Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar Reja: 1. Komplekssonometriya usulining mohiyati. 2. Kompleksonometriyaning qattiqligini aniqlash. a)Tabiiy suvning umumiy qattiqligini aniqlash b) Kaliyli o’g’itlar tarkibidagi qo’shimcha magniy miqdorini aniqlash. 3. Cho’ktirishga asoslangan usullar. a) Argentometriya b) rodanometriya 4. Namuna tarkibidagi xlor miqdorini rodanometrik usulda aniqlash.

$1. Kompleksonometriya usulining mohiyati Miqdoriy analizda qo’llanadigan bu usul aniqlanadigan ion va kompleks hosil kiladigan boshqa ion, bilan barkaror kompleks birikma hosil qilish reaktsiyalarga asoslangan. Kompleksonlar – organiq birikma tabiatli moddalar bo’lib, ular aminopolikarbon kislotalarning hosilalaridir.Kompmleksonlarning eng birinchi vaqili iminodisirka kislotadir: SN 2 SOON ∕ N-N \. SN 2 SOON Titrimetrik analizda ko’p qo’llaniladigan kompleksonlarga: nitrilotrisirka kislota ya‘ni komplekson I, SN 2 SOON ⁄ NOOS – SN 2 – N \ SN 2 SOON Etilen diaminotetrasirka kislota yoki komplekson II$ $NOOSSN 2 SN 2 SOON \ / N –SN 2 – SN 2 - N / \ NOOSSN 2 SN 2 SOON Etilendiamintetrasirka kislotaning ikki almashingan natriyli tuzi, ya‘ni komplekson III NOOSSN 2 SN 2 SOONa \ / N –SN 2 – SN 2 - N / \ NaOOCSN 3 SN 2 SOON Komplekson III agrokimyoviy analizlarda ko’p ishlatiladi, oddiyrok bo’lsin uchun ba‘zan trilon B yoki kiskacha Na 2 H 2 Tch deb ataladi. Bu kuchsiz kislota xossalariga ega , suvda oson eriydigan va organiq erituvchilarda erimaydigan ok kristall modda. Na 2 H 2 T ch ko’p kationlar bilan barkaror ichki kompleks birikmalar hosil kiladi. Bu birikmalarda metall ioni karboksil gruppadagi vodorod atomining urnini egallaydi va koordinatsion boglar orqali komplekson III tarkibidagi azot bilan boglanadi. Na 2 H 2 Tch bilan ikki zaryadli kation Me 2+ orasidagi kompleks hosil bo’lish reaktsiyasining tenglamasi quyidagicha : NOOSSN 2 SN 2 -SOONa$ $\ / N –SN 2 – SN 2 – N +Me 2+ = / \ NaOOCSN 3 SN 2 - SOON HOOSSN 2 SN 2 -SOONa \ / = N –SN 2 – SN 2 – N +2H + ⁄ \ NaOOCSN 2 Me SN 2 -SOON Kompleks birikma formulasidagi yoppa chizik bilan odatdagi(ionli), punktir chizik bilan esa koordinatsion boglanish ifodalangan. Komplekson III ning kiskacha formulasidan Me 2+ ionlari bila kompleks hosil bo’lish reaktsiyasini quyidagi tenglama orqali ifodalash mumkin: Me 2+ +Na 2 H 2 Tch = [ Na 2 CaTch]+2H + Muvozanatni kompleks birikma hosil bo’lish tomoniga siljitish uchun eritmaga amiakli bufer eritmasi qo’shiladi Kompleksion III ishqoriy – yer metallarning ionlari (Ca 2+ , Mg 2+ , Ba 2+ ) bilan ichki kompleks hosil kiladiki, bu kationlarni boshqa usullar bilan kompleks birikmalar xolatiga utkazish qiyin. Ca 2+ , Mg 2+ , Ba 2+ ionlari mavjud eritmalarini komplekson III ishchi eritmasi bilan titrlab ushbu miqdorini aniqlash mumkin.$

Titrlash paytida ekvivalent nuqtani aniqlashda indikatorlardan foydalaniladi. Ana shu maksadda mureksid yoki boshqa maxsus indikator “kora erioxrom T” dan foydalanish mumkin. Bunday indikatorlar metall indikatorlar deb ataladi. Ular organiq boyoqlar bo’lib, aniqlanadigan kationlar bilan kompleks birikmalar hosil kiladi. Bu kompleks birikmalar Triolon-B bilan hosil qilingan kompleks birikmalarga nisbatan bekaror bo’ladi. Masalan “ kora erioxrom T” Mg 2+ , Ca 2+ , va boshqa bir qancha metallarning ionlari bilan olcha – qizil rang ichki kompleks birikmalar hosil qiladi. Indikator eritmalarda ko’k rangli bo’ladi. Tekshirilayotgan eritma komplekson III eritmasi bilan titrlanayotganda metall ionlari indikatorlardan ajraladi va komplekson III ga birikadi. Shunday qilib, erkin indikator ajralib chika boshlaydi.Natijada ekvivalent nuqtada eritmaning qizil rangi ko’k rang bilan almashinadi. Qora erioxrom T indikatorining eritmadagi anioni Hlnd 2- bilan belgilansa, uning ikki valentli metall ioni Me 2+ bilan ta‘sirlashishi quyidagicha bo’ladi. Va 2+ Mg 2+ katinolari bilan hosil qiladigan komplekslari juda beqaror. Me 2+ +Hlnd 2- =Melnd - + H + ko’k qizil Hosil bo’lgan Melnd - ning beqaror kompleksi komplekson III ta‘sirida parchalanadi. Melnd - +[H 2 Tr] 2- = [MnTr] 2- + Hlnd 2- + + H + qizil rangsiz rangsiz ko’k (zangori) Indikator rangining o’zgarishi , xususan ishqoriy muxitda (rN =8-10) aniq seziluvchan bo’ladi. Shuning uchun titrlanayotgan eritmaga ammiakli bufer aralashma (NH 4 OH + NH 4 Cl) qo’shiladi (qo’shilgan bufer aralashma kompleks

birikma hosil bo’lish davomida hosil bo’luvchi vodorod ionlarini ham neytrallaydi). Kaltsiy ionining kontsentratsiyasini kompleksonometrik usulda aniqlashda indikator sifatida mureksid ishlatiladi, chunki uning Va 2+ , Mg 2+ kationlari bilan hosil qiladigan komplekslari juda beqaror. Mureksid purpur kislotaning ammoniy tuzidir.Indikator anioni lnd – ishqoriy muxitda ikki zaryadli kationlar bilan quyidagicha ta‘sirlashadi. Me 2+ +lnd - = Melnd + ko’qish qizil binafsha Titrlash paytida Melnd + tarkibidagi kation komplekson III bilan ta‘sirlashadi va indikatorning anioni erkin xolda ajraladi, ya‘ni eritma ko’k binafsha tus oladi: Melnd + =[H 2 Tr] 2- = [Metr] 2- + I n d - +2 H + qizil rangsiz rangsiz ko’k binafsha Indikator rangining o’zgarishi samarali bo’lsin uchun, eritmaga kuchli ishqoriy muxit hosil qilish uchun (rN>12) ga teng bo’lgan uyuvchi natriy qo’shiladi. Buning uchun mureksidning suvdagi yangi tayyorlangan toyingan eritmasidan foydalaniladi. Ba‘zan 1g mureksid va 100 g kimyoviy toza natriy xlorid o’zaro aralashtirilib tayyorlangan kurik aralashma ham ishlatiladi. Agar metall ionini aniqlash uchun ekvivalent nuqtada rangini o’zgarishi aniq seziladigan indikator noma‘lum bo’lsa, u xolda kompleksion bilan bevosita titrlashni teskari titrlash bilan almashtirish mumkin. Shuningdek, sharoitga qarab urin bosarini titrlash, alkalimetrik titrlash usullaridan ham foydalaniladi.

2. Tabiiy suvning umumiy qattiqligini aniqlash. Tabiatda toza suv uchramaydi, uning tarkibida qandaydir moddalar aralashgan bo’ladi. Suvning qattiqligi- Sa 2+ va Mg 2+ ionlari bo’lishi bilan bog’liq xoldagi xossalar yig’indisidir. Agar bu ionlarni kontsentratsiyasi katta bo’lsa, suv qattiq, agar kam bo’lsa yumshok suv deyiladi. Suvning qattiqligini kompleksometrik titrlash yo’li bilan aniqlash agrokimyoviy va texnik analizlarda ko’p qo’llaniladi. Tabiiy suvning qattiqligi 1 l suvdagi kaltsiy va magniy ionlarini milli gramm- ekvivalentlari soni yig’indisiga teng. Tekshirilayotgan suvga ammoniylik bufer eritma qo’shish bilan uning muxiti rN =10 ga yetkaziladi. Indikator vazifasini “qora erixrom T” bajaradi, Sa 2+ va Mg 2+ ionlari bilan to’q qizil rangli suvda eruvchan komplekslar hosil qiladi. Sa 2+ +Nlnd 2- = Salnd - +N + to’q qizil Mg 2+ + Hlnd 2- =Mglnd - + H + to’q qizil Hosil bo’lgan kaltsiyli kompleks birikmaning beqarorlik konstantasi 3,0· 10 6 , magniyniki 1 ·10 -7 .Trilon B bilan Sa 2+ va Mg 2+ ionlarining hosil qiladigan komplekslarining beqarorlik konstantasi nisbatan kichik ( kaltsiyli kompleks uchun 2.7· 10 -11 , magniyligi uchun 2·10 -9 ) Ana shu sababli bu metall ionlar bilan indikator orasida hosil bo’lgan kompleks birikma kompleksion III ta‘sirida parchalanadi va beqaror komplekslar urniga barkaror komplekslar hosil bo’ladi.

Salnd - Na 2 [ H 2 T r ] = Na 2 [ Ca T r ] + Nlnd 2- + H + to’qqizil ko’k zangori Mglnd + Na 2 [ H 2 T r ] = Na 2 [Mg T r ] + Nlnd 2- + H + to’qqizil ko’k zangori Ekvivalent nuqtada eritmaning to’q qizil rangi eritmada indikator anionlarini tuplanishi natijasida ko’k ( zangori) tusga o’zgaradi. Suvning umumiy qattiqligi 1 l suvdagi Sa 2+ va Mg 2+ ionlarini milli gramm ekvivalent soni bilan ifodalanadi. Suvning umumiy qattiqligi (K) quyidagi formula yordamida xisoblanadi. л экв мг O VH N V К трилон трилон     1000 2 Aytaylik tabiiy suvning 100 milli litrini titrlash uchun urtacha 19,60 ml 0,04075 n. Kompleson III eritmasi sarflangan bo’lsa, suvning qattiqligi гатенг К Лэкв МГ      75,9 1000 100 04975,0 60, 19 Tuproqning suvli surimi tarkibidagi Sa 2+ va Mg 2+ ionlari miqdorini aniqlash. Tuproqning suvli surimi (ekstrakti) tarkibidagi Sa 2+ va Mg 2+ ionlarining miqdorini kompleks sonometrik usulda aniqlash muxim ahamiyatga ega. Tuproqdan olingan suvli surimni trilon B eritmasi bilan “qora erixorm T” indikatori ishtirokida titrlab, undagi kaltsiy va magniy ionlarini umumiy miqdori aniqlanadi. So’ngra mureksid komplekson III eritmasi bilan titrlab kaltsiy ionining

kontsentratsiyasi aniqlanadi. Ikkala aniqlash farkidan eritmadagi magniy ionining kontsentratsiyasi xisoblanadi. 3. Kaliyli o’g’itlar tarkibidgi qo’shimcha magniy miqdorini aniqlash. Kaliyli o’g’itlar sifatida ishlatiladigan K 2 SO 4 yoki boshqa kaliyli tuzlar tarkibidagi qo’shimcha magniy ioni miqdorini, kompleksonometrik usulda aniqlash mumkin. Mineral o’g’itlar sifatida ishlatiladigan texnik kaliy sulfat kainit- silvinitli rudani qayta ishlash yo’li bilan olinadi. Uning tarkibida 1% gacha MgO bo’lishi mumkin 30% xisobida aralashtiriladigan kaliyli to’z tarkibida KSl, tabiiy silvinit va kainit, 10 dan 1,5 % gacha magniy bo’lishi mumkin. Kaliyli o’g’itlar tarkibida kaltsiy ionlari bo’lmaydi. Shu sababli magniyni aniqlashda, kaliyli o’g’itlarning suvli eritmasining trilon B ning standart eritmasi bilan “qora erixorm T” indikatori ishtirokida bevosita titrlash usulida foydalaniladi. Analiz uchun kaliyli o’g’itlar urniga KCl (yoki K 2 SO 3 ) ning MgCl 2 yoki ( MgSO 4 ) bilan aralashmasini ishlatish mumkin. 1l eritmadagi magniyning normalligi odatdagi usulda xisoblanadi. 00, 25 2 Vтрилон Nтрилон аси Vугитэритм Vтрилон трилон N Nmg     Kaliyli o’g’itlar tarkibidagi magniy miqdorini MgO massasi bilan ifodalash qabul qilingan. Kaliyli o’g’itlardan olingan tortim tarkibidagi MgO miqdorining xisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi. M MgO = N Mg 2+· · E · V

V- Bu yerda E – magniy oksidining ekvivalent massasi o’g’it tortimi eritmasini xajmi. Xisoblab topilgan MgO qiymatidan o’g’it tarkibidagi MgO ning protsent miqdorining xisoblash mumkin 4. Cho’ktirish usullari. Cho’ktirish usulida titrlashda ayrim qiyin eriydigan birikmalar hosil qilish reaktsiyalardan foydalaniladi. Xajmiy analizda bunday reaktsiyalarning ba‘zilardangina foydalanish mumkin va ular bir qator shartlarga rioya qilish kerak. a) cho’kma amalda erimaydigan bo’lishi zarur. b) cho’kma yetarli darajada tez hosil bo’lishi kerak v) birgalashib cho’kish singari omillar analiz natijasiga ta‘sir etmasligi lozim. g) Tirlash vaqtida ekvivalent nuqtani belgilash uchun imkoniyat bo’lishi kerak. Ushbu talablar xajmiy analizda qo’llanishi mumkin bo’lgan reaktsiyalar sonini juda kamaytirib yuboradi. Kumushning qiyin eriydigan tuzlarini quyidagi tenglama buyicha cho’ktirish reaktsiyalariga asoslangan metodlar ayniksa muxim ahamiyatga ega. Ag + +A n - = Ag An Bu yerda An bilan Sl - ,B - , I - , CNS - va boshqa anionlar Ko’rsatilgan. Bu reaktsiyaga asoslangan metodalar xajmiy analizning a r g ye n t o m ye t r i ya bo’limini tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda, galogenlar qiyin eruvchan simob (I) yodid Hg 2 2 xolida cho’ktirish orqali ham aniqlanadi. Bu metod m ye r k u r o m ye t r i ya deb nomlanadi.

5. A r g ye n t o m ye t r i ya Xajmiy aniqlashlarning argenometriya usuli xlorid va bromid ionlarini kumush ionlari bilan cho’ktirish reaktsiyalariga asoslangan. Bunda qiyin eriydigan kumush galogenidlar hosil bo’ladi. Cl - + Ag + =AgCl Ag + +Br – = AgBr Bu usulda ishchi eritma sifatida AgNO 3 eritmasi ishlatiladi. Agar biror modda tarkibidagi kumush ioni miqdori aniqlanayotgan bo’lsa, ishchi eritma sifatida Na Cl (yoki K Cl) ning titrlangan eritmasi ishlatiladi. Argentometriya usulini tulik tushunish uchun uning titrlash egri chizig’ini urganish muxim ahamiyatga ega. Faraz kilaylik masalan Na Cl ning 100ml 0,1n. eritmasi AgNO 3 eritmasi bilan titrlansin. Dastlabki, paytda (eritmaga AgNO 3 qo’shmasdan avval) Cl - ionlarini eritmadagi kontsentratsiyasi NaCl ning umumiy kontsentratsiyasiga (10 -1 m ga) ga teng bo’ladi. Cl- ionlarining eritmadagi kontsentratsiyasi NaCl ning umumiy kontsentratsiyasiga (10 -1 m) teng bo’ladi. Cl - ionlari kontsentrtsiyasining manfiy logarifmini r Cl bilan belgilab quyidagicha yozish mumkin. r Cl= - ℓg[Cl - ] =- ℓg 10 -1 = 1

xisoblashlarni osonlashtirish uchun EK AgCl ning yaxlitlangan qiymati (1•10 -10 ) dan foydalanamiz, NaCl eritmasiga AgNO 3 eritmasidan 90 ml qo’shilgandan so’ng, ya‘ni barcha Cl - ionlarining 90% AgCl xolida cho’kmaga tushgandan keyin uning eritmadagi kontsentratsiyasi 10 marta kamayadi, ya‘ni 1•10 -2 g-ion /l ga teng bo’lib qoladi. Shunga muvofik r Cl=2 bo’ladi. Nixoyat, agar Na Cl ning 100 ml 0,1n eritmasiga ekvivalent miqdorda, ya‘ni AgNO 3 ning 0,1 ni eritmasida 100 ml qo’shilsa Ag Cl ning toyingan eritmasi hosil bo’ladi.: Bu eritmada Cl – va Ag + ionlarining kontsentratsiyalari o’zaro teng bo’ladi. [ Cl - ]=[Ag + ]= 10 10  =10- 5 g -ion/l r Cl = r Ag=5 Eritmaga 100,1 ml AgNO 3 qo’shilgandan so’ng ( ya‘ni eritmada 0,1 % ortiqcha AgNO 3 bo’lganda ) Ag + ionlarning ortiqcha miqdorda AgNO 3 ning 0,1 ml eritmasidagi Ag + ionlarining miqdoriga teng bo’ladi. Xlor ionlarining kontsentratsiyasi Na Cl dan 0,1 ml ortiq qo’shilganda qanday bo’lgan bo’lsa Ag + ionlarining kontsentratsiyasi ham xuddi shuncha , ya‘ni 10 -4 g –ion/l ga teng bo’ladi. [ Ag + ] =10 -3 ; Ag =3∙[Cl - ] =10 -7 pCl=7 va xokozo. 6. Rodonometriya Bu metod Ag + - ionlarini rodanid ionlari NCS - bilan cho’ktirish reaktsiyasiga asoslangan:

Ag + + NCS = Ag NCS Rodanometriyada ishchi eritma sifatida ammoniy rodonid NH 4 SCN (yoki KSCN kaliy rodanid ) ishlatiladi. Rodanid eritmasi yordamida to’g’ri titrlash yo’li bilan Ag + ioni kontsentratsiyasini aniqlash mumkin. Galogenid ionlarining kontsentratsiyasi teskari titrlash yo’li bilan, ya‘ni folgard metodi yordamida aniqlanadi. Cho’ktirish reaktsiyasining nixoyasiga yetganligi indikatorlar yordamida aniqlanadi. Temir –ammoniyli achchiq tosh NH 4 Fe (SO 4 ) 2 •12 H 2 O ning toyingan eritmasi indikator sifatida ishlatiladi. (Fe 3 + ionlari eritmada gidrolizga uchrashga yo’l qoymaslik uchun eritmaga 2-3 tomchi HNO 3 qo’shish kerak). Eritmada kumush ionlari bo’lganda rodanid NCS ionlari (NH 4 SCN xolida) qo’shilganda kumush rodanid AgSCN ning suvda eriydigan oq cho’kmasi hosil bo’ladi. Kumushning barcha ionlari rodanid ionlari bilan bog’lanib bo’lgan zaxoti, ya‘ni ekvivalent nuqtasiga yetganda keyingi qo’shilgan NCS rodanid ionlari Fe 3+ bilan ta‘sirlashib temir rodanid hosil qila boshlaydi. Natijada to’q qizil tusdagi Fe (SCN) 2+ va Fe (SCN) 2 + ionlari hosil bo’ladi. Titrlash ana shunda to’xtatiladi. 7. Namuna tarkibidagi xlor miqdorini rodanometrik usulda aniqlash. Eritma tarkibidagi galogenlar miqdorini folgard usuli bilan aniqlashda kumush nitratning galogenlar bilan ta‘sirlashuvidan ortib qolgan miqdori ammoniy (yoki kaliy) rodanid eritmasi bilan titrlanadi. Bunda kumush xlorid bilan ortiqcha temir rodanid orasida quyidagicha qo’shimcha reaktsiya boradi.

3 AgCl+Fe(SCN) 3 =3 Ag SCN+FeCl 3 Hosil bo’layotgan indikatorning to’qqizil rangi asta –sekin yo’qola boradi. Shu sababli titrlashdan olingan natijaning xatosi katta bo’ladi.Agar eritmadagi ortiqcha kumush nitratning rodanid eritmasi bilan titrlashdan oldin hosil bo’lgan AgCl cho’kmasi filtrlab ajratilsa, yo’l qoyilishi mumkin bo’lgan xatto kamayadi. Ba‘zan esa eritmaga suv bilan aralashmaydigan organiq erituvchi (masalan SNCl 3 xloroform yoki SSl 4 uglerod (1U) xlorid qo’shib AgCl cho’kmasi bilan eritma orasida enert qavat hosil qilinadi). Galogenning biror tuzi ,masalan NaCl dan analitik tarozida shunday miqdor tortib olinadiki, 100 m l xajmli o’lchov kolbaga solib eritilganda taxminan 0,05 n dan ortiq kontsentratsiyali eritma hosil bo’lmasin. Konussimon kolbaga pipetka yordamida tekshirilayotgan eritmadan 10,00 ml 6 n nitrat kislota dan 3 ml olib, unga byuretkadagi AgNO3 ning titrlangan eritmasidan ortiqcha miqdorda qo’shiladi,kolbadagi aralashma yaxshilab aralashtiriladi va hosil bo’lgan AgCl cho’kmasi filtrlab ajratiladi, chunki disstillangan suv bilan yuviladi va asosiy filtiratga qo’shiladi.Filtiratni rodanid eritmasi bilan titrlanadi. Qizg’ish pushti rang hosil bo’lganda titrlash to’xtatiladi. Folgard usuli yordamida Br - va CI - ionlarining miqdorini ham aniqlash mumkin. Bunda AgBr yoki AgCI cho’kmalarini filrlash yo’li bilan ajratishning xojati yo’q.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. «Fizik kimyoviy analiz usullari». Qarshi «Nasaf» - 2003. 2. O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent – 2006. 3. M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». T.: 2002. 4. A.Alakseev. «Miqdoriy analiz». T.: 1984.

O'xshashlar

Kompleks birikmalar

Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar

Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari

Miqdoriy tahlil va uning uslublari