzularda ko‘proq to‘xtalishi mumkin, buning uchun har bir sinfda 2-4 soatgacha rezerv vaqti bor. Kimyo darslarida tushunchalar, nazariya va qonunlarni ochib berishda tarixiy yondashuvdan foydalanish kerak. Fanda bo‘lgan kashfiyotlar, u vaqtda sharoitlar, fanning rivojlanishiga kimyogar olimlarning qo‘shgan hissasi bilan o‘quvchilarni tanishtirish lozim. O‘qitish jarayonini sifatini oshirib, o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini ham orttirish kerak. Bu maqsadga yetishda o‘quvchilarni faolligini mustaqil ishlar orqali oshirish mumkin. Dasturda ko‘rsatilgan hamma laboratoriya tajribalari va amaliy mashg‘ulotlari o‘tkazilishi zarur. O‘quv jarayonida ma’ruza va seminar darslarni olib borish vaqtini oldindan belgilab olishi kerak. Masalan VIII sinfda oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlarning

tarkibi va xossalarini takrorlash 1-2 soatli seminar darsda o‘tkazish mumkin. IX sinfda uglevodorodlar haqida bilimlarni umumlashtirish seminar tarzida ham o‘tkaziladi. Dasturda kimyo fanidan ixtisoslashtirilgan sinflar uchun ham mavzular va ularni o‘tishga vaqti belgilab berilgan. O‘quvchilarning bilimni puxtalash, chuqurlashtirish va takomillashtirish uchun fakultativ darslar va maxsus kurslarning rejalari ham dasturda belgilanadi. Kimyo bo‘yicha o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan asosiy talablar 1. Nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan talablar. 2. Amaliy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga bo‘lgan talablar. 3. Kimyoviy tilni o‘zlashtirishga bo‘lgan talablar. Kimyoviy tajribaning bajarilishiga bo‘lgan talablar. 5. Hisoblash uchun berilgan masalalarni yechishga bo‘lgan talablar . Kimyoviy tilni o‘zlashtirishga bo‘lgan talablar 7 – sinf o‘quvchilari uchun: Elementlarning kimyoviy belgilarini (eng kami 26 ta) to‘g‘ri yoza olish, nomini lotincha, ruscha, o‘zbekcha atay bilish, nisbiy atom massasi, nisbiy molekulyar massa, mol tushunchalarini bilish. Murakkab moddalarning formulalarini, ularning tarkibini tashkil qilgan elementlarning valentliklari (oksidlanish darajalari) ga asosan to‘g‘ri yoza olish va nomini atay bilish. Anorganik birikmalarning asosiy sinflariga mansub bo‘lgan oksidlar, asoslar, kislotalar, tuzlarning tarkiban farqini mukammal ajrata bilish, ularning nomlarini to‘g‘ri atash. Anorganik birikmalarning asosiy sinflarga orasidagi ginetik bog‘lanishni isbotlovchi tajribaviy massalarning sxemalarini to‘g‘ri o‘qiy bilish va batartib amalga oshirish. Reaksiya tenglamalarini yozish va koeffisentlarini to‘g‘ri qo‘yish. 8 – sinf o‘quvchilari uchun : Davr, kichik davr, katta davr, toq qator, juft qator, guruh guruhcha, s, r, d elektronlar pog‘onasi deb ataluvchi tushunchalarni mustahkam egallash.

Elementlarning davriy sistemasi jadvallar egallagan joyini to‘g‘ri aniqlay bilish shunga muvofiq, ayrim elementlar atomlaridagi elektronlarning elektron pog‘onalarida joylashish tartibini to‘g‘ri yoza bilish, ayrim elementlarning birikmalaridagi oksidlanish darajalarini to‘g‘ri aniqlash, har bir birikmada musbat va manfiy zaryadlarning soni teng bo‘lishi shartligini bilish, bu tenglik bo‘lmaganda boshqa toifadagi zarrachalar (zaryadlangan atomlar yoki atomlar guruhi) mavjud bo‘lishini, ular o‘z navbatida neytral atom va elektroneytral molekulalardan keskin farq qilishini tushunish,oksidlanish – qaytarilish reaksiyalar tenglamalarini yoza bilish va bu jarayondagi yelektron balansini hisoblash, oksidlanish, qaytarilish, oksidlovchi, qaytaruvchi tushunchalarini puxta o‘zlashtirib olish. Gazlarning zichligi, nisbiy zichligi, mol hajmi, bosim, harorat, normal sharoit tushunchalarini to‘g‘ri qo‘llay bilish. Tuzlar, ishqorlar, kislotalar formulalaridagi elementlar orasidagi kimyoviy bog‘lanishning tabiatini hisobga olgan holda ular molekulasining dissotsiyalanish tenglamalarini yozish, elektrolitlar, eritmalari orasida boradigan almashinish reaksiyalarining to‘liq va qisqartirilgan tenglamalarini tuza bilish, darslikda keltirilgan shakllar va tasvirlarni o‘qib to‘g‘ri talaffuz qilish. 9 – sinf o‘quvchilari uchun. Tuzlar, ishqorlar, kislotalar formulalaridagi elementlar orasidagi kimyoviy bog‘lanishning tabiatini hisobga olgan holda ular molekulasining dissotsiyalanish tenglamalarini yozish, elektrolitlar, eritmalari orasida boradigan almashinish, reaksiyalarining to‘liq va qisqartirilgan tenglamalarini tuza bilish, darslikda keltirilgan shakllar va tasvirlarni o‘qib to‘g‘ri talaffuz qilish,har bir atamaning ma’nosini bilish. Amaliy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga bo‘lgan talablar 7 – sinf o‘quvchilari uchun: O‘rganilgan oddiy va murakkab moddalar (kislorod, vodorod, suv, oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlar) ning tarkibini, xossalari, tabiatda tarqalishi va ishlatilishini bilish. O‘rganilgan moddalarning tarkibi va xossalarini taqqoslashni, kuzatilgan tajribalar natijalarini mustaqil tahlil qilishni yozib borishga odatlanish.

O‘rganilgan nazariya va qonunlar asosida kimyoviy birikmalarning asosiy sinflari orasidagi ginetik bog‘lanishga oid bilimlar asosida ularni biridan ikkinchisini hosil qilishning imkoni bor usullarini bilish har bir kimyoviy reaksiyaning amaliy ahamiyatini, uning kechish sharoitlarini va boshqarish imkoniyatlarini dastur hajmida bilish. 8 – sinf o‘quvchilari uchun : Oltingugurt, oltingugurtning vodorodli va metallar bilan birikmalari, oltingugurt oksidlari, sulfat kislota va uning tuzlarining, azot, ammiak, nitrat kislota va nitratlarning eng muhim xossalari va ishlatilishini, eng muhim mineral o‘g‘itlar, sulfat kislota, ammiak ishlab chiqarish asosida yotadigan kimyoviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslari va ularning amaliy tadbiqini bilish. O‘rganilgan nazariy qonunlar asosida moddalarning tuzilishi, xossalari va ishlatilishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashni, moddalarning tarkibi va tuzilishiga asoslanib ularning xossalari haqida deduktiv xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirishni bilish o‘quvchilarni egallash. 9 – sinf o‘quvchilari uchun : Uglerod, uning allotropik shakllari, uglerod (II) va (IV) oksidlari, ularning amaliy ahamiyatini, karbonatlar, ularning tabiatda tarqalishi, tabiatda uchraydigan ko‘p hodisalar, ularning xossasi bilan bog‘liq ekanligini uglevodorodlarning Markaziy Osiyo mamlakatlarida uchraydigan tabiiy manbalari, ulardan amalda tejamkorlik bilan foydalanish istiqbollarini, kremniy va uning birikmalarining tabiatda tarqalishi va ishlatilishi, metallarning tabiiy birikmalari va ulardan metallar ajratib olish usullari, bularning zaminida yotadigan texnologik jarayonlar va kimyoviy reaksiyalarning kechish sharoitlarini, metallarning yemirilishiga sabab bo‘luvchi omillarning metallga ta’sir etish sharoitlari va ularni cheklash yo‘llarini, uglevodorodlarning tabiiy manbalaridan foydalanish, yonilg‘i, turli tuzilish va xossalarga ega bo‘lgan uglevodorodlar, ularning galogenli, kislorodli, azotli va boshqa hosilalarini olish asosida yotadigan kimyoviy reaksiyalarning kechish sharoitlarini, kimyoviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslari va ularning amaliy tatbiqini bilish.

O‘rganilgan nazariyalar va qonunlar asosida moddalarning tuzilishi, xossalari va ishlatilishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashni, moddalarning tarkibi va tuzilishiga asoslanib, ularning xossalari haqida dedektiv xulosalar chiqara olishni, amaliy kuzatishlar natijalaridan induktiv xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirishni bilish o‘quvchilarini egallash. Hisoblashga doir masalalarning yechilishiga bo‘lgan talablar 7 – sinf o‘quvchilari uchun : Moddalarning nisbiy molekulyar massalarini, ular tarkibidagi ayrim elementning massa ulushini topish, ekvivalentlar va massasining saqlanish qonunlariga binoan olib boriladigan hisoblashlar, gaz moddalari orasida bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalar tenglamalarini tuzganda ham massa, ham hajm nisbatlarida hisoblashlar olib borish. Termokimyoviy tenglamalar asosida hisoblashni bilish. 8 – sinf o‘quvchilari uchun : Kimyoviy ishlab chiqarishda mahsulotning nazariy olinishi mumkin bo‘lganiga nisbatan massa miqdorini aniqlash. Reaksiya uchun olingan moddalarda keraksiz jinslar bo‘lgan sharoitda ularning ma’lum miqdoridan olinadigan mahsulot miqdorini aniqlash, qotishmalar tarkibidagi oziq elementlarning miqdoriga asoslanib ma’lum maydonga solinadigan, ma’lum miqdor eritma tayyorlash uchun mineral o‘g‘itlar va insektisidlar miqdorini hisoblashlarini tuzish va ular bo‘yicha hisoblashlar olib borishda ushbu qonunni tatbiq eta bilish. 8 – sinf o‘quvchilari uchun : D.I.Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasi jadvalining mazmuni va mohiyatini mustahkam bilish. Kimyoviy elementlar davriy sistemasi jadvalida keltirilgan har bir belgi va raqamlarning mohiyatini tushunib olish, dastlabki to‘rtta davrdagi atomlar elektron qobiqlarining tuzilishi, ularning elektron bilan to‘lish tartibini mustahkam egallash va shu orqali elementlar tik qatorida ularning asosiy va qo‘shimcha guruhlariga bo‘linishining mohiyatini tushunib olish. Har bir element joylashgan davr, guruh, elementning tartib soni va nisbiy atom massasiga qarab unga oddiy modda sifatida, birikmalarning xossasi (uning

birikmalaridagi elementlar o‘rtasidagi mavjud bo‘lgan kimyoviy bog‘lanishning tabiati,oksidlanish darajasi) haqida ta’rif bera bilish, oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari, turli kristall panjaralar, izotoplar haqida bilimlarni egallab olish. D.I.Mendeleyevning Davriy qonuni va kimyoviy elementlarning davriy sistemasi asosida moddalar va kimyoviy elementlarning moddiy birligini, miqdor o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlarga o‘tishini tushuntirib yetish va ularni aniq misollarda tushuntirib bera olish, davriy qonun misolida nazariy bilimlarni inson to‘plagan amaliy bilimlar bilan umumlashmasa va o‘rganilmagan bilimlarning asosiy yo‘nalishlarini oldindan belgilab beruvchi imkoniyatlarni idrok etish, davriy qonun kimyo fanining taraqqiyoti va kimyoviy ishlab chiqarishning rivojlanishiga qanday ta’sir qilganligini tushuntirib yetish. Elektrolitik dissosiyalanish nazariyasining ma’nosini bilish. «Elektrolit» va «Elektrolitmas» tushunchalarining ma’nosini bilish. Elektrolit eritmalar orasida boradigan almashinish reaksiyalarning oxirigacha borish shartlarini, ion almashinish reksiyalari, ularning to‘liq va qisqartirilgan ionli tenglamalarini ifoda etishni bilish. Kimyoviy elementlarning davriy sistema jadvalida tutgan o‘rniga muvofiq ularning erkin holdagi xossalari, birikmalaridagi boshqa elementlar bilan bog‘lanish tabiati, oksidlari va gidrooksidlarning asosli, amfoter yoki kislotali xossalariga ega bo‘lishini ta’riflab berish. Kimyoviy reaksiyalar paytida amal qiladigan qonuniyatlar, kimyoviy reaksiyaning tezligiga ta’sir qiluvchi omillar va reaksiya tezligini boshqarish va ularni maqsadga muvofiq tomonga yo‘naltirish imkoniyatlari, buni amalga oshirishda ishchilarning kasbiy mahoratlari darajasining katta o‘rin tutushini tushunib yetish. Kimyo fani va kimyoviy ishlab chiqarishning birligini aniq misollarda tushuntirib bera olish. Bunda xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga imkon beradigan xossalariga ega bo‘lgan mahsulotlarni olish kimyoviy izlanishlarining asosiy ma’nosini tashkil etishni tushunib yetish.

IX sinf o‘quvchilari uchun: Anorganik va organik moddalar asosiy sinflarni orasidagi genetik bog‘lanishni, shu orqali moddiy dunyodagi narsalar va hodisalar orasidagi dialektik bog‘lanishni tushunib yetish. Mustaqil davlatlar o‘rtasida ilmiy va amaliy hamkorliksiz xalq xo‘jaligini rivojlantirib bo‘lmasligi, tabiiy boyliklaridan tejab foydalanish, atrof-muhitni birgalikda muhofaza qilish ishlari ham muhim ekanligini tushunib yetish. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining o‘quvchilari bilan tashkil etiladigan sayohatlarning taxminiy joylari. 7- SINF Sayohat o‘tkazish mumkin bo‘lgan taxminiy joylar. O‘lkashunoslik muzeylari, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalaridagi kimyo laboratoriyalari. dorixona, xo‘jalik mollari magazini, suv tozalash inshootlari, foydali qazilmalar qazib olinadigan konlar va o‘qituvchi lozim topgan boshqa joylar. 8- SINF Sayohat o‘tkazish mumkin bo‘lgan taxminiy joylar. Oltingugurt, ko‘mir va boshqa foydali tabiiy qazilmalar olinadigan joylar, sanoat miqyosida kislorod, oltingugurt, azot olinadigan korxonalar, sulfat kislota, mineral o‘g‘itlar ishlab chiqaradigan zavodlar, mineral o‘g‘itlar omborlari, mahalliy o‘g‘it va ularning mineral o‘g‘itlar bilan aralashmasini tayyorlash joylari, xo‘jalik mollari magazini, dorixonalar. 9- SINF Sayohat o‘tkazish mumkin bo‘lgan taxminiy joylar . Uglerod (II)-oksid va karbonat kislota hamda eng muhim karbonatlar olinadigan, shisha va sement ishlab chiqariladigan, beton va temir-beton keramik plita, quruq yoqilg‘i, rezina naylar ishlab chiqariladigan, soda ishlab chiqarish, cho‘yan va po‘lat qotishmalari ishlab chiqariladigan korxonalarga, cho‘yan va po‘lat qotishmalaridan tayyor detallar ishlab chiqariladigan ustaxonalar , neftni haydash va krekinglash, sun’iy va sintetik tolalar, sun’iy charm, plastmassalar ishlab chiqaradigan zavodlar va h.k. O‘quv sayohatlari. Sayohatlar nazariya bilan amaliyotni bir-biriga chambarchas bog‘laydi:

o‘quvchilarga moddalarning bir-biriga aylantirilishiga oid ishlab chiqarish jarayonlarini ajratilgan holda emas, balki o‘zaro bog‘liq holda ko‘rsatadi. O‘qituvchi o‘quv sayohatini har qaysi sinfda maktabdan uzoq bo‘lmagan atigi 1-2 oboyektda o‘tkazadi. Bu zavod, fabrika, jamoa xo‘jaligi va kichikroq laboratoriya ham bo‘lishi mumkin. "Kompleks" sayohatlar (kimyo, geografiya, fizika va boshqalar) bilan birgalikda o‘tkazilishi mumkin. Pedagog o‘qituvchi ish faoliyati davomida o‘quv-uslubiy, ilmiy – uslubiy, ma’naviy- ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha yuritadigan hujjatlari. Kasb – hunar kollejlarida fanlardan nazariy darslarni o‘tishda 1. Perspektiv mavzular rejasi 2. Kundalik dars rejasi 3. Dars konspekti Nazariy darslarni hisobga olib borish jurnallaridan muntazam foydalaniladi. Perspektiv mavzular rejasi o‘quv materialini to‘g‘ri taqsimlashda ayni fanni boshqa fanlar va ishlab chiqarish ta’limi bilan bog‘lashda, darsga kerakli o‘quv materiallari va jihozlarni tayyorlashda yordam beradi, o‘qish jarayonining samaradorligini oshirish sharoitini yaratish imkonini beradi. Perspektiv mavzular rejasining asosini mavzular bo‘yicha darslar tizimi tashkil etadi. Mazkur rejani o‘qituvchi fanning o‘quv rejasi va dasturiga asosan darslar boshlangunicha tuzadi va unda quyidagilar ko‘zda tutiladi: -mashg‘ulot o‘quv ishlarini bajarish uchun tashkiliy qism; -darsda o‘quvchilarning mustaqil ishlashi; -fanlararo va fan ichidagi bog‘lanishlarni belgilash; -tarbiyaviy ishni perspektiv reja bilan bog‘lab olib borish; -ishlab chiqarish ta’limi bilan bog‘lanish; -ko‘rgazmali qo‘llanmalar, didaktik materiallar va ta’limning texnik vositalarini belgilash; -uyga topshiriq;

-ma’lumotnoma va metodik adabiyotlar. Rejaning komponentlari o‘quv fani va mavzu materialining mazmuni, bilim yurtining o‘quv moddiy bazasi, o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qarab aniqlanadi. Perspektiv mavzular rejasi metodika kengashida ko‘rib chiqiladi. Perspektiv mavzular rejasi takroran foydalanadigan hujjat bo‘lib, unga muntazam ravishda o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritib boriladi. N. M. Belousova 1-jadvaldagi perspektiv mavzular rejasini tavsiya etadi (1-jadval). Rejaning bo‘limlari quyidagicha to‘ldiriladi: 1. Darsning tartib nomeri kasr sifatida – suratga darslarning mavzu bo‘yicha va maxrajga fan bo‘yicha tartib nomerlari yoziladi. Masalan, 3/20, bunda 3-mavzu bo‘yicha va 20-fan bo‘yicha tartibi. 2. Mavzu, darsning asosiy masalalari. Mavzu yozilgandan keyin, darsning asosiy savollari yoziladi, lekin dasturning hammasini yozish shart emas. 3. O‘quv ishini tashkil etish shakli. Ta’limning tashkiliy shaklini o‘quv- tarbiya maqsadlariga qarab va o‘qitish metodlari hamda o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilarning mustaqil ishi. Bunda ularning kitob, jadval, topshiriq, kinofilm, diafilm plakat va hokazolar bilan shug‘ullanishi ifodalanadi. 5. Kasb-hunar kollejining tarbiyaviy ish rejasi bilan bog‘lanishi. Bu bo‘limni to‘ldirishda kasb-hunar kollejining tarbiyaviy ish rejasidan foydalaniladi hamda bog‘lanish har bir dars uchun emas, balki bir mavzu uchun yoziladi. 6. Fanlararo va fan ichidagi bog‘lanishlar. Bu bo‘limda o‘rganilayotgan fanning umumta’limiy, umumtexnik va boshqa maxsus fanlar bilan bog‘lanishlari ko‘rsatiladi. 7. O‘qitishning texnik vositalari, ko‘rgazmali qurol va qo‘llanmalar. 8. Amaliy ishlab chiqarish ta’limi bilan bog‘lanishi. Bu bo‘limda o‘rganilayotgan o‘quv materialini ishlab chiqarish ta’limida bajariladigan topshiriqlar bilan bog‘lanishi ko‘rsatiladi.

9. Uyga topshiriq. Mustaqil ishlashda foydalaniladigan adabiyotlarning nomlari, nashriyotlari, chiqqan yillari, qaysi betlaridan foydalanish kerakligi ifodalanadi. Ilmiy-metodik hujjatlar davlat ta’lim standartlari(DTS) bilan dastur, darslik, o‘quv-metodik majmualardir. Bir soatlik dars loyihasini yangi pedagogik texnologiyalar tatbiqi asosida tayyorlagan o‘qituvchi hech qachon yutqazmaydi. Kasb faoliyatida uchrashi mumkin bo‘lgan muammoli vaziyatlarni yengib o‘ta oladi. O‘qituvchi shunchaki yuklama bajarish bilan cheklanmaydi. Uning ijodkorlik faoliyati moddiy va ma’naviy jihatdan rag‘batlantirilib, pedagogik mahorati takomillashib boradi. Yana bir zarur jihat, o‘qituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rayotganda qanday ko‘rsatmali materiallardan foydalanishni aniq bilish lozim. O‘qituvchining ilmiy – metodik ishlari: - fan uchun o‘quv dasturi, tematik ish rejasi, dars konspektlari, o‘z ustida ishlash daftari, ta’limning meyoriy hujjatlari, ko‘rgazmali qurollar ro‘yxati yozilgan daftar; -ko‘rgazmali qurollar jamg‘armasi, reaktivlar va asbob – uskunalar ro‘yxati va ularning mavjudlik holati; -sinflar bo‘yicha laboratoriya ishlari va amaliy ishlarning uslubiy materiallari; -o‘qituvchining dars tahlili daftari; -o‘qituvchining kimyo fani bo‘yicha o‘quvchilarning o‘zlashtirishini nazorat qilish daftari; -kimyodan tayyorlagan test varianlari savoli, kimyodan o‘tkazilgan sinfdan tashqari ishlarning rasmiy hujjatlari; -kimyodan to‘garak burchagi, jurnali, ish rejalari; -choraklik, yarim yillik, yillik, yozma ishlar, o‘tkazilgan olimpiada natijalari; -qoloq o‘kuvchilar bilan ishlash daftari;

-sinf rahbarining sinf majlis rejasi, tarbiyaviy soat va tarbiyaviy ish rejasi, sinf majlis va ota – onalar majlisi qarori, sinf papkasi, o‘quvchilar bilan suhbat daftari va hakozalar. 8. O‘quv qo‘llanmalar, o‘quv ishini rejalashtirish, yillik reja tuzish. Kimyo asoslaridagi materialning qanchalik chuqur bo‘lishi, asosan, o‘quvchilarning umumiy saviyasi, shuningdek kimyo faniga ajratilgan o‘quv soatlari bilan belgilanadi. VII sinfda o‘quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat, rezerv - 4 soat. VIII sinfda ham o‘quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat, rezerv - 4 soat IX sinfda hам o‘quv soati bir yilda 68 soat, haftasiga - 2 soat , rezerv - 4 soat. Hozirgi ilm – fan, texnika va sanoat jadal rivojlanayotgan, ijtimoiy ekologik holat keskinlashib borayotgan paytda maktablarda kimyo fanini mazmun jihatdan yangicha o‘qitish bir tomondan zaruriyat bo‘lsa, ikkinchi tomondan, zamon talabidir. Ushbu dasturning mazmunini belgilashda qo‘yidagilarga alohida e’tibor berilgan: VII, VIII va IX sinflarda o‘rganiladian kimyoning mazmuni imkoni boricha bolalar atrofini o‘rab turgan muhitdagi hayot, turmush va ishlab chiqarish hamda o‘quvchilarning turmush tajribasi bilan bog‘langan bo‘lishi lozim. Avvalgi dasturlarda bunday shartning zarurligi so‘zda aytilsa ham, kimyo fanini o‘qitish amaliyotida unga yetarli e’tibor berilmagan. Ayniqsa, darsliklarda bunday masalalar yetarlicha o‘z aksini topmadi. O‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun chiqarilgan qo‘llanma va uslubiy ko‘rsatmalarda ham kimyo o‘qitishni hayot, turmush, ishlab chiqarish va o‘qituvchilarning hayotiy tajribalari bilan bog‘lab olib borish yuzasidan ko‘ngildagidek maslahatlar berish imkoniyati bo‘lmadi.

O‘quvchilarning umumiy ta’lim maktabini tugal kimyoviy bilimlarni egallab chiqishlari zarurligi inobatga olingan holda IX sinfda organik birikmalarni o‘rganishga 26 soat vaqt ajratildi va bilimlar mazmuni dasturda beriladi. Har bir mavzuga ajratilgan soatlar taxminiy bo‘lib, bu masalani bevosita hal qilish o‘qituvchining ixtiyoriga beriladi. Dasturda VII – VIII – IX sinflarning mavzulariga oid taxminiy soatlar quyidagicha: Sinf № Mavzularning nomi Soat VII 1 2 3 4 5 6 7 8 Kirish Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari Kimyoviy elementlarning toifalanishi Vodorod Kislorod Suv va eritmalar Anorganik moddalarning eng muhim sinflari: A) Oksidlar – 4 soat B) Asoslar – 4 soat V) Kislotalar – 4 soat G) Tuzlar – 6 soat D) Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlarning o‘zaro genetik bog‘lanishi – 6 soat Kimyoning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati 2 20 2 4 8 6 24 4 VIII 1 2 3 4 5 7 – sinf kimyo kursining eng muhim mavzularini takrorlash Elementlar davriy sistemasi va atom tuzilishi Kimyoviy bog‘lanish Elektrolitik dissosiyalanish nazariyasi Metallmaslar: A) Metallmaslarga umumiy tavsif B) Galogenlar 4 16 8 6 2 10 6 10

6 V) Oltingugurt G) Azot D) Fosfor Mineral o‘g‘itlarning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati 4 2 IX 1 2 3 4 5 6 7 8 – sinf kimyo kursining eng muhim mavzularini takrorlash Uglerod guruhi Kremniy Organik birikmalar: A) Kirish – 2 soat B) Uglevodorodlar – 7 soat V) Kislorodli organik birikmalar – 10 soat G) Tarkibida azot va boshqa elementlar tutuvchi organik birikmalar – 6 soat Metallar: A) Metallarning umumiy tavsifi – 4 soat B) Ishqoriy metallar – 4 soat V) Kalsiy va magniy – 4 soat G) Alyuminiy – 2 soat D) Temir – 4 soat Kimyo va ilmiy – texnik taraqqiyot Anorganik va organik kimyodan olgan bilimlarni umumlashtirish 6 7 4 26 25 2 5 VII – VIII – IX sinflarda kimyo darslari haftasiga 2 soatdan, jami bir yilda 68 soat dars o‘tilishi kerak.

Yillik reja tuzish. Umumiy o‘rta ta’limning DTS va o‘quv dasturi (1999 yil Ta’lim taraqqiyoti 3 – maxsus son) va darsliklardan, o‘quv qo‘llanmalardan foydalanib yillik reja tuziladi. № Mavzularning nomi Soati Kitob beti Bajarilish vaqti Bajarildi Tayanch so‘zlar : didaktik birliklar-qonun, nazariya, kimyoviy tushunchalar, dalillar, kimyo fanining usullari, o‘qitish bosqichlari to‘rtta nazariy kontsepsiyaga asoslanadi, atom-molekulyar ta’limot, D.I.Mendeleyevning davriy qonuni, elektrolitik dissotsilanish nazariyasi, organik moddalarning zamonaviy tuzilish nazariyasi.

O'xshashlar

Kimyo o‘quv kursidan dars berish metodikasining asoslari

Biologiya o‘quv kursidan dars berish metodikasining asoslari

Dars-o‘qitishning asosiy shaklidir

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Kimyoviy tajribalar. Biologiya fanidan amaliy mashg‘ulotlar