logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Немис тилининг кискача грамматикаси

Немис тилининг кискача грамматикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

675.5 KB
Ko'chirib olish
© Тузувчи Абдурахмонов Б.Г. Такризчи : Рахимов Х., доцент, филология фанлари номзоди. МУНДАРИЖА 1. Артикл ………………………………………………………………….. 3 2. От ………………………………………………….................................... 6 3. Феьл ……………………………………………………………………... 9 Ўтимли ва ўтимсиз феьллар ……………………………................... 10 Олд к ўшимчалари ……………………………………………………..... 10 Феьл нисбатлари ……………………………………………………... 11 Ани к нисбат ……………………………………………….................... 11 Маж х ул нисбат ………………………………………………............... 15 sein + Partizip II конструкцияси …………………….................… 17 Буйру к майли …………………………………………......................... 17 Модал феъллар ………………………………………………………... 18 Предлогли феъллар …………………………………………………… 20 zu ли Infinitiv ………………………………………………………… 21 zu сиз Infinitiv …………………………………………………………... 21 haben, sein + zu + Infinitiv конструкцияси ……………………....... 21 Инфинитив группалар …………………………………....................... 22 Partizip I и II аникловчи вазифасида .............………………......... 22 4. Олмошлар ……………………………………………………………… 23 5. Сифат …………………………………………………………………… 29 Сифат ва равишларнинг даражалари ……………………………. 30 6. Предлог …………………………………………………………………. 31 7. Содда гапда сўз тартиби …………………………………………… 34 nicht инкор юкламасининг ўрни ………………………………….. 35 8. Сон ………………………………………………………………………. 36 9. Бо г ланган к ўшма гап ……………………………………………….. 37 10. Эргаш гапли к ўшма гап ……………………………………………. 38 11. Кўчирма гап ва ўзлаштирма гап ……………………………….… 40 12. Равиш …………………………………………………………………… 41 13. Илова .….….….….….….….….….….….….….….….….….….….…... 42 2 АРТИКЛ ( DER ARTIKEL ) Немис тилида артикллар икки хил бўлади : ани к ва ноани к артикллар. Артикл отдан олдин келади ва унинг родини, сонини, келишигини белгилайди. АНИ К АРТИКЛ ( Der bestimmte Artikel ) der ( m ) - муж . род die ( f ) - жен . род das ( n ) - ср . род die ( pl ) - кўплик der Tisch - стол die Mutter - она das Buch - китоб die Tische - столлар die Mütter - оналар die Bücher - китоблар НОАНИ К АРТИКЛ ( Der unbestimmte Artikel ) ein - муж . род eine - жен . род ein - ср . род кўплик - артиклсиз ein Tisch - стол eine Mutter - она ein Buch - китоб Tische - столлар Mütter - оналар Bücher - китоблар КЕЛИШИК ( Kasus) Немис тилида тўртта келишик бор : Nominativ ( бош келишик ) wer? was? ( ким? нима? ) Genitiv ( қ арат қ ич келишиги) wessen? (кимнинг?) Dativ (жўналиш келишиги) wem? ( кимга? ) Akkusativ (тушум келишиги) wen? was? ( кимни? нимани? ) Ани қ артиклнинг турланиши. S i n g ul a r ( б и рл и к ) P l u r a l муж.род жен. род сред. род (к ў п л и к) N der die das die G des der des der D dem der dem den A den die das die Ноани қ артиклнинг турланиши . Singular Plural муж . род жен. род сред. род кўплик N ein eine ein - G eines einer eines - D einem einer einem - 3 A einen eine ein - АРТИКЛНИНГ К ЎЛЛАНИШИ ( Der Gebrauch des Artikels ) I. НОАНИ К АРТИКЛ ( Der unbestimmte Artikel ) Ноани к артикл к уйидаги х олларда к ўлланади : 1) агар нарса – предмет х а к ида биринчи марта гапирилса : Im Korridor steht ein Mann. - Коридорда ( к андайдир) бир киши турибди. 2) es gibt (бор), haben (эга булмо к ), brauchen (керак бўлмо к ) феълларидан кейин ( Akkusativ келишигида ) : Ich habe ein Buch. - Менинг ( бир) китобим бор. In unserer Schule gibt es einen Klub. – Бизнинг мактабимизда (бир) клуб бор. ( Баъзи бир тур г ун бирикмаларида артикл к ўлланмайди : Angst haben, Ahnung haben, Besuch haben, Durst haben, Eile haben, Fieber haben , Geburtstag haben , Glück haben, Schwein haben , Zeit haben: Er hat Schwein gehabt – Унинг омади келди ! Wir haben heute Besuch. – Бугун бизникида ме х мон ) 3) икки предмет бир – бирига та кк осланганда : Er schwimmt wie ein Fisch. - У бали к дек сузяпти. 4) предикатив (от - кесимнинг от кисми) бўлиб келган от олдида : Das ist ein Heft . – Бу дафтар . 5) от – кесим таркибидаги касб – х унар, миллат, партияга мансубликни билдирувчи от олдида ани к ловчи бўлса : Sie ist eine gute Sportlerin . - У - яхши спортчи. II. АНИ К АРТИКЛ ( Der bestimmte Artikel ) Ани к артикл к уйидаги х олларда к ўлланади : 1) нарса – предмет х а к ида бундан олдин гапирилган бўлса : Ich kaufe ein Buch . Das Buch ist interessant. - Мен (бир) китоб сотиб олдим. Китоб к изи к арли. 2) табиатда ёл г из, якка х олда учрайдиган предмет номлари олдида н : die Sonne - к уёш der Mond - ой der Himmel - осмон 3) нарса – предметнинг ани к лиги контекстдан билиниб турса : Man klopft. Öffne die Tür ! - Та к иллатишяпти. Эшикни оч ! Der Junge, der dort steht , ist mein Bruder. - У ерда турган йигит менинг акам. 4) х афта кунлари, ой ва йил фасллари олдидан : der Montag, der Januar, der Sommer, der Morgen 5) ани к ловчи от Genitiv келишигида бўлса ёки предлогли от ани к ловчи бўлиб келганда : Das Buch des Schülers ist neu. - Ў к увчининг китоби янги. Der Artikel über den Atombau ist interessant. – Атом тузилиши х акидаги макола к изикарли. 6) от олдидаги сифат орттирма даражада келган бўлса : Nawoi ist der größte usbekische Dichter. – Навоий энг улу г ўзбек шоиридир. 4 7) отлар олдида тартиб сон бўлса : Die erste Stunde beginnt um 9 Uhr. – Биринчи дарс соат 9да бошланади. 8) ато к ли отлар олдида ани к ловчи турса : der große Goethe - улу г Гёте das heldenhafte Leningrad – к а х рамон ша х ар Ленинград 9) модий нарса - предмет ани к ланган, конкретлашган бўлса : Der Kaffee in der Tasse ist kalt. – Чашкадаги кофе сову к . 10) женский, мужской роддаги ва кўпликда давлат номлари олдидан : - die BRD, die Schweiz, die Warchau, die Krim, die Lausitz, die Pfalz, die Arktis, die Antarktis, die Riviera, die Türkei, die Ukraine, die Provense, die Normandie, die Mongolei, die Slowakei ( женский род ) - der Balkan, der Darß, der Iran, der Irak, der Jemen, der Sudan, der Libanon, der Peloponnes ( мужской род ) - die USA (pl) , die Niederlande (pl) ( кўплик ) 11) денгиз, дарё, кўл, то г , океан, чўл номлари олдидан : Der Rhein ist die größte Fluß der BRD. - Рейн ГФРнинг энг катта дарьёсидир. III. АРТИКЛНИНГ К ЎЛЛАНМАСЛИК Х ОЛЛАРИ ( Das Fehlen des Artikels ) Куйидаги х олларда артикл к ўлланмайди : 1) от олдидан кўрсатиш, эгалик, сўро к олмошларидан бири ёки kein олмоши бўлса : Dieser Schüler lernt gut. - Бу ў к увчи яхши ў к ийди. 2) от олдидан сано к сон келган бўлса : 4 Knaben spielen dort. - У ерда 4 бола уйнаяпти. 3) ато к ли отлар олдидан : Botir lernt gut. – Ботир яхши ў к ийди. 4) касб – хунар, миллат, партияга мансубликни кўрсатувчи отлар предикатив вазифасида келса : Sein Vater ist Arbeiter . - Унинг отаси ишчидир. 5) гапда тўлдирувчи булиб келган моддий предмет номлари олдидан : Ich trinke Tee mit Zucker . - Мен чойни к анд билан ичаман. 6) бирликда ноани к артикли бўлган отлар кўпликда артиклсиз к ўлланади : Er kauft ein Buch . Er kauft Bücher . - У китобни ( китобларни ) сотиб оляпти . 7) средний роддаги давлат ва шахар номлари олдидан : in Taschkent – Тошкентда nach Deutschland - Германияга 8) баъзи тур г ун бирикмаларда : Schach spielen - шахмат ўйнамо к zu Hause - уйда 9) от гапда ундалма бўлиб келса : Kollege Schulz ! , Herr Meier !, lieber Freund ! 10) айрим х олларда ohne, ab, außer, bei, nach, vor предлогларидан кейин : ohne Mütze - телпаксиз ОТ ( DAS SUBSTANTIV ) 5 Предметлик маъносини англатадиган ва сон , келишик каби грамматик маъноларни ифодалайдиган , род категорияларига эга бўлган сўз туркумига от дейилади . ОТЛАРДА КЎПЛИК ШАКЛИНИНГ ЯСАЛИШИ ( Pluralbildung der Substantive ) Ўзбек тилида кўплик шакли -лар к ўшимчаси билан ясалади. Немис тилида эса к ўшимчаларга кўра отларда кўплик ясалиши беш турга бўлинади : I тур ( к ўшимча - е ) умляутсиз умляут ёрдамида 1. Мужской роддаги отларнинг кўплиги : а ) der Tisch - die Tisch e б ) -ier, -eur, -al, -an, -är к ўшимчали чет тиллардан ўзлашган сўзлар : der Dek an – die Dekan e 2. Средний роддаги отлар : а ) das Jahr – die Jahr e б) чет тиллардан ўзлашган баъзи отлар : das Dekanat – die Dekanat e der Schrank – die Schr ä nk e 2. Женский роддаги бир бў г инли отларнинг бир гуру х и : die Hand – die H ä nd e die Wand – die W ä nd e II тур ( ( е )n к ўшимчаси умляутсиз ) 1. Женский роддаги отларнинг к ўплиги : die Tür – die Tür en 2. Средний роддаги баъзи отлар : а ) das Ende – die Ende n б) чет тиллардан ўзлашган баъзи отлар : das Laboratorium – die Laboratori en 3. Мужской роддаги баъзи жонли отлар : а) бирликда - e билан тугаган отлар : der Deutsch e – die Deutsche n б) к уйидаги отлар : der Mensch – die Mensch en ( der Held, der Bauer, der Staat, der Strahl, der Schmerz, der Fleck ) в) чет тиллардан ўзлашган отлар ( ур г у к ўшимчага тушади ) der Stud ent – die Student en III тур ( - er к ўшимчаси ) умляутсиз умляут ёрдамида 1.Средний роддаги отларнинг кўплиги : das Bild – die Bild er das Buch – die B ü ch er 2. Мужской роддаги баъзи отлар : der Mann – die M ä nn er 6 IV тур ( к ўшимчасиз ) умляутсиз умляут ёрдамида 1. Бирликда -er, -el, -en билан битган мужской роддаги отлар : der Arbeit er – die Arbeiter 2. Средний роддаги отлар : а ) бирликда -er, -el, -en, -chen, -lein билан битган отлар: das Zimm er – die Zimmer б ) бирликда ge- олд к ўшимчаси ва –е к ўшимчаси бўлган отлар : das Ge bäud e – die Gebäude der Vat er – die V ä ter 2. Женский роддаги отлардан иккитаси киради : die Mutter – die M ü tter die Tochter – die T ö chter V тур ( -s кўшимчаси ) 1. Француз, инглиз ва бош к а тиллардан немис тилига кириб к олган отлар : der Klub – die Klub s das Auto – die Auto s 2. Фамилиялар, гап бутун оила х а к ида кетаётган б ўлса : Sie gehen zu Abdullaew s . – Улар Абдуллаевларникига боряптилар. Кўпчилик отлар бирлик ва кўплик шаклларига эга булса – да, биро к улардан баъзилари факат бирликда ( das Gold – олтин, тилла, die Liebe – севги, му х аббат, die Milch – сут ) , айримлари эса фа к ат кўпликда ( die Eltern - ота- она, die Ferien - таътил, die Leute – одамлар ) к ўлланади . Кўпгина омонимлар бир – бирларидан фа к ат грамматик род билан фар к к илмай, кўплик ясалиши бўйича х ам фар к к илади : die Mutter - die M ü tter ( оналар ) - die Mutter n ( гайкалар ) das Wort - die Wörter ( сўзлар ) - die Worte ( гаплар ) Эслатма : Бирликда иккинчи компоненти - mann бўлган к ўшма сўзларнинг кўплиги -männer ёки -leute шаклида бўлади : der Staatsmann – die Staatsmänner der Kaufmann – die Kaufleute der Biedermann - die Biedermänner der Landmann – die Landleute der Schneemann – die Schneemänner der Landsmann – die Landsleute лекин : der Fachmann = die Fachmänner ва die Fachleute der Seemann = die Seemänner ва die Seeleute der Steuermann = die Steuermänner ва Steuerleute ОТЛАРНИНГ ТУРЛАНИШИ ( Die Deklination der Substantive ) ОТЛАРНИНГ КУЧСИЗ ТУРЛАНИШИ ( Die schwache Deklination der Substantive ) 7 Кучсиз турланишдаги отлар Nominativ келишиги бирлигидан таш к ари х амма келишикларда - (e)n кушимчасини олади . Кучсиз турланиш билан фа к ат мужской роддаги баъзи отлар турланиб , улар к уйидаги гуру х ларга бўлинади : а ) –e унлиси билан битган отлар : der Junge ( йигит ), der Löwe ( йўлбарс ) , der Knabe ( бола ) , der Gelehrte (), der Kranke (), der Kunde () б ) бир ва к тлар – e билан битиб , х озирда бу унлини йў к отган бир бу г инли отлар : der Mensch ( одам ) , der Herr ( жаноб ) , der Held ( к а х рамон ) . der Spatz ( чумчуқ ), der Bär ( айиқ ), der Hirt ( чўпон ), в ) -an, -ant, -arch, -at, -ent, -et, -graph, -ist, -it, -log, -nom, -ot, -soph каби к ўшимчали чет тиллардан олинган отлар : der Aspir ant , der Mon arch , der Sold at , der Stud ent , der Po et , der Para graph , der Tour ist , der Satell it , der Astro log , der Agro nom , der Pil ot , der Philo soph . N der Junge Held Student G des Junge n Held en Student en D dem Junge n Held en Student en A den Junge n Held en Student en II. ОТЛАРНИНГ КУЧЛИ ТУРЛАНИШИ ( Die starke Deklination der Substantive ) Кучли турланишдаги отлар Genitiv келишигининг бирлигида - (e)s к ўшимчасини олади . Мужской роддаги отларнинг аксарияти ва средний роддаги отларнинг х аммаси ( das Herz сўзидан бош к аси ) кучли турланади. Мужской род Средний род das Herz N der Tag Lehrer das Buch Fenster das Herz G des Tag( e)s Lehrers des Buch (e)s Fensters des Herz ens D dem Tag Lehrer dem Buch Fenster dem Herz(en) A den Tag Lehrer das Buch Fenster das Herz Эслатма : - us, -os кўшимчали чет тиллардан олинган отлар Genitiv кели - шигида -es кушимчасини олмайди : der Rhythmus ( ритм , маром ) – des Rhythmus III . ЖЕНСКИЙ РОДДАГИ ОТЛАРНИНГ ТУРЛАНИШИ ( Die weibliche Deklination der Substantive ) Женский роддаги отларнинг хаммаси женский турланиш билан турланади. Улар бирликда хеч кандай келишик кўшимчаларини олмайди, факат уларнинг артикли ўзгаради, холос. N die Tafel Nacht Lampe G der Tafel Nacht Lampe D der Tafel Nacht Lampe A die Tafel Nacht Lampe 8 IV. ОТЛАР ТУРЛАНИШНИНГ АЛО Х ИДА Х ОЛИ ( Der besondere Fall der Deklination der Substantive ) Бу турланишга к уйдаги отлар киради : der Buchstabe ( х арф ), der Fels ( к оя ), der Friede(n) ( тинчлик ), der Funke ( уч к ун ), der Gedanke ( фикр , г оя , хаёл ), der Glaube ( ишонч , дин ), der Haufe ( уюм ), der Name ( исм , от ), der Same ( уру г ), der Schade ( зарар , зиён ), der Wille ( ирода , интилиш ). N der Name Wille G des Name ns Wille ns D dem Name n Wille n A den Name n Wille n V . ОТЛАРНИНГ КЎПЛИКДА ТУРЛАНИШИ ( Die Deklination der Substantive im Plural ) Кўпликда х амма отлар турланганда Dativ келишигида –n к ўшимчасини к абул к илади . От бош келишикда -en ёки -s к ўшимчаси билан келган бўлса , у Dativ келишигида к ўшимча к абул к илмай , ўз х олича к ола беради . N die Tische Kinder Tafeln G der Tische Kinder Tafeln D den Tische n Kinder n Tafeln A die Tische Kinder Tafeln VI. АТО К ЛИ ОТЛАРНИНГ ТУРЛАНИШИ ( Die Deklination der Eigennamen ) Ато к ли отлар Genitiv келишигида –s к ўшимчасини к абул к илади . ( Die Werke Nawoi s , Goethe s Enkel, die Fugen J.S.Bach s ). Агар ато к ли от олдидан артикл келган бўлса, артикл Genitiv келишигида к ўлланади, ато к ли от эса к ўшимчасиз к олади. ( Die Werke des großen Nawoi , die Enkel des berühmten Goethe ... ) Баъзан Genitiv von предлоги билан кўлланади . ( Die Werke von Nawoi, die Enkel von Goethe ... ) ФЕЪЛ ( DAS VERB ) Предметнинг х аракат ёки х олатини билдирадиган сўз туркумига феъл дейилади. Уч асосий форманинг ясалишига кўра феъллар кучли, кучсиз ва нотў г ри тусланадиган феълларга бўлинади : 1. кучли феъллар – die starke Verben {уч асосий форма ясалганда феъл ўзагидаги унли товуш ўзгаради (g e hen – ging – geg a ngen) } лугатларда * белги билан белгиланади ; 2. кучсиз феъллар – die schwache Verben { Präteritum да бу феълларнинг ўзагига - (e)te к ўшимчаси, Partizip II шаклига эса ge- олд к ўшимчаси ва -(e)t 9 к ўшимчаси к ўшилади ; ўзакдаги унли товуш ўзгармайди ( machen – machte – gemacht ) }; 3. нотўгри тусланадиган феъллар - die unregelmäßige Verben . а) Präteritum да ва Partizip II шаклида феъллар - е унлисини -а унлисига алмаштиради ва кучсиз феълларнинг к ўшимчаларини олади : kennen - kannte - gekannt ( билмо к ), nennen - nannte - genannt ( атамо к ), brennen - brannte - gebrannt ( ёнмо к ), senden - sandte - gesandt ( юбормо к ), wenden -wandte –gewandt ( бур ( а ) мо к ), denken - dachte - gedacht ( уйламо к ), шу билан бирга к уйидаги феъллар : sein - war - gewesen ( бўлмо к ), haben - hatte - gehabt ( бор бўлмок ), werden - wurde - geworden ( бўлмо к ), gehen - ging - gegangen ( бормо к ), stehen – stand – gestanden ( турмо к ), tun – tat – getan ( к илмо к ), bringen - brachte – gebracht ( олиб келмо к ) б ) модал феъллар ( wollen – wollte – gewollt - хохламо к ). Улар эганинг х аракат ёки х олатга нисбатан муносабатини ифодалайди . Модал феъллар х а к ида к уйида тўхталамиз . ЎТИМЛИ ВА ЎТИМСИЗ ФЕЪЛЛАР ( Transitive und intransitive Verben ) Akkusativ келишигини талаб к илувчи феъллар объектив феълларнинг алохида бир гуру х ини ташкил к илади . Бу феъллар х аракатнинг предметга бевосита ўтишини билдиргани учун ўтимли феъллар деб аталади. Wir besuchen morgen unsere Eltern. – Биз эртага ота-оналаримизникига борамиз. Ўтимсиз феъллар Genitiv ва Dativ келишигида турган предлогсиз тўлдирувчи билан ва Dativ ва Akkusativ келишигида турган предлогли тўлдирувчи билан к ўлланади : Ich gratuliere dir zum Neujahr ! – Мен сени Янги йил билан табриклайман ! ( gratulieren феъли немис тилида ўтимсиз феьл). Хамма феълларнинг уч асосий шакллари бор : 1) Infinitiv ( феълнинг ноани к шакли ) феълнинг ўзагидан ва -en к ўшимчасидан иборат : mach en , geh en , leb en , sing en . 2) Präteritum ( Imperfekt ) 3) Partizip II ( сифатдош II ). Бундан таш к ари феъллар шахс, сон, замон, нисбат ва майл категорияларига эга. ОЛД К ЎШИМЧАЛАР ( D ie Präfixe ) Олд к ўшимчалар икки турли булади : ажралмайдиган олд к ўшимчалар ва ажраладиган олд к ўшимчалар. Ажралмайдиган олд кўшимчалар ( Die untrennbare Präfixe ) Ажралмайдиган олд к ўшимчалар 8 та : be-, ge-, er-, zer-, ver-, ent-, emp-, miß- ( be suchen, ge fallen, er zählen, zer brechen, ver stehen, ent sprechen, emp fehlen, miß lingen ). 10 Уларга ур г у тушмайди , шунинг учун х ам улар феълдан ажралмаган х олда к ўлланади . Karim er zählt ein Märchen – Карим эртак айтиб беради . Ажраладиган олд кўшимчалар ( Die trennbare Präfixe ) Ажраладиган олд к ўшимчаларга ( ab,- an ,- auf-, aus-, bei-, ein, fort-, mit-, nach-, vor-, zu- ва бошкалар ) бош ур г у тушади , шунинг учун ` ab schreiben, ` an kommen, ` auf stehen, ` aus gehen, каби феълларда улар гапда ( Präsens , Imperfekt, Imperativ ) феълдан ажралган х олда к ўлланади . Die Schüler schreiben die Übung ab – Ў к увчилар машкни кўчиряпти .. Ажралиш-ажралмаслиги олд кушимчалар ( Präfixe mit schwankender Betonung ) Durch-, über-, unter-, um-, wieder каби олд к ўшимчалар ур г у олганда феълдан ажралади ур г у олмаганда эса ажралмайди . ( `übersetzen – таржима к илмо к , über`setzen – ўтказиб к ўймо к ) . Die Studenten übersetzen den Text . – Талабалар матнни таржима к иляптилар . Wir setzen die Kinder über den Fluß über . – Биз болаларни дарёдан ўтказиб к ўйдик. НИСБАТ ( Das Genus ). Немис тилида феъл нисбатлари учта : Aktiv ( ани к нисбат ) , Passiv ( маж х ул нисбат ) ва Zustandspassiv ( х олат пассиви ). Aktiv да иш - х аракат эга томонидан бажарилиб , тўлдирувчига к аратилади , Passiv да эса иш - х аракат тўлдирувчи томонидан бажарилиб , эгага к аратилади : Der Arzt operiert den Kranken ( Aktiv ) - Врач беморни операция к иляпти . Der Kranke wird vom Arzt operiert ( Passiv ) - Бемор врач томонидан операция к илиняпти. АНИ К ЛИК МАЙЛИ ЗАМОН ШАКЛЛАРИ (Die Zeitformen des Verbes im Indikativ Aktiv) Немис тилид 6 замон шакли бор : Präsens, Imperfekt (Präterit), Perfekt, Plusquamperfekt, Futurum - I, Futurum - II ( Futurum II кам к ўлланади ). PRÄSENS AKTIV Präsens ни ясаш учун Infinitiv даги -(e)n ( мо к ) к ўшимчаси олиб ташланиб , феъл ўзагига шахс – сон к ўшимчалари к ўшилади . Person Singular Plural I II III Höflichkeitsform - e - (e)st - (e)t - - en - (e)t - en - en I II III ich mach e du mach st er mach t wir mach en ihr mach t sie mach en 11 Höflichkeitsform - Sie mach en 1) Ўзаги d,t, chn, gn, fn, dn , bn, dm, tm билан тугаган mel d en, arbei t en, re chn en каби кучсиз феъллар II ва III шахс бирлик , II шахс кўпликда - e унлисини олади : S i n g. P l u r a l I ich melde wir melden II du meld e st ihr meld e t III er (sie, es) meld e t sie melden Höflichkeitsform Sie melden 2) Кучли феъллар ўзагидаги a, o, u, au унлилари II ва III шахс бирликда умляут олади , e унлиси эса чўзи к ie ёки к ис к а i га ўзгаради : Sing. Pl. Sing. Pl . ich fahre wir fahren ich nehme wir nehmen du f ä hrst ihr fahrt du n i mmst ihr nehmt er f ä hrt sie fahren er n i mmt sie nehmen Sie fahren Sie nehme n haben, sein, werden феълларнинг Präsens да тусланиши . haben sein werden ich habe bin werde du hast bist wirst er hat ist wird wir haben sind werden ihr habt seid werdet sie haben sind werden Sie haben sind werden Präsens к уй и даги маъноларни ифодалайди : 1. иш - х аракатнинг нут к сўзланиб турган пайтда бўлаётганлигини : Ich schreibe einen Brief – Мен хат ёзяпман (ёзмо к даман). 2. иш- х аракатнинг маълум бир ва к т билан чегераланмаганлигини, яъни иш- х аракат жараёнининг доимий-давомий лагини: Die Erde dreht sich um die Sonne. - Ер К уёш атрофида айланади. 3. презенс келаси замон ўрнига х ам к ўлланади. Бундай х олларда асосан келаси замон маъносини англатагиган сўзлар к ўлланади : Morgen fahren wir nach Fergana - Биз эртага Фар г онага кетамиз. PR Ä TERITUM ( IMPERFEKT ) AKTIV 12 Кучсиз феълларнинг Präteritum феъл ўзагига -te к ўшимчасини к ўшиш билан х осил к илинади : frag en - Infinitiv , frag te - Präteritum. Ўзаги d, t, chn, gn, fn, dn , bn, dm, tm билан тугаган кучсиз феъллар -(e)te к ўшимчасини олади : arbeit en - Infinitiv, arbeit e te – Imperfekt. Феъл Präteritum да тусланганда I ва III шахс бирлигида к ўшимча к абул к илмай - ди , к олган шахслар эса Präsens нинг шахс - сон к ўшимчаларини олади : Person Singular Person Plural ich fragte - arbeit e te - wir fragte- n arbeit e te- n du fragte- st arbeit e te- st ihr fragte- t arbeit e te- t er fragte - arbeit e te - sie fragte- n arbeit e te- n Sie fragte- n arbeit e te- n Кучли феъллар Präteritum да ўзагидаги унлисини ўзгартиради : singen - s a ng, fahren - f u hr, kommen – k a m. Person Singular Person Plural ich sang - kam - wir sang – en kam – en du sang – st kam – st ihr sang – t kam – t er sang - kam - sie sang – en kam – en - Sie sang – en kam – en haben, sein, werden Präteritum ( Imperfekt ) да тусланиши . h a b e n s e i n w e r d e n ich hatte war wurde du hattest warst wurdest er hatte war wurde wir hatten waren wurden ihr hattet wart wurdet sie hatten waren wurden Sie hatten waren wurden Präteritum ўтган замонда рўй берган во к еа - х одисаларни х икоя тарзида баён к илишда к ўлланади . PERFEKT AKTIV. Perfekt феълнинг ўтган замон к ўшма шакли булиб , у haben ёки sein кўмакчи феълларининг Präsens ва муста к ил феълнинг Partizip II шаклидан ясалади . Одатда к ўмакчи феъл тусланиб гапда иккинчи ўринда келади , муста к ил феъл эса Partizip II шаклида гап охирида келади . 13 haben, sein ( Pr ä sens) + ас . феъл . Partizip II шакли ich habe ich bin du hast du bist er (sie, es) hat er (sie, es) ist wir haben gemacht wir sind gefahren ihr habt ihr seid sie haben sie sind Sie haben Sie sind sein кўмакчи феълнинг кўлланиши : sein кўмакчи феъли Perfekt да к уйидаги феъллар билан к ўлланади : 1. х аракатни , ўрин ўзгаришини ифодаловчи ўтимсиз феъллар билан : gehen, kommen, laufen, fahren, springen, schwimmen, rennen, fliegen кабилар . Er ist nach Samarkand gefahren . – У Самаркандга кетди . 2. бир х олатдан иккинчи х олатга ўтишни ифодалайдиган ўтимсиз феъллар билан (одатда бу феълларнинг олд к ўшимчалари бор): aufstehen, einschlafen, erwachen, zerfallen, entstehen, sterben кабилар . Karim ist um 7 Uhr aufgestanden . – Карим соат 7 да турди . 3. к уйидаги феъллар билан : sein, werden, folgen, begegnen, gelingen, mi ß lingen, geschehen, bleiben, passieren. Ich bin gestern zu Hause geblieben . - Мен кеча уйда к олдим. haben кўмакчи феълининг кўлланиши : К олган феъллар haben кўмакчи феъли билан к ўлланади : Ich habe dieses Buch schon gelesen . - Мен бу китобни ў к идим. Partizip II нинг ясалиши 1. Partizip II феъл ўзагига ge- олд к ўшимчаси ва -(e)t ( кучсиз феълларга ) ёки - (e)n ( кучли феълларга ) к ўшимчасини к ўшиш билан ясалади : fragen - ge frag t , machen – ge mach t schreiben - ge schrieb en , sprechen - ge sproch en . 2. Ажралмайдиган олд к ўшимчали х амда -ieren к ўшимчали феъллар ge- олд к ўшимчасини к абул к илмайди : be suchen - besucht, marsch ieren - marschiert. 3. Ажраладиган олд к ўшимчали феълларда ge- олд к ўшимчаси феълнинг ўзаги билан олд к ўшимчасининг ўртасида келади : aus suchen - aus ge sucht, zu machen - zu ge macht. 14 Perfekt нинг к ўлланиши . Perfekt феълнинг ўтган замон к ўшма шаклларидан бири бўлиб , к ўлланиши жи х атдан Imperfekt дан фар к к илади . Perfekt асосан савол - жавобда ( Warum bist du nicht gekommen ? - Нега сен келмадинг ? ) ва к ис к а хабарларда ( In diesem Jahr haben wir nach Samarkand gefahren . - Бу йилда биз Самаркандга бордик. ) к ўлланади. Баъзан ўтган замон х озирги ва келаси замонлар билан бо г ланган булиши ва к уйидагича к ўлланилиши мумкин: а ) Perfekt + Präsens : Ich habe die Aufgade gemacht , jetzt lese ich das Buch. - Мен вазифани бажардим, х озир мен китоб ў к ияпман. б ) Perfekt + Futurum : Wenn ich das Buch gelesen habe , werde ich es dir geben . - Мен сенга китобни ў к иб бўлганимдан кейин бераман. PLUSQUAMPERFEKT AKTIV Plusguamperfekt феълнинг ўтган замон к ўшма шакли бўлиб, у haben ва sein кўмакчи феълларнинг Präteritum ва муста к ил феълнинг Partizip II шаклидан ясалади. haben , sein ( Präteritum ) + Partizip II ich hatte ich war du hattest du warst er (sie, es) hatte er (sie, es) war wir hatten gemacht wir waren gefahren ihr hattet ihr wart sie hatten sie waren Sie hatten Sie waren Ich hatte das Buch gelesen . - Мен китобни ў к иганман . Plusguamperfekt иш – харакатнинг ў тган замонда бўлганлигини билдириб, асосан нисбий маънода к ўлланади. У нисбий маънода Präteritum билан бирга к ўлланади. Plusguamperfekt оркали ифодаланган иш – х аракатдан олдинро к юз берган бўлади Plusguamperfekt + Präteritum : Nachdem wir die Prüfungen abgelegt hatten , fuhren wir nach Taschkent - Биз имти х онларни топширгандан кейин Тошкентга кетдик . FUTURUM I AKTIV 15 Futurum I werden кўмакчи феълнинг Präsens ва муста к ил феълнинг Infinitiv дан ясалади . werden ( Präsens ) + Infinitiv S i n g u l a r P l u r a l ich werde wir werden du wirst sagen ihr werdet sagen er wird sie werden Futurum I келаси замонда бўладиган иш – х аракатни ифодалаш учун к ўлланади . Wann wirst du zu uns kommen ? - Сен бизникига к ачон келасан? Ich werde morgen abends kommen . - Мен эртага кеч к урун келаман. МАЖ Х УЛ НИСБАТНИНГ ЗАМОН ШАКЛЛАРИ (Die Zeitformen des Verbes im Indikativ Passiv) Маж х ул нисбатнинг х амма замон шакллари к ўшма бўлади , чунки улар werden кўмакчи феъли х амда муста к ил феълнинг Partizip II шаклидан ясалади . Passiv да иш – х аракатни амалга оширувчи шахс ( тўлдирувчи вазифасида ) олдидан von предлоги , айрим х олларда durch предлоги ( иш – х аракатнинг бажарилиш сабабини , усулини , воситани айтганда ) к ўлланади . PASSIV = WERDEN + ас . феъл . PARTIZIP II шакли PRÄSENS PASSIV. ich werde gefragt wir werden gefragt du wirst gefragt ihr werdet gefragt er wird gefragt sie werden gefragt Diese Bücher werden von uns gelesen . - Бу китоблар биз томонимиздан ў к иляпти . IMPERFEKT PASSIV. ich wurde gefragt wir wurden gefragt du wurdest gefragt ihr wurdet gefragt er wurde gefragt sie wurden gefragt Diese Bücher wurden von uns gelesen . - Бу китоблар биз томонимиздан ў к илган . PERFEKT PASSIV ( Perfekt ва Plusguamperfekt да werden кўмакчи феълнинг эски Partizip II шакли worden к ўлланади ) ich bin gefragt worden wir sind gefragt worden du bist gefragt worden ihr seid gefragt worden 16 er ist gefragt worden sie sind gefragt worden Diese Bücher sind von uns gelesen worden . - Бу китоблар биз томонимиздан ў к илган. PLUSQUAMPERFEKT PASSIV. ich war gefragt worden wir waren gefragt worden du warst gefragt worden ihr wart gefragt worden er war gefragt worden sie waren gefragt worden Diese Bücher waren von uns gelesen worden . - Бу китоблар биз томонимиздан ў к илган Futurum Passiv. ich werde gefragt werden wir werden gefragt werden du wirst gefragt werden ihr werdet gefragt werden er wird gefragt werden sie werden gefragt werden D iese Bücher werden von uns gelesen werden . - Бу китоблар биз томонимиздан ў к илади DAS ZUSTANDSPASSIV. Х олат пассиви ( sein + Partizip II конструкцияси ) Sein + Partizip II конструкцияси эганинг тугалланган х аракат натижасида х осил бўлган х олатини англатса , Passiv х аракатнинг ўзини ифодалайди : Der Brief ist geschrieben . - Хат ёзилган ( Zustandspassiv ). К иёсла : Der Brief wird geschrieben . - Хат ёзиляпти ( Passiv ). sein + асосий феълнинг Partizip II шакли Бу конструкциянинг олти замон шакли бор : Präsens : Der Brief ist geschrieben. Präteritum : Der Brief war geschrieben. Perfekt : Der Brief ist geschrieben gewesen. Plusquamperfekt : Der Brief war geschrieben gewesen. Futurum I : Der Brief wird geschrieben sein. МАЙЛ ( Der Modus ) Феълнинг майл категорияси ор ка ли иш – х аракатнинг во к еаликка бўлган муносабати реаллик, буйру к , истак тарзида баён к илинади. 1. Ани к лик майли ( der Indikativ ) иш – х аракат ёки х олатнинг реаллигини кўрсатади. Ich lese ein Buch. - Мен китоб ўкияпман. 2. Буйру к – истак майли ( der Imperativ ) буюриш, илтимос, масла х ат, ундашча к ириш каби маъноларни ифодалайди. Gib mir dein Buch ! - Менга китобингни бер ! 3. Шарт майли ( der Konjunktiv ) реал бўлмаган истак, гумон, ишончсизлик каби маъноларни , шунингдек, бажариладиган истак ёки тахминни билдиради. Oh, wären doch alle Menschen so wie er ! - 17 О, агар х амма одамлар унга ўхшаган бўлганда эди! БЎЙРУ К МАЙЛИ ( Der Imperativ) Буйру к – истак майлидаги феъллар 4 шаклига эга бўлиб, фа к ат х озирги – келаси замонда к ўлланади. 1. II шахс бирлик шакли : а) Кишилик олмоши du тушиб колади. Феъл ўзагига -е к ўшимчаси к ўшилади ( феъл ўзаги d, t, chn, gn, fn, dn, bn, dm, tm, ig билан тугаган булса ). Ажраладиган олд к ўшимчалар ажралади : machen ( к илмок ) – Mach e ! ( Кил !) aufstehen ( турмо к ) - Steh auf ! (Тур !) б) кучли феъллар ўзагидаги -е унлисини чўзик -ie ёки к ис к а - i га ўзгаради. – е к ўшимчаси к ўшилмайди : nehmen ( олмо к ) – N i mm ! ( Ол !) lesen ( ў к имо к ) – L ie s ! (Ў к и !) в) кучли феъллар ўзагидаги а, о, u, au унлилари умляут олмайди : f a hren (бормо к ) – F a hr(e) ! (бор !) 2. II шахс к ў плик шакли : феъл ўзагига - (e)t к ўшимчаси к ўшилади. Кишилик олмоши ihr к ўлланмайди: Ihr macht ( Сиз к иляпсиз ) - Macht ! ( К илинг(лар) ! ) Ihr nehmt ( Сиз оляпсиз ) - Nehmt ! ( Олинг(лар) ! ) 3. Х урмат шакли : Präsens нинг х урмат шаклига ўхшаш бўлади . Кишилик олмоши Sie феълдан кейин туради : Sie machen ( Сиз к иляпсиз ) – Machen Sie ! ( К илинг ! ) Sie nehmen ( Сиз оляпсиз ) – Nehmen Sie ! ( Олинг ! ) 4. I шахс к ў плик шакли : Präsens нинг I шахс кўплигига ўхшаш бўлади. Биро к кишилик олмоши wir феъдан кейин туради : Wir machen ( Биз к иляпмиз ) – Machen wir ! ( К илайлик !) Wir nehmen ( Биз оляпмиз ) – Nehmen wir ! ( Олайлик ! ) sein, haben, werden феълларнинг Imperativ да к ўлланиши Verb II P. Sing. II P. Plural Höflichkeitform I P. Plural sein sei seid Seien Sie seien wir haben hab(e) habt Haben Sie haben wir werden werde werdet Werden Sie werden wir МОДАЛ ФЕЪЛЛАР ( Modalverben ). können, dürfen; sollen, müssen; wollen, mögen. können: a) асосий маъноси жисмоний имконият ва к одирлик : Die Hand tut mir weh. Ich kann nicht schreiben . Менинг кулим о г рияпти. Мен ёза олмаяпман. б) бирор нарса к ила олиш к обилияти : Er kann deutsch lesen . 18 У немисча ў к ий олади . dürfen: a) асосий маъноси рухсат, ижозатни англатишдир : Der Kranke darf jetzt zur Arbeit gehen . - Касал энди ишга бориши мумин. б) та к и к лаш, ман к илиш, хар доим инкор сўз билан бирга к ўлланади : Hier darf man nicht rauchen . - Бу ерда чекиш мумкин эмас (ман этилади). в) силли к илтимосни ифодалайди : Darf ich Ihnen helfen ? - Сизга ёрдам берсам мумкинми ? müssen: a) шарт – шароитлар натижасида келиб чи к адиган заруриятни ифодалайди : Es ist schon dunkel. Man muß Licht machen . – К орон г и тушди. Чиро к ни ё к иш керак. б) мажбур к илиш таъсиридаги лозимликни ифодалайди : Die Studenten müssen einige Prüfungen ablegen. Талабалар бир неча имтихон топшириши керак . sollen : a) к атъий бўлмаган лозимликни ифодалайди . Ички ишончсизликнинг йу к лиги туфайли бажарилмаслиги мумкин. Sie sollen zur Konsultation kommen . - Сиз консультацияга келишингиз керак. б) фармойишни буйру к ни ифодалайди ( баъзан = “майли”, “ к ўй”, “ к ўявер”) Du sollst ins Dekanat gehen. - Сен деканатга боришинг керак. в) ўзгаларнинг фикрини билдиряпди : Er soll krank sein . - У касал дейишяпти. г) савол берганда к ўлланади : Soll ich den Text übersetzen ? - Мен матнни таржима к илишим керакми ? д) sollen феъли nicht + Infinitiv билан к ўлланса, юмшатишликни ифодалайди : Hier soll man nicht rauchen ! - Бу ерда чекмасангиз бўларди ! wollen : а) асосий маъноси “хо х ламо к ” : Ich will lesen. – Мен у к ишни хохлайман . б) келаси замонда бирор нарса к илиш ниятни ифодалайди : Im Sommer will ich nach Buchara fahren . – Ёзда мен Бухорога бормо к чиман . в) I шахс кўпликда истакни ифодалайди : Wollen wir nach Hause gehen ! - Юринглар, уйимизга борамиз ! г) илтимосни юмшо к ро к ва сўро к о х анги билан ифодалайди : Willst du der Mutter nicht helfen ? – Ойингга ёрдам бера олмайсанми ? mögen а) бирон нарсага ёктиришни билдиради : Ich mag kein Fleisch. - Менга гушт ёкмайди. б) бирон нарсага истагни билдиради ( купинча möchte ва хозирги замонни 19 билдиради ) : Ich möchte mit Ihnen sprechen. – Мен сиз билан гаплашишни истар эдим. (Ўтган замонда wollen феъли к ўлланади ! ) Модал феълларнинг Präsens да тусланиши. können wollen müssen sollen dürfen mögen ich kann will muß soll darf mag du kannst willst mußt sollst darfst magst er kann will muß soll darf mag wir können wollen müssen sollen dürfen mögen ihr könnt wollt müßt sollt dürft mögt sie können wollen müssen sollen dürfen mögen Sie können wollen müssen sollen dürfen mögen Модал феълларнинг Präteritum ( Imperfekt) да тусланиши . müssen sollen können dürfen wollen mögen ich mußte sollte konnte durfte wollte mochte du mußtest solltest konntest durftest wolltest mochtest er mußte sollte konnte durfte wollte mochte wir mußten sollten konnten durften wollten mochten ihr mußtet solltet konntet durftet wolltet mochtet sie mußten sollten konnten durften wollten mochten Sie mußten sollten konnten durften wollten mochten Модал ва helfen, hören, sehen, lassen феълларнинг Perfekt да тусланиши . 1. Агар гапда модал ва helfen, hören, sehen, lassen феъллари асосий феъл билан к ўлланса , улар Perfekt ни haben + Infinitiv : Ich habe heute ins Theater gehen können . ( Мен бугун театрга боришим мумкин эди ) Ich habe meiner Mutter den Koffer tragen helfen . (Мен ойимга чамадонни кўтариб боришини ёрдам бердим ). 2. Агар гапда модал ва helfen, hören, sehen, lassen феъллари муста к ил к ўлланса (асосий феълсиз), улар Perfekt ни haben + Partizip II : Das habe ich nicht gewollt . ( Мен буни х о х ламадим ). Ich habe heute meiner Mutter geholfen . ( Мен бугун ойимга ёрдам бердим). ПРЕДЛОГЛАР БИЛАН К ЎЛЛАНУВЧИ ФЕЪЛЛАР(Verben mit Präpositionen) Предлогли тўлдирувчини талаб к иладиган феъллар сон жи х атидан жуда кўп, улардан айримларини намуна сифатида келтирамиз : 20 sorgen für ( A ) - ташвишланмо к , sich beschäftigen mit ( D ) – шугулланмо к sich erinnern an ( A ) – эсламо к sich interessieren für ( A ) – к изи к мо к fahren mit ( D ) – бормо к , юрмо к grenzen an ( A ) – чегарадош бўлмо к antworten auf ( A ) - жавоб бермо к , жавоб к айтармо к hoffen auf ( A ) – ишонмо к , умид к илмо к reich sein an ( D ) – бой бўлмо к sprechen von ( D ) über ( A ) – гапирмо к Usbekistan ist reich an Bodenschtze. - Ўзбекистон фойдали к азилмаларга бой. Der Arzt spricht von der Krankheit ( über die Krankheit ) des Patienten. - Врач беморнинг касаллик х а к ида гапиряпти. ZU сиз INFINITIV нинг К ЎЛЛАНИШИ ( DER GEBRAUCH DES INFINITIVS OHNE ZU ). Zu юкламаси к уйидаги х олларда к ўлланмайди : 1) модал феъллар келган бўлса : Sie will Schullehrerin werden . - У ў к итувчи бўлмо к чи. 2) lehren (ў к итмо к ) , lernen (ў к имо к ) , helfen (ёрдам бермо к ), sehen (кўрмо к ) , hören ( эшитмо к ) , fűhlen ( сезмо к ) феъллари келган бўлса : Er lehrt den Jungen zeichnen . - У йигитни расм чизишга ўргатяпти. Er sieht viele Autos vorbeifahren . -У куп машина утиб кетишини кўряпти. 3) кўпинча machen ( к илмо к ) , finden (топмо к ) , schicken (юбормо к ) , gehen (бормо к ) , fahren (бормо к ) , führen (бош к армо к ), reiten (от чоптирмо к ), kommen (келмо к ), laufen (югурмо к ), bleiben ( к олмо к ), heißen (атамо к ), brauchen (му х тож бўлмо к ), lassen (буюрмо к ), haben (эга бўлмо к ) : Er fand das Buch auf dem Tisch liegen . – У китобни стол. ZU ли INFINITIV нинг К ЎЛЛАНИШИ ( DER GEBRAUCH DES INFINITIVS MIT ZU ). Zu юкламаси к уйидаги х олларда к ўлланади : 1) ю к орида к ўрсатилган бош к а феъллардан кейин : Er beginnt ein Experiment durchzuführen . – У таржиба олиб боришини бошлаяпти. 2) айрим абстракт отлардан кейин : Lust (истак) , Wunsch (истак) , Möglichkeit (имконият) , Zeit (ва к т ) в.б. : Er hatte keine Möglichkeit , ins Theater zu gehen . – Унинг театрга боришининг хеч к андай имкони йў к эди. 3) предикатив вазифасида келган сифатлардан кейин : leicht (енгил, осон) , wichtig (му х им) , schwer ( к ийин) , möglich (мумкин) , notwendig (керак, лозим) в.б.: Es ist nötig , die Grammatik regelmäßig zu lernen . – Грамматикани мунтазам ў к имо к керак. 21 HABEN ёки SEIN + ZU + INFINITIV а ) Haben + zu + Infinitiv конструкцияси турли маъноларни ифодалайди . Бу конструкция иш - х аракат эга томонидан амалга оширилганда к ўлланади ва müssen ёки sollen + Infinitiv га мос келади : Er hat diese Arbeit morgen zu schreiben . = Er muß (soll) diese Arbeit morgen schreiben . - У бу ишни эртага бажариши керак. б) Sein + zu + инфинитив конструкцияси пассив маънога эга бўлиб, у иш – х аракат эгага к аратилган бўлганда к ўлланади ва können ёки müssen, sollen + Infinitiv га мос келади : Die Aufgabe ist morgen zu erfüllen . = Die Aufgabe kann ( muß, soll ) morgen erfüllt werden . - Иш эртага бажарилиши мумкин (керак). ИНФИНИТИВ ГУРУХЛАР ( Infinitivgruppen ). Инфинитив гурухлар учта бўлиб [ um ... zu, (an)statt ... zu, ohne ... zu ], улар гапда х ол вазифасида келади. 1) um ... zu + Infinitiv - учун : Ich gehe in die Schule, um dort zu lernen . – Мен мактабга ў к иш учун боряпман . 2) ( an ) statt ... zu + Infinitiv - ўрнига : Ich gehe ins Kino, statt in die Schule zu gehen . - Мактабга бориш ўрнига , мен кинога боряпман.. 3) ohne ... zu + Infinitiv - - масдан (- май ) : Er ging hinaus, ohne etwas zu sagen . – У х еч нарса де масдан чи к иб кетди. PARTIZIP (СИФАТДОШ) I ва PARTIZIP II АНИ К ЛОВЧИ ВАЗИФАСИДА ( Partizip I und Partizip II als Attribut ) PARTIZIP I. Partizip I феъл ўзагига (e)nd к ўшимчасини к ўшиш билан ясалади . 1) Partizip I тугалланмаган , давом этаётган иш – х аракатни ифодалайди . Унинг замон маъноси тусланувчи феъллар сингари абсолют замон маъносига эга эмас : die aufgehende Sonne - кўтарилаётган, чи к аётган к уёш Wir sahen die aufgehende Sonne - Биз чи к аётган к уёшни кузатдик. 2) zu юкламаси х аракатга йуналтириладиган предметни характерлайди, яъни маж х ул келаси ва зарурий х олат маъносида: der zu entfernende Zahn - су г уриб ташланадиган тиш Бу оборот к ўйида кўрсатилган оборот билан ўзаро муносабатда бўлади : Dieser Zahn ist zu entfernen. - Бу тиш су г уриб ташланиши керак. 22 PARTIZIP II 1) Ўтимли феълларнинг Partizip II шакли тугалланганлик маъносига эга: die gemahte Wiese - уриб олинган ўтло к der zerbrochene Krug - синган кўза 2) Биро к Partizip II ўтимли феъллар бир ва к тлилик маъносида к ўлланади : das geliebte Kind - севимли бола 3) Ўтимсиз феълларнинг Partizip II шакли тусланувчи феъл билдирган иш – х аракатдан олдин юз берган иш – х аракатни кўрсатади . Бунда сифатдош ор к али ифодаланган иш – х аракат тугалланган бўлади: die zurückgekehrte Flotte - к айтиб келган флот ОЛМОШ ( DAS PRONOMEN ) Немис тилида олмошлар к уйидаги турларга бўлинади: 1) Кишилик олмошлари ( Personalpronomen ) : ich , du , er , sie , es, wir , ihr , sie , Sie 2) Эгалик олмошлари ( Possessivpronomen ) : mein , dein , sein , ihr , unser , euer , ihr , Ihr 3) Ў з лик олмоши ( das Reflexivpronomen ) . 4) Кўрсатиш олмошлари ( Demonstrativpronomen ) : dieser, diese, dieses, diese; jener, jene, jenes, jene; solcher, solche, solches, solche; der, die, das, die; derjenige, diejenige,dasjenige, diejenige; derselbe, dieselbe, dasselbe, dieselbe; selbst (selber ), es 5) Сўро к олмошлари ( Interrogativpronomen ) : wer?, was?, welcher?, welche?, welches?, was für ein?, was für ein е ? 6) Нисбий олмошлар ( Relativpronomen ) : der , die , das , die , welcher , welche , welches , welche 7) Гумон ва бўлишсизлик олмошлари ( Indefinitpronomen ) : гумон олмошлари : jeder, jede, jedes , jemand , einer , irgendeiner , alle , einige , viele , mehrere , wenige , beide , etwas , man . бўлишсизлик олмошлари : niemand, nichts, keiner, keine, keines , nie , kein 8) Шахссиз олмош es. I. КИШИЛИК ОЛМОШЛАРИ ( P ersonalpronomen ) Бирлик I ШАХС II ШАХС III ШАХС муж.род жен.род ср.род N ich (мен) du (сен) er (у) sie (у) es (у) D mir (менга) dir (сенга) ihm (унга) ihr (унга) ihm ( унга ) A mich ( мени ) dich ( сени ) ihn ( уни ) sie ( уни ) es ( уни ) 23 Кўплик I ШАХС II ШАХС III ШАХС ХУРМАТ ШАКЛИ N wir (биз) ihr (сиз) sie (улар) Sie (Сиз) D uns (бизга) euch (сизга) ihnen (уларга) Ihnen ( Сизга ) A uns (бизни) euch (сизни) sie (уларни) Sie (Сизни) (Эслатма : Х озирги немис тилида кишилик олмошлари Genitiv да кўп к ўлланмайди ). Гапда кишилик олмошлари ор к али ифодаладиган тўлдирувчи бўлса, Akkusativ даги тўлдирувчи Dativ даги тўлдирувчидан олдин келади: Ich gebe dem Freund ein Buch. ( Мен ўрто г имга китоб беряпман. ) Ich gebe es ihm. ( Мен уни унга беряпман. ) II. ЭГАЛИК ОЛМОШЛАРИ ( P ossessivpronomen ) Singular Plural Мужской род Средний род Женский род mein ― менинг dein ― сенинг sein ― унинг ihr ― унинг unser ― бизнинг euer ― сизнинг ihr ― уларнинг Ihr ― Сизнинг mein ― менинг dein ― сенинг sein ― унинг ihr ― унинг unser ― бизнинг euer ― сизнинг ihr ― уларнинг Ihr ― Сизнинг meine ― менинг deine ― сенинг seine ― унинг ihre ― унинг unsere ― бизнинг eure ― сизнинг ihre ― уларнинг Ihre ― Сизнинг meine ― менинг deine ― сенинг seine ― унинг ihre ― унинг unsere ― бизнинг eure ― сизнинг ihre ― уларнинг Ihre ― Сизнинг Эгалик олмошлари бирликда ноани к артиклга, кўпликда эса ани к артиклга ўхшаб турланади: мужской род женский род средний род кўплик N mein euer meine eure mein euer meine eure G meines eures meiner eurer meines eures meiner eurer D meinem eurem meiner eurer meinem eurem meinen euren A meinen euren meine eure mein euer meine eure Ўзбек тилида эгалик категорияси к арат к ич келишигидаги кишилик олмоши билан ( unsere Schule – бизнинг мактаб ) ёки эгалик кўшимчалари х амда ўзлик олмоши “ ўз ” билан ( Ich ziehe meine Schuhe an. - Мен ( ўз ) ботинкамни кияман ) ифода этилади . III. Ў ЗЛИК ОЛМОШИ ( Das Reflexivpronomen) Sich ўзлик олмоши факат 3 шахснинг бирлик ва кўплигида ишлатилади . Sich ўзлик олмоши муста к ил х олда Akkusativ ва Dativ келишикларни талаб к илувчи феъл ва предлог билан к ўлланади : 24 sich waschen - ювинмо к I. Ich wasche mich Wir waschen uns II. Du wäschst dich Ihr wascht euch III. Er, sie, es wäscht sich Sie waschen sich I. Ich wasche mir die Hände Wir waschen uns die Hände II. Du wäschst dir die Hände Ihr wascht euch die Hände III. Er wäscht sich die Hände Sie waschen sich die Hände Sich ўзлик олмоши айрим феъллар билан бирга к ўлланганда х аракатнинг эгасига к айтишини кўрсатади . Шунинг учун х ам бу феъллар ўзлик нисбатдаги феъллар деб юритилади : sich waschen – ювинмо к ( к иёсла : waschen - ювмо к ) sich abtrocknen - артинмо к Sich ўзлик олмоши ўзбек тилига ўз сўзи ор к али х ам таржима к илинади : Ich wasche mir die Hände - Мен ( ўз ) кулларимни ювяпман . Sich ўзлик олмошининг ўрни . 1. Тў г ри сўз тартибли дарак гапларда sich одатда бевосита кесимнинг тусланувчан к исмидан кейин туради : Die Mutter bereitet sich auf den Empfang der Gäste vor - Она ме х монларни кутиб олишга тайёрланяпти.. 2. Тескари сўз тартибли дарак гапларда sich нинг ўрни эганинг к айси сўз туркуми билан ифодаланганлигига бо г ли к бўлади: а) Гапнинг эгаси от билан ифодаланган бўлса, sich ундан олдин туради: Auf den Empfang der Gäste bereitet sich die Mutter vor. б ) Гапнинг эгаси кишилик олмоши билан ифодаланган бўлса , sich бевосита ундан кейин туради : Auf den Empfang der Gäste bereitet sie sich vor. 3. а ) Эргаш гапнинг эгаси олмош билан ифодаланган бўлса , sich юкламаси олмошдан кейин туради: Die Studenten fahren ins Stadion, das sich nicht weit vom Stadtzentrum befindet. – Талабалар ша х ар марказига якин жойлашган стадионга боряптилар. б) Эргаш гапнинг эгаси от билан ифодаланган бўлса, sich юкламаси отдан олдин туради : Er will am Sportzirkel teilnehmen, weil er sich für Leichtathletik interessiert. – У спорт тўгарагига катнашмо к чи, чунки у енгил атлетикага к изи к ади. IV. КЎРСАТИШ ОЛМОШЛАРИ ( Demonstrativpronomen ) Еs, selbst (selber) кўрсатиш олмошлари турланмайди. Dieser, jener, solcher кўрсатиш олмошлари ани к артикл каби турланади. 25 Бирлик П. Мужской род Женский род Средний род N dieser (der) Tag diese (die) Blume dieses (das) Buch G dieses (des) Tages dieser (der) Blume dieses (des) Buches D diesem (dem) Tag dieser (der) Blume diesem (dem) Buch A diesen (den) Tag diese (die) Blume dieses (das) Buch Кўплик N diese (die) Tage Blumen Bücher G dieser (der) Tage Blumen Bücher D diesen (den) Tagen Blumen Büchern A diese (die) Tage Blumen Bücher Der, die, das, die кишилик олмошларнинг турланиши Бирлик Кўплик Кели – шик Мужской род Женский род Средний род ( х амма родлар учун) N. G. D. A. der dessen dem den die deren der die das dessen dem das die deren denen die Derjenige, derselbe кўрсатиш олмошларининг х ар иккала к исми х ам турланади. Бунда биринчи к исм [der, die, das, die] ани к артикллардек, иккинчи к исм [selbe(n), jenige(n)] эса сифатларнинг кучсиз турланишидек турланади : Б и р л и к К ў п л и к Кели – шик Мужской род Женский род Средний род ( х амма родлар учун) N. G. D. A. derselbe desselben demselben denselben dieselbe derselben derselben dieselbe dasselbe desselben demselben dasselbe dieselben derselben denselben dieselben V. С Ў РО К ОЛМОШЛАРИ ( Interrogativpronomen ) C ўро к олмошлари wer?, was?, welcher? ( welche?, welches?, welche?), was für ein? ( was für eine?) каби олмошларидир . Welcher?, welche?, welches? welche? олмошлари ани к артикл каби турланади ва бир турдаги предметлардан бирини ажратиб кўрсатади : Mit welchem Zug ist er angekommen? ( У к айси поездда келди ? ) - Mit dem Schnellzug ( Тезюрар поездда ). 26 Was für ein?, was für eine? олмошларида факат ein(е) ноаник артикл каби турланади ва улар ажратиб кўрсатилган предметнинг белгисини, хусусиятини, сифатини билдиради: Was für ein Buch ist das? ( Бу к андай китоб? ) - Das ist ein Lehrbuch ( Бу дарслик ). C ўро к олмошлари кўпликда моддий предметлар билан кўлланганда , ein( е ) тушиб колади : Was für Bücher sind das? – ( Бу к андай китоблар ? ) Das sind Lehrbücher. – ( Бу дарсликлар ). VI. НИСБИЙ ОЛМОШЛАР ( Relativpronomen ) Нисбий олмошларга к уйидагилар киради : der (welcher), die (welche), das (welches), die (welche). Нисбий олмошларнинг турланиши. муж.род жен.род ср.род кўплик N der die das die G dessen deren dessen deren D dem der dem den A den die das die Нисбий олмошлар эргаш гапли к ўшма гапларда эргаш гапни бош гапга бириктириб , бо г ловчи вазифасини бажаради . Das Buch, das ( welches ) du liest, ist interessant. - Сен ў к идиган китоб к изи к арли. VII. ГУМОН ВА БЎЛИШСИЗЛИК ОЛМОШЛАРИ (I ndefinitpronomen ) гумон - jemand, einer, irgendeiner, etwas, viele, einige, jeder, alle, mehrere, beide, wenige, man бўлишсизлик - niemand, nichts, kein, keiner ( keine, keines ) Гумон ва бўлишсизлик олмошларининг турланиши Б и р л и к К ў п л и к N jemand niemand jeder alle einige viele G jemandes niemandes jedes aller einiger vieler D jemandem niemandem jedem allen einigen vielen A jemanden niemanden jeden alle einige viele Kein олмоши бирликда ноани к , кўпликда эса ани к артиклдек турланади . Kein олмоши предмет ва шахсларни инкор этиш учун к ўлланади: Das ist kein Tisch. - Бу стол эмас. Kein олмошнинг турланиши Б и р л и к 27 Кели- шик Мужской род Женский род Средний род К ў п л и к N. kein keine kein keine G. keines keiner keines keiner D. keinem keiner keinem keinen A. keinen keine kein keine М an шахси ноани к олмоши гапда фа к ат эга вазифасида келади . М an олмоши к ўлланган гапларда кесим х амма ва к т учинчи шахс бирликда туради , биро к ўзбек тилига учинчи шахснинг кўплиги ор к али берилади . Man spielt hier Schach. - Бу ерда шахмат ўйнаяптилар. Man spricht deutsch. - Немисча гапиряптилар . Man олмоши модал феъллар билан к ўшилиб , к уйидагича таржима к илинади : Man kann ( мумкин ), man kann nicht ( мумкин эмас ) М an darf ( мумкин - рухсат маъносида ), man darf nicht ( мумкин эмас , ман этилади ) М an muß ( керак ) , man soll ( керак , лозим ) VIII. ШАХССИЗ ОЛМОШ ( Das unpersönliche Pronomen ) Es шахссиз олмоши к уйидаги х олларда к ўлланади : 1. Табиат х одисаларини ифодаловчи феъллар билан келганда: Es schneit – Кор ё г мо к да . Е s regnet – Ём г ир ё г япти . 2. Кишининг таш к и му х ит билан бо г ли к бўлган х ис – туй г уларини ифодаловчи феъллар билан келганда : Es friert mich. - Менга сову к . ( Бу хилдаги гапларда es одатда биринчи ўринда келади. Агар биринчи ўринда гапнинг бош к а бирор бўлаги келган бўлса. у х олда es тушиб колади: Mich friert. ) 3. Шахссиз ибораларда: Es zieht. - шамол г уриллаб уриб турибти. Es ist kalt. - сову к . 4. Айрим ибораларда ( Феъл ўзининг туб маъносини йў к отган бўлади ): Wie geht es Ihnen ? - А х воллар к андай? Es gibt. - Бор. 5.: Айрим шахс билдирувчи феъллар шахссиз маънода к ўлланганда: klopfen ( та к иллатмо к ) - es klopft ( та к иллатишяпти ) С И Ф А Т ( D AS ADJEKTIV ) Немис тилида сифатлар турланмайдиган ва турланадиган шаклга эга. Сифатнинг турланмайдиган шакли гапда предикатив ( от кесимнинг от кисми) бўлиб келади: Der Tisch ist rund . - Стол юмало к . Сифатнинг турланадиган шакли гапда аникловчи бўлиб келади: der kleine Knabe ( кичкина у г ил бола ) die kleinen Knaben ( кичкина у г ил болалар ) 28 ein kleiner Knabe ( кичкина у г ил бола ) ein kleines Kind ( кичкина бола ) СИФАТЛАРНИНГ ТУРЛАНИШИ ( D ie Deklination der Adjektive ) I. СИФАТЛАРНИНГ КУЧСИЗ ТУРЛАНИШИ ( Die schwache Deklination der Adjektive ) Сифат к уйидаги х олларда кучсиз турланади: а) сифат олдида ани к артикл келган бўлса ; б) сифат олдида кўрсатиш олмошлари ( dieser, jener, jeder, derselbe, derjenige … ) ёки суро к олмоши welcher келган бўлса; в) кўпликда сифат олдидан alle, sämtliche, beide, keine каби сўзлар ёки эгалик олмошлари ( meine, deine, seine, ihre, unsere, eure, ihre, Ihre ) келган бўлса. Кел. Б и р л и к К ў п л и к Мужской род Женский род Средний род N der gut e Lehrer die gut e Lehrerin das gut e Kind die gut en Lehrer G des gut en Lehrers der gut en Lehrerrin des gut en Kindes der gut en Lehrer D dem gut en Lehrer der gut en Lehrerin dem gut en Kind den gut en Lehrern A den gut en Lehrer die gut e Lehrerin das gut e Kind die gut en Lehrer II. СИФАТЛАРНИНГ КУЧЛИ ТУРЛАНИШИ ( Die starke Deklination der Adjektive ) Сифатлар к уйидаги х олларда кучли турланади: 1. агар сифат олдидан артикл ёки олмош келмаган бўлса; 2. агар сифат олдида сано к сон турган бўлса; 3. кўпликда сифат олдидан ноани к ми к дор билдирувчи einige, manche, viele, mehrere, wenige, etliche, verschiedene сўзлари келса . Мужской род Женский род Средний род К ў п л и к N gut er Freund gut e Mutter gut es Buch gut e Freunde G gut en Freundes gut er Mutter gut en Buches gut er Freunde D gut em Freund gut er Mutter gut em Buch gut en Freunden A gut en Freund gut e Mutter gut es Buch gut e Freunde III. СИФАТЛАРНИНГ АРАЛАШ ТУРЛАНИШИ ( Die Deklination der Adjektive mit den Endungen der schwachen und starken Deklination ) Сифатлар олдидан бирликда ноани к артикл, эгалик олмошлари ёки kein олмоши турган бўлса, сифат бирликда хамма роднинг Nominativ келишигида ва средний ва женский роднинг Akkusativ келишигида кучли турланиш кўшимчаларини, бош к а келишикларда кучсиз турланиш кушимчаларини олади. Мужской род Женский род Средний род N mein gut er Freund meine gut e Freundin mein gut es Zimmer 29 G meines gut en Freundes meiner gut en Freundin meines gut en Zimmers D meinem gut en Freund meiner gut en Freundin meinem gut en Zimmer A meinen gut en Freund meine gut e Freundin mein gut es Zimmer К ў п л и к N meine gut en Freunde G meiner gut en Freunde D meinen gut en Freunden A meine gut en Freunde СИФАТ ДАРАЖАЛАРИ ( Die Steigerungsstufen ) Немис тилида, ўзбек тилидагидек, сифат ва равишларнинг уч даражаси бор: оддий даража ( der Positiv ), к иёсий даража ( der Komparativ ) ва орттирма даража ( der Superlativ ). 1.Оддий даража - бир предметдаги белги бош к а предметдаги айни шу белгига к иёс килинмай, ту г ридан – ту г ри англатилади : schnell - тез, klein - кичик, кичкина, kurz - калта 2. Киёсий даража - бир предмет белгисининг бош к а предмет белгисига нисбатан орти к ёки камлигини кўрсатади, ва оддий даражага - er кушимчасини кўшиш билан ясалади: schnell – schnell er ( тез - тезро к ), klein - klein er ( кичик - кичикро к ) Ўзагида a, o, u унлиси бўлган сифатлар х ар иккала даражада х ам умляут к абул к илади : kurz – k ü rzer ( к ис к а – к ис к аро к ), jung – j ü nger ( ёш - ёшро к ) Ўзагида а u дифтонги бўлган ( laut – баланд , к атти к ), ёки охири -e (gerade - тў г ри ), -er ( munter – бардам , тетик ), -en ( offen – очи к ), -el ( dunkel – тёмный ), -bar ( dankbar – миннатдор ), -sam ( langsam – секин , суст ), -ig ( ruhig – спокойный ), -lich ( behaglich - ё к имли ), –haft ( boshaft – г азабли , маккор ) билан тугаган сифатлар умляут олмайди : laut – lauter – am lautesten ( баланд – баландро к – энг баланд ) Икки предмет чо г иштирилганда als сўзи кўлланади ва у ўзбек тилига - дан к ўшимчаси ёки “ к араганда ” сўзи ор к али берилади : Er ist flei ß ig er als sein Bruder. - У акаси дан тириш к о к . ( У акасига к араганда тириш к о к [ро к ] ) 3. Орттирма даража - бир предмет белгисининг бош к а предмет белгисига нисбатан энг кўп эканлигини кўрсатади. Ўзбек тилида орттирма даража оддий даражадаги сифатлар олдидан жуда , г оятда , энг сўзларини келтириш билан х ам ясалади,немис тилида эса орттирма 30 даража оддий даражадаги сифатга -st к ўшимчасини к ўшиш билан х осил к илинади. Бундай х олда сифат олдида am предлоги бўлади: klein -kleiner–der klein st e(am kleinsten) - кичик– кичик ро к – энг кичик stark - stärker - der stärk st e (am stärksten) - кучли – кучли ро к – энг кучли Орттирма даражадаги сифатлар d, t, s, ß, x, z, tz, st ундошлардан кейин - е унлисини олади : kurz –kürzer– der kürz e ste [am kürz e sten] – к ис к а – к ис к а ро к – энг к ис к а ( лекин : groß – größer – der größte [am größten] – катта – катта ро к – энг катта ) Баъзи сифатларнинг к иёсий даражалари одатдагидан бош к ачаро к ясалади: hoch - höher - am höchsten ( баланд - баланд ро к - жуда баланд ) nah - näher - am nächsten ( я к ин - я к ин ро к - жуда я к ин ) gut - besser - am besten ( яхши - яхши ро к - жуда яхши ) gern - lieber - am liebsten ( охотно - охотнее – самый охотный ) bald - eher - am ehesten ( тез - тез ро к - хаммадан олдин ) viel - mehr - am meisten ( кўп - кўп ро к - хаммадан кўп ) Аm юкламаси билан орттирма даражанинг бирикмаси факат предикатив ( от кесимнинг от к исми) вазифасида к ўлланади: Seine Arbeit ist am besten - Унинг иши жуда яхши . ПРЕДЛОГ ( DIE PRÄPOSITION ) Предлоглар ўзи бо г ланиб келган сўзни маълум бир келишик шаклида келишини талаб к илади : Ich schreibe mit dem Bleistift ( Dativ ). - Мен к алам билан ёзаман . Die Kinder gehen durch den Wald ( Akkusativ ). - Болалар ўрмон оркали боради . I. GENITIV КЕЛИШИГИНИ ТАЛАБ К ИЛАДИГАН ПРЕДЛОГЛАР. ( Präpositionen mit dem Genitiv ) während (ва к тида, давомида), trotz ( ...га карамасдан ), wegen ( сабабли, туфайли, учун ), infolge ( сабабли, туфайли ), unweit (я к инида), statt ( ўрнига ), außerhalb (...дан ташкари ), innerhalb (ичида), oberhalb ( устидан ), unterhalb ( остида ), diesseits ( бу тарафида ), jenseits ( у тарафида ), halber ( учун ) , hinsichtlich (ту г рисида. ха к ида ) , kraft ( сабабдан, туфайли, ор к асида ), laut ( - га мувофи к , -га биноан, бўйича ) , längs (ё к алаб ), mittels ( йўли билан, усули билан, воситасида ), ungeachtet ( к арамай, к арамасдан, бўлса х ам ), vermittels ( ёрдами билан, ор к али ), um ... willen ( учун, … деб, юзасидан ), vermöge (сабабдан, туфайли, ор к асида). Unweit der Schule gibt es einen Garten. - Мактаб якинида бо г бор . Statt des Mantels kaufe ich einen Anzug. - Мен пальто ўрнига костюм сотиб олдим. 31 Wegen ва ungeachtet предлоглари ўзи бо г ланиб келган сўздан олдин, ундан кейин келиши х ам мумкин: Ungeachtet meines Wunsches = Meines Wunsches ungeachtet ( Менинг истагимга карамасдан ). II. DATIV КЕЛИШИГИНИ ТАЛАБ К ИЛАДИГАН ПРЕДЛОГЛАР. ( Präpositionen mit dem Dativ ) mit ( билан, -дан, ), nach ( -дан, кейин, -га, -ча, кўра ), aus ( -дан, -га кўра ), zu ( -га, томонга, -да, пайтда ), von ( -дан, -нинг ), bei ( -да, -никида, ёнида, пайтида, -дан ), seit ( -дан бери ), gegenüber ( рўпарасида, к аршисида ), außer ( -дан бош к а, -дан ташкари ), entgegen ( пешвоз, х узурига ), nächst ( кейин ), binnen ( давомида, ), gemäß ( -га мувофи к , -га кўра ), zufolge ( сабабли, туфайли ), zuwider ( к арамай, к арамасдан ) Karim schreibt mit einem Bleistift. - Карим к алам билан ёзади . Nach der Stunde gehe ich in die Bibliothek. - Мен дарсдан кейин кутубхонага бораман. Nach, gegenüber, entgegen, gemäß предлоглари ўзи бо г ланиб келган сўздан олдин, ундан кейин келиши х ам мумкин: nach meiner Meinung = meiner Meinung nach ( менинг ча , менинг фикрим ча ) Zufolge, zuwider предлоглари ўзи бо г ланиб келган сўздан кейин туради : dem Wunsch zufolge - истаги туфайли . I. AKKUSATIV КЕЛИШИГИНИ ТАЛАБ К ИЛАДИГАН ПРЕДЛОГЛАР. ( Präpositionen mit dem Akkusativ ) durch ( -дан, ор к али, бўйлаб ), für ( учун, -га ), ohne ( - сиз ), um ( атрофида, теварагида ), gegen ( к арши, -га, я к ин ), bis ( -гача ), entlang ( бўйлаб, ё к алаб ), wider ( к арши, к арамасдан ). Wir kämpfen gegen den Krieg. - Биз урушга карши курашамиз . Wir kämpfen für den Frieden. - Биз тинчлик учун курашамиз. Bis предлоги бошка предлоглар билан кўлланиши мумкин. Бунда келишик иккинчи предлогига бо г ли к : bis an ( A ) , bis auf ( A ), bis gegen ( A ), bis über (A), bis unter ( A ), bis zu ( D ), bis vor ( A, D ). Еntlang предлоги ўзи бо г ланиб келган сўздан кейин туради: den Ufer entlang - к ир г о к бўйлаб IV. DATIV ВА AKKUSATIV КЕЛИШИКЛАРНИ ТАЛАБ К ИЛАДИГАН ПРЕДЛОГЛАР . ( Präpositionen mit Dativ und Akkusativ ) an (- га , - да , ёнига , ёнида ), in (- га , - да , ичида , ичига ), auf (- га , - да , устига , устида ), hinter ( ор к асига , ор к асида ), vor ( олдига , олдида , олдин , аввал , - дан ) über ( устига , тепасига , устида , тепасида ), unter ( остига , тагига , остида , тагида ), neben ( ёнига , ёнида ), zwischen ( орасига , ўртасига , орасида , ўртасида ). 32 Агар бу предлоглардан кейин турган сўз wohin? ( к аерга?) сўро г ига жавоб бўлса, Akkusativ келишигида, wo? ( к аерда?), wann? ( к ачон?), сўро г ларига жавоб бўлса, Dativ келишигида туради. 1) Wir lernen in der Schule. ( wo? – Dativ ) - Биз мактаб да укиймиз . ( к аерда ? - Dativ келишигида ). 2) Der Schüler geht in die Schule. ( wohin? – Akkusativ ) - Ў к увчи мактаб га боряпти . ( к аерга ? – Akkusativ келишиги ). Бу предлоглардан кейин турган отга Wo?, Wann?, Wohin? саволларни бериш бўлмайса , бу гапнинг кесимни топиш ва лу г ат ор к али у кайси келишигини талаб килишни билиш керак , масалан : warten auf ( A ) - Ich warte auf den Bus. Мен автобус кутяпман . sich wenden an ( A ) - Er wendet sich an einen Professor. – У профессорга мурожаат к илди . Предлогларнинг артикл билан бирикиши . ( Verschmelzung von Präposition und Artikel ) Dativ ва Akkusativ келишикларини талаб к иладиган баъзи предлоглар ани к артикл билан бирикади : an + das = ans auf + das = aufs in + das = ins vor + das = vors um + das = ums für + das = fürs in + dem = im an + dem = am bei + dem = bei zu + dem = zum zu + der = zur Ich gehe heute in das Kino = Ich gehe heute ins Kino. Wir sitzen in dem Zimmer = Wir sitzen im Zimmer. Эслатма 1 : средний роддаги шахар ва давлат номларига wohin? ( к аерга?) савол берилса, улар nach предлог билан (артиклсиз), женский, мужской роддаги шахар ва давлат номлари хамда кўпликда эса in предлог билан к ўлланади (ани к артикл билан) : Wir fahren nach Taschkent ( nach Deutschland ). – Wir fahren in die Schweiz ( in die Bundesrepublik Deutschland ). Эслатма 2 : немис тилида бир неча wo ? (+ Dativ) саволга жавоб берадиган кучли феъллар бор, улар билан бо г ланган кучсиз феъллар wohin ? (+ Akk) саволга жавоб беради : Турланиш Савол Келишик Ф е ъ л л а р кучли wo ? к аерда ? Dativ stehen турмо к sitzen ўтирмо к hängen осмо к, илмо к liegen ётмо к кучсиз wohin ? к аерга ? Akkusativ stellen к ўймо к setzen (sich) ўтир г измо к hängen осилиб legen к ўймо к , 33 (ўтирмо к ) турмо к солмо к Ich habe den Mantel an den Haken gehängt . (Мен пальтони вешалка га осиб кўйдим ) Der Mantel hat am Haken gehangen . ( Пальто вешалка да осилиб турди .) Stecken кучсиз феъл wo ? (+ Dativ) ва wohin ? (+ Akk) саволларга жавоб беради : Ich stecke den Schlüssel ins Schloß. ( Мен калитини к улф га тикяпман ) Der Schlüssel steckt im Schloß. ( Калит к улф дан чикиб турибди ) СЎЗ ТАРТИБИ ( WORTFOLGE ) I. Дарак гапларда : а) кесим (ёки унинг ўзгарадиган к исми) иккинчи ўринда келади. Кесимнинг ўзгармайдиган к исми эса гап охирида келади. Кесимнинг ўзгармайдиган к исми вазифасида Partizip II, Infinitiv, Pr ä dikativ (от кесимнинг от к исми) ёки ажраладиган олд к ўшимчалари к ўлланади: 1) Er ist ins Kino gegangen ( Partizip II ) - У кинога кетди . 2) Ich werde die Ferien in Moskau verbringen ( Infinitiv ) - Мен каникулни Москвада ўтказаман . 3) Meine Schwester ist Studentin ( Pr ä dikativ ). - Менинг опам талаба . 4) Hans stand um 7 Uhr auf ( trennbares Präfix ). - Ганс соат еттида турди . Агар феъл кесим ажраладиган олд к ўшимчали феъл билан ифодаланса , олд к ўшимча Präsens , Imperfekt ва Imperativ ( буйру к майли ) да феълдан ажралиб , гап охирида келади . б) эга кесимдан олдин ёки ундан кейин туради. Шунга кўра дарак гапларда сўз тартиби иккига бўлинади: тўгри сўз татиби (die gerade Wortfolge) ва тескари сўз тартиби (die invertierte ∕ ungerade ∕ Wortfolge). Тўгри сўз тартибли дарак гапларда эга кесимдан олдин, гапнинг бошида келган бўлади: Wir gehen morgen ins Museum - Биз эртага музейга борамиз . Тескари сўз тартибли дарак гапларда эга кесимдан кейин келади. Гап бошида иккинчи даражали бўлаклардан бири туради: Morgen gehen wir ins Museum. - Эртага биз музейга борамиз. II. а) Cўрок сўзли сўро к гапларда кесим иккинчи ўринда, гапнинг бошида эса сўро к сўз келади: Was schreibst du? - Сен нима ёзяпсан ? б ) Сўрок сўзсиз сўрок гапларда кесим гапнинг бошида келади : Kommst du heute zu mir ? - Сен бугун меникига келасанми ? III. Ундов гапларда кесимнинг ўрни эркин бўлади . У гапнинг бошида х ам, уртасида х ам, охирида х ам кела олади: Wie schön ist das Wetter heute! = Das Wetter ist heute schön! = Ist das Wetter heute schön! 34 NICHT ИНКОР С ЎЗНИНГ ЎРНИ (Die Stellung von nicht ). 1. Nicht инкор юкламаси кесимни инкор этса, у гапнинг охирида келади: Ich trinke Milch nicht . - Мен сут ичмайман . 2. Nicht гапнинг бош к а сўзларини инкор этса , уша инкор этилган сўз олдидан келади : а) гапнинг охирида келган ажраладиган олд к ўшимчалар олдидан: Ich machte das Buch nicht auf - Мен китоб очмадим . б ) кесимнинг ўзгармайдиган к исми ( Infinitiv, Partizip II, Prädikativ / от кесимнинг от к исми /) олдидан : Ich will den Artickel nicht schreiben (Infinitiv). - Мен ма к ола ёзишни истамайман . Sie hat das Lied nicht gesungen (Partizip II) - У ашула айтмади . Er wird nicht Lehrer (Prädikativ)) - У ў к итувчи бўлмайди . в ) х оллар олдидан : Ich lege die Vase nicht auf den Boden - Мен вазани полга к ўймадим . г ) тўлдирувчилар олдидан : Ich lege nicht die Vase auf den Boden. - Мен вазани эмас, бош к а нарсани полга к ўйдим. д) олмош равишлари ва предлогли тўлдирувчилар олдидан: Ich warte nicht darauf - Мен буни кутмайман . Ich warte nicht auf dich - Мен сени кутмайман . СОН ( Das Numerale, Zahlwort ). Сонлар сано к , тартиб ва каср сонларга булинади . 1. Санок сонлар (Grundzahlwörter) Бирдан ўн иккигача бўлган сано к сонлар ( х амда юз ва минг ) бир ўзакдангина иборат бўлганлиги учун туб сонлар х исобланади : 1 - eins, 2 - zwei, 3 - drei, 4 - vier, 5 - fünf, 6 – sechs, 7 - sieben, 8 - acht, 9 - neun, 10 - zehn , 11 - elf, 12 - zwölf . 100 – hundert , 1000 – tausend , 1000000 - eine Million , 1000000000 - eine Milliarde 13 дан 19 гача бўлган к ўшма сонларни ясаш учун туб сонларга zehn сони к ўшилади : 13 - drei zehn , 14 - vier zehn , 15 - fünf zehn , 18 - acht zehn , 19 – neun zehn. ( лекин : 16 - sech zehn, 17 – sieb zehn ) Ўнликлар -zig суффикси ёрдамида ясалади : 40 - vier zig , 50 – fünf zig, 80 – acht zig , 90 - neun zig ( но 20 – zwan zig, 30 - drei ßig , 60 - sech zig, 70 - sieb zig ) 21 дан 99 гача бўлган к ўшма сонларни ясаш учун сонлар орасига und богловчиси к ўшилади . Бунда биринчи ўринда бирлик , иккинчи ўринда und ва учинчи ўринда ўнликнинг ўзи келади : 21 - ein und zwanzig, 22 - zwei und zwanzig ... 35 Eins, zwei, drei - турланади : N ein(s) zwei drei G eines zweier dreier D einem zweien dreien A ein(s) zwei drei 2847 – zweitausendachthundertsiebenundvierzig 1037405 – eine Million siebenunddreißigtausendvierhundertfünf Агар тўрт хонали сонлар йилни ифодалаб келган бўлса ва улар тартиб маъносига эга бўлса, у х олда к уйидагича ў к илади ва ёзилади: 1997 - neunzehnhundert siebenundneunzig , 1716 – siebzehnhundert sechzehn 2. Тартиб сонлар ( Ordnungszahlwörter ) Тартиб сонлар ясалишига кўра иккига бўлинади : а) 2 дан 19 гача бўлган сано к сонлардан тартиб сон ясаш учун сано к сонларга t к ўшимчаси к ўшилади : vier - der vier t e Monat - тўртинчи ой , zehn – die zehn t e Klasse – унинчи синф ( лекин : eins - der (die, das) erste - биринчи , drei - der (die, das) dritte – учинчи , acht - der (die, das) achte – саккизинчи ) б) 20 дан 100 гача бўлган сано к сонлардан тартиб сон ясаш учун сано к сонларга -st к ўшимчаси к ўшилади: zwanzig - der zwanzig st e Tag – йигирманчи кун hundert - das hundert st e Haus - юзинчи уй Тартиб сон ра к ам билан ёзилса , ундан кейин ну к та к ўйилади , ў к ишда -t ёки -st к ўшимчаси к ушиб айтилади : Heute ist der zehnte Mai = Heute ist der 10. Mai 3. Каср сонлар ( Die Bruchzahlwörter ). Каср сонлар 3 дан 19 гача бўлган сано к сонларга -tel, 20 дан кейинги сонларга -stel к ўшимчаларни к ушиш билан ясалади . Бунда бўлакни ифодаловчи сон бутунни билдирувчи сондан олдин к ўйилади : 1/4 =ein Vier tel , 3/10 = drei Zehn tel , 15/100 = fünfzehn Hundert stel К уйидаги сонларнинг айтилиши бош к ача : 1 1/2 = anderthalb, 2 1/2 = zweieinhalb Ўнли карслар : 0,2 = Null Komma zwei 7,106 = sieben Komma eins Null sechs ёки sieben Komma hundertsechs деб айтилади . БО Г ЛАНГАН К ЎШМА ГАП ( Die Satzreihe ) 36 Бо г ланган кўшма гаплар грамматик жи х атдан муста к ил , мазмундан эса бир – бирига бо г ланган икки ёки ундан орти к содда гаплардан ташкил топади . Улар ўз навбатида бо г ловчили ва бо г ловчисиз бо г ланган к ўшма гапларга бўлинади. Ich kam zu meinem Freund, aber er war nicht zu Hause. Мен ўрто г имникига бордим, аммо у уйда йў к экан. Der Lehrer kommt , die Schüler stehen auf. Ў к итувчи келди , ў к увчилар ўрнидан турди . Немис тилидаги тенг бо г ловчилар 2 гуру х га бўлинади : а) сўз тартибига таъсир к илмайдиган тенг богловчилар: aber (лекин, аммо, биро к ), allein (лекин), also (шундай к илиб), auch ( х ам, х амда), besonders (айни к са), dabei (бунинг устига, шу билан бирга), dafür (шунинг учун), dazu (бунга, бунинг учун), demgegenüber (бунга к арши), denn (чунки), freilich (маълумки), infolgedessen (шунинг натижасида), nämlich (яъни, ахир, негаки, гап шундаки), oder ( ёки ), sogar ( х ам), somit (шу билан), sondern ( эмас, балки; эса - да; бўлса - да; …га к арамасдан), und (ва): Ich kam zu meinem Freund, aber er war nicht zu Hause. Мен ўрто г имникига бордим, аммо у уйда йў к экан. б) сўз тартибига таъсир к иладиган тенг бо г ловчилар: außerdem (бундан таш к ари), dadurch (шу сабабдан, шу туфайли), dagegen ( зато, же , взамен ), daher, darum, deshalb, deswegen, ( шунинг учун ), dann ( кейин ), darauf (кейин, шунинг учун), dennoch (аммо, лекин), dessenungeachtet (шунга к арамасдан), ferner (бундан таш к ари), folglich (шундай к илиб), indessen ( х ар х олда), inzwischen (шу орада), kaum (билано к , за х оти), nachher (кейин), so (демак), sonst (акс х олда), trotzdem (шунга к арамасдан), zwar (ту г ри, бўлса - да). Сўз тартибига таъсир к иладиган тенг бо г ловчилардан кейин х амма ва к т кесим (ёки кесимнинг узгарадиган к исми), ундан кейин эса эга келади: In einigen Tagen haben wir Prüfungen in der Muttersprache, deshald müssen wir die Grammatik wiederholen. Бир неча кундан кейин она тилидан имти х он бўлади, шунинг учун биз грамматикани такрорлашимиз керак. Жуфт богловчилар : а) сўз тартибига таъсир к илмайдиган жуфт бо г ловчилар: nicht nur ... sondern auch (… гина эмас , балки …), nicht ... sondern ( эмас , балки ), sowohl ... als auch ( х ам ... х ам ). Nicht nur ich sah den Professor, sondern auch andere Studenten. Не только я увидел профессора, но и другие студенты. б) сўз тартибига таъсир к иладиган жуфт бо г ловчилар : bald ... bald, teils ... teils ( го х … го х ), 37 halb ... halb (у х ам эмас, бу х ам эмас) , Bald regnet es , bald scheint es . - Го х ём г ир ё гади , го х к ор ё г ади . Баъзи бир бо г ловчилар сўз тартибига таъсир к илиши ёки к илмаслиги мумкин : doch, jedoch ( х ар х олда ), entweder ... oder ( ё … ё ), weder ... noch ( на ... на ). Entweder du bleibst zu Hause, oder du fährst mit in Urlaub. Ё сен уйда коласан, ё биз билан таътилга борасан. Entweder ist er ein Wahnsinniger oder ein Genie. У ё жинни, ё улу г истеъдод. ЭРГАШГАН КУШМА ГАП ( Das Satzgefüge ) Бири иккинчисига эргашиб, ўша гапни ё унинг бирор бўлагини изо х лаб келган гаплар эргашган кўшма гап деб аталади. Эргашган к ўшма гап бош гап ( der Hauptsatz) ва эргаш гап ( der Nebensatz) дан иборат бўлади. Эргаш гап бош гапга эргашиб, унинг бирор бўлагини изо х лаб келади. Немис тилида эргаш гап бош гапдан олдин, кейин ёки бош гапнинг ўртасида кела олади. Эргаш гап бош гапдан кейин ёки бош гапнинг ўртасида келганда, бош гапдаги сўз тартиби ўзгармайди (кесим 2 ўринда келади). Эргаш гап бош гапдан олдин келганда, бош гап кесимдан бошланади: Da er krank ist , kommt er nicht. - У касал бўлганлиги учун, келмайди. Das Buch , das ich lese , ist interessant. - Мен ў к иётган китоб к изи к . Er kommt nicht, weil er krank ist . У келмайди, чунки у касал. Эргаш гапларда сўз тартиби. Немис тилида бо г ловчили эргаш гапларда кесим х амма ва к т гапнинг охирида бўлади. Агар кесим икки ёки уч к исмдан иборат бўлса, унинг ўзгарадиган к исми гапнинг охирида, ўзгармайдиган к исми эса ундан олдин келади . Бо г ловчи х амма ва к т гапнинг бошида келади: Ich weiß nicht, wo er jetzt lernt . – Унинг х озир к аерда ў к иётганлигини мен билмайман. Энг кўп кўлланадиган богловчилар ва богловчи сўзлар: als ( к ачон, -ганда), als daß, als ob, als wenn (-дек, худди; гўёки) , (an)statt daß (ўрнига) , bevor (…дан олдин) , bis (кадар, -гунча, то) , da (чунки, -гандан, гач, -гани учун, гандан кейин, сабабли) , damit (учун) , daß (-ки, -са, -ми, -ку) , der, die, das, die, welcher, welche, welches, welche (-ки, -) , ehe (-дан олдин) , falls (агар) , indem (шу сабабдан) , wann ( к ачон) , weil (чунки, -гандан, гач, -гани учун, гандан кейин, сабабли) , (in)sofern ( к анчалик, к ай даражада) , ( in )soweit (модомики) , je ... desto (сари … шунча, к анча … шунча) , je ... nachdem (-га к арак, -га бо г лик х олда) , je ... umso (сари … шунча, к анча … шунча) , nachdem (-дан кейин, -гач) , ob (ли) , obgleich, obschon, obwohl (-са х ам, -ганда хам, -са -да) , seitdem (-дан бери) , so ... auch , wie ... auch ( к анчалик … масин) , sobald (билано к , за х оти) , so daß (шунинг 38 учун, шу сабабли) , solange (ва к тида, пайтида, -да) , trotzdem (шунга к арамасдан) , während (-ган + ва к тда, пайтда, замонда) , wenn (агар; к ачон, -ганда) , wenn ... auch (-са х ам, -ганда хам, -са -да) , wo ... auch ( к аерда … масин) , wohin ... auch (каерга … масин). Баъзи бир эргаштирувчи богловчиларнинг кўлланиши. 1) а) Als ( к ачон, -ганда) бо г ловчиси ўтган замонда бир марта бўлиб ўтган иш- х аракатни ифодалашда к ўлланиб, ўзбек тилидаги ўрин келишиги к ўшимчасини олган сифатдошга тўгри келади, масалан: Als die Stunde zu Ende war , gingen die Schüler nach Hause. Дарс тамом бўлганда, ў к увчилар уйга кетди. б) Wenn ( к ачон, -ганда) бо г ловчиси ўтган замонда такрорланиб бажарилган иш – х аракатни ифодалашда к ўлланади, масалан: Wenn es spät war , fuhr ich (gewöhnlich) mit der Straßenbahn. – Кеч бўлганда , мен ( одатда ) трамвайда борар эдим . Wenn бо г ловчиси х озирги ва келаси замон маъноларини ифодалашда х ам к ўлланади . 2) wenn, falls ( агар , мабодо ) бо г ловчилари к ўлланмаслиги мумкин . Ундай бўлса кесим биринчи ўринда келади , бош гап эса so, dann сўзлардан бошланади : Wenn du kommst , bleibe ich zu Hause. - Агар сен келсанг , мен уйда коламан . Kommst du, dann bleibe ich zu Hause. - Агар сен келсанг, мен уйда коламан. 3) Эргаш гапдаги иш- х аракат бош гапдаги иш- х аракатга к араганда аввалро к бўлиб ўтган бўлса, nachdem (-дан кейин) бо г ловчиси ишлатилади. У ва к тда эргаш гапнинг кесими одатда Plusquamperfekt (Perfekt) шаклида, бош гапнинг кесими эса Imperfekt (Pr ä sens) да бўлади, масалан: Nachdem er das Buch gelesen hatte ( gelesen hat ), ging ( geht) er in die Schule. У китобни ў к иб бўлганидан кейин мактабга кетди. 4) Бош ва эргаш гапларда х ар х ил эгалар к ўлланса, damit ( учун ) бо г ловчиси ишлатилади: Ich bringe dir ein Buch, damit du es lesen kann . - Мен сенга китобни ў к иши учун олиб келдим . ( К иёсла : Ich bringe ein Buch, um es abends zu lesen - Мен китобни к ечкурунлари ў к иш учун олиб келдим ). 5) Da ( чунки ) бош гапдан олдин турган эргаш гапда , weil ( чунки ) бош гапдан кейин турган эргаш гапда к ўлланади : Da er krank ist , kommt er nicht. У келмайди , чунки касал . Er kommt nicht, weil er krank ist . У келмайди , чунки касал . 39 Эслатма : Da ва weil эргаштирувчи бо г ловчилар , denn эса сўз тартибига таъсир килмайдиган тенг бо г ловчи ( бо г ланган к ўшма гапларда к ўлланади ): Er kommt nicht, denn er ist krank . У келмайди , чунки касал . 6) Эргаш гап бош гапга wie … auch, so … auch, wohin … auch, wo … auch бо г ловчилар билан бо г ланган ва ундан олдин келган бўлса , бош гапдаги сўз тартиби муста к ил содда гапдагидек бўлади : Wie müde er auch war, er half immer seiner Mutter. У к анчалик чарчаган бўлмасин, х ар доим онасига ёрдам беради. ЎЗЛАШТИРМА ГАП. Ўзга шахснинг шаклан ўзгартириб баён к илинган фикрига ўзлаштирма гап дейилади. Ўзлаштирма гап асосан тўлдирувчи эргаш гап шаклида келади. Ўзлаштирма гап бо г ловчисиз ва бо г ловчили к ушма гап шаклидан иборат бўлиши мумкин. Ўзлаштирма гапда daß, ob бо г ловчилар ва сўро к олмошлар ( obwohl, obgleich, wer, wie, wann, wohin...) ишлатилади. 1) Ob ва сўро к сўзлар сўро к маъносини билдириши учун к ўлланади. а) Сўро к сўзли сўро к гапларда эргаш гап бош гап билан сўро к сўзлар ор к али бирикади: Ich fragte meinen Freund: “ Wann kommst du zu mir?” Мен ўрто г имни сўрадим: ” Качон сен меникига келасан?” Ich fragte meinen Freund, wann er zu mir kommt. Мен ўрто г имни качон келишини сўрадим. б) Сўро к сўзсиз сўро к гапларда эргаш гап бош гап билан ob бо г ловчиси ор к али бирикади : Ich fragte den Reisenden “Steigen Sie hier aus ?” Мен саёхатчидан сўрадим : ”Сиз бу ерга чи к асизми ?“ Ich fragte den Reisenden, ob er hier aussteigt. Мен саёхатчидан бу ерга чи к ишини сўрадим . 2) Кўчирма гапда савол берилмаса , ўзлаштирма гапда daß бо г ловчи к ўлланади : Er sagt: “Ich bin krank“ У : “ Мен касалман ” дейди . Er sagt, daß er krank ist. У касалман дейди . Ўзлаштирма гапда Imperativ нинг ўрнига ассосий феълнинг Infinitiv билан sollen (müssen) феълнинг шакли ўтмо к да : Er sagte ihm “ Steh auf ! ” - Er sagte ihm, daß er aufstehen sollte . Р А В И Ш ( DAS ADVERB ) 40 Немис тилида к ўйдаги равишлар бор : 1) Ўрин равиши: dort - у ерда hier - шу ерда 2) пайт равиши : bald - тез(да), х адемай gestern - кеча 3) х олат равиши: rasch - тез wohl - яхши 4) даража – ми к дор равиши : sehr - жуда zu - жуда 5) сабаб равиши: darum - шунинг учун deshalb – шунинг учун 6) ма к сад равиши: dazu – шунга 7) инкор равиши : nein - йў к niemals – х еч к ачон 8) модал равиши : wahrscheinlich - балки vielleicht - э х тимол 9) олмош равишлари: womit - чем, damit - тем ОЛМОШ РАВИШЛАРИ ( PRONOMINALADVERBIEN ). Олмош равишлари сўро к ва кўрсатиш равишларига бўлинади. Сўро к олмош равишлари сўро к равиши wo ва предлогдан ташкил к илади: wo + von = wovon wo + für = wofür Кўрсатиш олмош равишлари курсатиш равиши da ва предлогдан ташкил к илади: da + von = davon da + zu = dazu Предлог унлидан бошланса dar - , wor - шакли к ўлланади : dar + an = daran wo r + an = woran Жонсиз предметлар х а к ида гап борса, олмош равишлари к ўлланади (a). Шахслар х а к ида гап борса, кишилик олмоши предлог билан к ўлланади ( б ). Уларнинг танланиши ва таржимаси феъллар билан чамбарчас бо г ли к : sich erinnern + an + Akk - эсламо к : a) " Woran erinnern Sie sich ?" " Нимани эслаяпсиз ?" "Ich erinnere mich an die Ferien". " Таътилларни эслаяпман ." " An die Ferien ?" " Таътилларними ?" "Ja, ich erinnere mich daran ." " Ха , мен уларни эслаяпман ." б ) " An wen erinnern Sie sich ?" " Кимни эслаяпсиз ?" "Ich erinnere mich an meinen Freund". " Ўрто г имни эслаяпман ." " An Ihren Freund ?" " Ўрто г ингизними ?" "Ja, ich erinnere mich an ihn." " Ха , мен уни эслаяпман ." 41 Илова 1. КУЧЛИ ВА НОТЎ Г РИ ФЕЪЛЛАРНИНГ ТУСЛАНИШ ЖАДВАЛИ Infinitiv Präteritum Partizip II haben sein Перевод backen buk gebacken (h) пиширмо к ,ёпмо к befehlen befahl befohlen (h) буюрмо к beginnen begann begonnen (h) бошламо к beißen biß gebissen (h) тишламо к bergen barg geborgen (h) к ут к армо к bersten barst geborsten (s) ёрилмо к bewegen bewog bewogen (h) ундамо к biegen bog gebogen (h) эгмо к , букмо к bieten bot geboten (h) таклиф к илмо к binden band gebunden (h) бо г ламо к bitten bat gebeten (h) илтимос к илмо к blasen blies geblasen (h) эсмо к , пуфламо к bleiben blieb geblieben (s) к олмо к bleichen blich geblichen (h,s) о к армо к , ўнгмо к braten briet gebraten (h) к овурмо к brechen brach gebrochen (h) синдирмо к brennen brannte gebrannt (h) ёнмо к bringen brachte gebracht (h) олиб келмо к 42 denken dachte gedacht (h) уйламо к dingen dingte gedungen (gedingt) (h) ёлламо к dreschen drosch (drasch) gedroschen (h) янчмо к dringen drang gedrungen (h,s) (ичига) кирмо к dürfen durfte gedurft (h) к ила олмо к empfehlen empfahl empfohlen (h) тавсия к илмо к erbleichen erbleichte erbleicht(erblichen) (s) о к армо к erlöschen erlosch erloschen (s) ўчмо к , сўнмо к erschrecken erschrak erschrocken (s) к ўр к мо к erwägen erwog erwogen (h) пухта ўйламо к essen aß gegessen (h) емо к fahren fuhr gefahren (s) бормо к , юрмок fallen fiel gefallen (s) йи к илмо к fangen fing gefangen (h) тутмо к fechten focht gefochten (h) к иличбозлик к илмо к finden fand gefunden (h) топмо к flechten flocht geflochten (h) тў к имо к fliegen flog geflogen (s) учмо к fliehen floh geflohen (s) к очиб к утулмо к fließen floß geflossen (s) о к мо к fressen fraß gefressen (h) жи г илдонга урмо к frieren fror gefroren (s) музламо к ,сов к отмо к gären gor gegoren (h) айланиб юрмо к gebären gebar geboren (h) ту г мо к ,ту г илмо к geben gab gegeben (h) бермо к gedeihen gedieh gediehen (s) ўсмо к , гуллаб яшнамо к gehen ging gegangen (s) бормо к gelingen gelang gelungen (s) муваффа к иятли чи к мо к gelten galt gegolten (h) а х амиятга эга бўлмо к genesen genas genesen (s) тузалмо к genießen genoß genossen (h) фойдаланмо к geschehen geschah geschehen (s) келиб чи к мо к gewinnen gewann gewonnen (h) ютмо к gießen goß gegossen (h) к уймо к gleichen glich geglichen (s) ўхшамо к gleiten glitt geglitten (s) сир г анмо к glimmen glomm geglommen (h) чиримо к graben grub gegraben (h) к азимо к greifen griff gegriffen (h) ушлаб олмо к ,тутмо к haben hatte gehabt (h) бор бўлмо к halten hielt gehalten (h) ушламо к hängen hing gehangen (h) осилиб турмо к hauen hieb (haute) gehauen (s) кесмо к , ёрмо к 43 heben hob gehoben (h) кўтармо к heißen hieß geheißen (h) аталмо к helfen half geholfen (h) ёрдам бермо к kennen kannte gekannt (h) билмо к klimmen klomm geklommen (s) ўрмалаб чи к мо к klingen klang geklungen (h) жарангламо к kneifen kniff gekniffen (h) чимчиламо к kommen kam gekommen (s) келмо к können konnte gekonnt (h) к ила олмо к kriechen kroch gekrochen (s) ўрмаламо к laden lud geladen (h) юкламо к ; таклиф к lassen ließ gelassen (h) буюрмо к , к олдирмо к laufen lief gelaufen (s) югурмо к leiden litt gelitten (h) азобланмо к leihen lieh geliehen (h) к арз(га) бермо к lesen las gelesen (h) ў к имо к liegen lag gelegen (h) ётмо к löschen losch geloschen (h) ўчирмо к ,сўндирмо к lügen log gelogen (h) алдамо к mahlen mahlte gemahlen (h) туймо к , янчмо к meiden mied gemieden (h) кочмо к ,чап бермо к melken molk (melkte) gemolken (h) со г мо к messen maß gemessen (h) ўлчамо к mögen mochte gemocht (h) истамо к , ё к мо к müssen mußte gemußt (h) керак бўлмо к nehmen nahm genommen (h) олмо к nennen nannte genannt (h) атамо к pfeifen pfiff gepfiffen (h) х уштак чалмо к preisen pries gepriesen (h) ма к тамо к quellen quoll gequollen (s) бур к ираб чи к мо к raten riet geraten (h) масла х ат бермо к reiben rieb gerieben (h) к ирмо к , иш к аламо к reißen riß gerissen (h) йиртмо к , узмо к reiten ritt geritten (hs) отда бормо к rennen rannte gerannt (s) елмо к , югурмо к riechen roch gerochen (h) х идламо к ringen rang gerungen (h) курашмо к rinnen rann geronnen (s) томчиламо к rufen rief gerufen (h) ча к ирмо к saufen soff gesoffen (h) ара к хўрлик к илмо к saugen sog (saugte) gesogen (gesaugt) (h) шиммо к ; сўрмо к schaffen schuf geschaffen (h) яратмо к , тузмо к schallen schallte (scholl) geschallt (h) овоз чи к армо к 44 scheiden schied geschieden (h) ажратмо к scheinen schien geschienen (h) кўринмо к schelten schalt gescholten (h) сў к мо к scheren schor geschoren(geschert) (h) cочини олмо к schieben schob geschoben (h) сурмо к schießen schoß geschossen (h) отмо к schinden schund geschunden (h) терини шилмо к schlafen schlief geschlafen (h) ухламо к schlagen schlug geschlagen (h) урмо к schleichen schlich geschlichen (s) писиб бормо к schleifen schliff geschliffen (h) чархламо к schleißen schliß geschlissen (h) ёрмо к , парчаламо к schließen schloß geschlossen (h) бекитмо к , ёпмо к schlingen schlang geschlungen (h) ютмо к , ютинмо к schmeißen schmiß geschmissen (h) ир г итмо к , отмо к schmelzen schmolz geschmolzen (s) эритмо к schneiden schnitt geschnitten (h) кесмо к schrecken schrak geschrocken (s) к ўр к мо к schreiben schrieb geschrieben (h) ёзмо к schreien schrie geschrie(e)n (h) к ич к ирмо к schreiten schritt geschritten (s) к адамламо к schweigen schwieg geschwiegen (h) жим ўтирмо к schwellen schwoll geschwollen (s) шишмо к , хўппаймо к schwimmen schwamm geschwommen (s) сузмо к schwinden schwand geschwunden (s) йў к олмо к schwingen schwang geschwungen (h) силкитмо к , к о к мо к schwören schwur geschworen (h) к асам ичмо к sehen sah gesehen (h) кўрмо к sein war gewesen (s) бўлмо к senden sändte gesändt (h) юбормо к sieden sott gesotten (h) к айнатмо к singen sang gesungen (h) ашула айтмо к sinken sank gesunken (s) пасаймо к sinnen sann gesonnen (h) ўйламо к sitzen saß gesessen (h) ўтирмо к sollen sollte gesollt (h) мажбур бўлмо к speien spie gespie(e)n (h) тупурмо к spinnen spann gesponnen (h) йигирмо к sprechen sprach gesprochen (h) гапирмо к sprießen sproß gesprossen (hs) кўтарилмо к springen sprang gesprungen (hs) сакрамо к stechen stach gestochen (h) санчмо к steh(e)n stand gestanden (h) тик турмо к 45 stehlen stahl gestohlen (h) ў г ирламо к steigen stieg gestiegen (s) кўтарилмо к sterben starb gestorben (s) ўлмо к stieben stob gestoben (s) таралмо к ,сочилмо к stinken stank gestunken (h) саси(т)мо к stoßen stieß gestoßen (h) толкать streichen strich gestrichen (h) ўчириб ташламо к streiten stritt gestritten (h) ба х слашмо к tragen trug getragen (h) ташимо к ,кўтариб б. treffen traf getroffen (h) учратмо к treiben trieb getrieben (h) хайдамо к treten trat getreten (h) кирмо к ; босмо к triefen triefte (troft) getrieft (s) томмо к ,томчиламо к trinken trank getrunken (h) ичмо к trügen trog getrogen (h) алдамо к tun tat getan (h) к илмо к verderben verdarb verdorben (h) буз(ил)мо к verdrießen verdroß verdrossen (h) жа х лини чи к армо к vergessen vergaß vergessen (h) унутмо к verlieren verlor verloren (h) йў к отмо к verschwinden verschwand verschwunden (s) йў к олмо к verzeihen verzieh verziehen (h) кечирмо к wachsen wuchs gewachsen (s) ўсмо к wägen wog (wägte) gewogen (h) тортмо к (тарозида) waschen wusch gewaschen (h) ювмо к weben webte (wob) gewebt (gewoben) (h) тў к имо к weichen wich gewichen (s) бермо к ,б-н.кечмо к weisen wies gewiesen (h) кўрсатмо к wenden wandte gewandt (h) бур(а)мо к werben warb geworben (h) ёлламо к , тортмо к werden wurde geworden (s) бўлмо к werfen warf geworfen (h) ташламо к wiegen wog gewogen (h) тортмо к , келмо к winden wand gewunden (h) ўрамо к ,калаваламо к wissen wußte gewußt (h) билмо к wollen wollte gewollt (h) хо х ламо к ziehen zog gezogen (h) тортмо к ziehen zog gezogen (s) бормо к zwingen zwang gezwungen (h) мажбур к. ,зўрламо к Эслатма: (h) - Partizip II билан haben ёрдамчи феъл к ўлланади (s) - c Partizip II билан sein ёрдамчи феъл к ўлланади. 46 Илова 2. Ани к (Aktiv) ва маж х ул (Passiv) нисбатларининг замон шакллари. AKTIV PASSIV P r ä s e n s Infinitiv нинг узаги + шахс кушимчаси: I. - e - en II. - st - t III. - t - en Ich lese das Buch. Wir machen die Aufgaben. werden + Partizip II Das Buch wird von mir gelesen . Die Aufgaben werden von uns gemacht . P r ä t e r i t u m ( Imperfekt ) Imperfekt нинг узаги + шахс кушимчаси Sing . Pl . I. - - (e)n II. - st - t III. - - (e)n lesen ( las , gelesen ) machen ( machte , gemacht ) Ich las das Buch. Wir machten die Aufgaben. wurde + Partizip II Sing. Pl. I. wurde wurden II. wurdest wurdet III. wurde wurden Das Buch wurde von mir gelesen . Die Aufgaben wurden von mir gemacht . P e r f e k t haben, sein + Partizip II Sing . Pl . Sing . Pl . I. habe haben bin sind II. hast habt bist seid III . hat haben ist sind sein + Partizip II + worden Das Buch ist von mir gelesen worden . Die Aufgaben sind von mir gemacht 47 Ich habe das Buch gelesen . Wir haben die Aufgaben gemacht . worden . P l u s q u a m p e r f e k t hatte, war + Partizip II Sing. Pl. Sing. Pl. I. hatte hatten war waren II. hattest hattet warst wart III. hatte hatten war waren Ich hatte das Buch gelesen . Wir hatten die Aufgaben gemacht . war + Partizip II + worden Das Buch war von mir gelesen worden . Die Aufgaben waren von mir gemacht worden . F u t u r u m I werden + Infinitiv Sing. Pl. I. werde werden II. wirst werdet III . wird werden Ich werde das Buch lesen . Wir werden die Aufgaben machen . werden + Partizip II + werden Das Buch wird von mir gelesen werden . Die Aufgaben werden von mir gemacht werden . 48

O'xshashlar

Аналитик кимё фани ва вазифалари
Водород ва кислород
Кимё тарихидаги бирлашиш даври. Флогастон ва лавуаьзе назариялари
Пластмасса ишлаб чикариш
Органик кимёнинг ривожланиши витализм таълимоти органик кимёнинг назарий концепциялари