Miqdoriy tahlil va uning uslublari - Kimyo - Referatlar

Miqdoriy tahlil va uning uslublari

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150.8203125 KB

Ko'chirib olish

Miqdoriy tahlil va uning uslublari Reja: 1. Tortma (gravimetrik) tahlil 2. Titrimetrik tahlil

1. Tortma (gravimetrik) tahlil Miqdoriy tahlilning vazifasi, kimyoviy birikma yoki aralashma tarkibiga kiradigan elementlar yoki ionlar miqdorini foizlarda aniqlashdan iboratdir. Miqdoriy tahlilni bajarishda kimyoviy uslublar, fizik – kimyoviy va fizikaviy uslublar keng qo’llaniladi. Kimyoviy tahlil uslublari asosan 3 ga bo’linadi. 1. Gravimetrik (tortma) tahlil. 2. Titrimetrik tahlil. 3. Gaz tahlili. Miqdoriy tahlilning aniqlanadigan modda miqdorini tekshiriladigan namuna massasini o’lchash bilan olib boriladigan aniqlash usuliga gravimetrik tahlil usuli deb ataladi. Gravimetrik tahlil ajratish, cho’ktirish va haydash usullariga bo’linadi. Ajratish usulida aniqlanayotgan modda aralashmadan ajratib tozalanadi va massasi analitik tarozida tortiladi. Masalan, temir bilan oltingugurt aralashmasidan temirning magnitga tortilish xususiyatidan foydalaniladi. Cho’ktirish usulida aniqlanadigan modda kimyoviy reaksiya yordamida tarkibi aniq bo’lgan qiyin eriydigan birikma holida cho’ktiriladi va filtrlanib doimiy massaga kelguncha quritiladi va analitik tarozida tortiladi. Haydash usulida aniqlanadigan modda uchuvchan birikma holida haydaladi. Bunda aniqlanadigan modda qizdirish yoki boshqa modda

(reaktiv) ta’sirida uchuvchan birikma hosil qiladigan holatga o’tkazish bilan ajratiladi. Gravimetrik tahlilning bajarilish tartibi. Ko’pchilik hollarda yuqorida aytib o’tilgan usullardan biri-cho’ktirish usulidan foydalaniladi. Moddalarning miqdorini tortma tahlilning cho’ktirish usuli bilan aniqlash quyidagi bosqichlardan iborat: tahlil uchun namuna olish; olingan namunani eritish; cho’ktirish shaklini tanlash; cho’ktiruvchi modda (reagent)ni tanlash; cho’ktirish sharoitini tanlash; cho’kmani ajratish (filtrlash), yuvish; cho’kmani quritish va tortiladigan shaklga o’tkazish; tahlil natijalarini hisoblash. Tahlil uchun namuna olish. Tahlil uchun olingan modda miqdori namuna deyiladi. Olinadigan namuna miqdorini aniqlash usuli (makro-, yarimmikro-, mikrotahlil) cho’kmaning xususiyati va tuzilishiga (kristall, amorf) bog’liq. Tajribalar natijasi shuni ko’rsatadiki, hosil bo’ladigan cho’kma kristall tuzilishli bo’lsa, massasi 0,5 g, amorf tuzilishli modda bo’lsa, 0,10,3 g atrofida bo’lishi kerak. Namunaning massasi cho’ktirish reaksiyasining tenglamasi asosida quyidagi formula bilan hisoblanadi: bu yerda: M A — aniqlanadigan moddaning molekulyar massasi; M B — tortiladigan shaklning molekulyar massasi; a, b - reaksiya tenglamasidagi stexiometrik koeffitsiyentlar. Namunaning massasi analitik tarozida 0,0001 g, to’rt xona (10 -4 ) aniqlikda tortiladi.

Olingan namunani eritish . Namunani eritish uchun zarur bo’lgan tegishli erituvchi oldindan tanlanadi. Modda avval suvda eritiladi, erimasa kislota yoki ishqorda, ba’zan kislota (ishqor) bilan oksidlovchi aralashmasini qizdirib eritiladi. Modda eritmaga o’tkazilgandan keyin aniqlash davom ettiriladi. Cho’ktiriladigan shaklini tanlash. Cho’kmaning tortiladigan shakli uning kimyoviy formulasiga mos bo’lishi kerak. Chunki qizdirish vaqtida ko’pchilik cho’kmalar kimyoviy o’zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun tortma tahlilda cho’ktiriladigan va tortiladigan shakl tushunchalari ishlatiladi. Tegishli cho’ktiruvchi (reaktiv) ta’sirida eritmadan cho’ktirilgan birikma cho’ktiriladigan shakl deyiladi. Tahlilning oxirgi natijasini olish uchun tarozida tortiladigan birikma esa tortiladigan shakl deyiladi. Cho’ktiriladigan shaklga qo’yiladigan talablar quyidagilar: -aniq kimyoviy formulaga mos kelishi; -kam eruvchan bo’lishi, ya’ni eruvchanlik ko’paytmasi 1-10 -8 dan kichik bo’lishi; -kristall tuzilishga ega bo’lishi; -oson yuvilishi va filtrlanishi; -tortiladigan shaklga oson va to’iiq o’tishi kerak. Tortiladigan shaklga qo’yilgan talablar: -tortiladigan shaklning tarkibi (aniq biror) kimyoviy formulasiga mos kelishi; -tortiladigan shakl kimyoviy jihatdan barqaror bo’lishi, ya’ni O 2 , havo, oksidlovchilar, CO 2 , nam ta’sirida o’zgarmasligi; -katta molekulyar massaga ega bo’lishi kerak.

Cho’ktiruvchi modda (reagent)ni tanlash . Cho’kma ko’rinishiga qo’yiladigan talablar cho’ktiruvchi moddani (reagentni) to’g’ri tanlashni talab qiladi. Masalan: Ba 2+ -ni bir necha hil qiyin eruvchan birikmalar ko’rinishida cho’ktirish mumkin. Qaysi bir cho’ktiruvchi aniqlanayotgan moddani to’la cho’kish imkonini bersa, ya’ni hosil bo’ladigan cho’kma eruvchanlik ko’paytmasining qiymati eng kichik bo’lsa, shu cho’ktiruvchidan foydalanish kerak. Masalan, Ba 2+ ionini cho’ktirish uchun cho’ktiruvchi modda tanlashda bariyning quyidagi kam eruvchi tuzlari eruvchanlik ko’paytmalarini solishtirish mumkin: Bu yerda eruvchanlik ko’paytmasi eng kichigi BaSO 4 . Shuning uchun Ba 2+ BaSO 4 holida cho’ktirilishi kerak ekan. Demak, cho’ktiruvchi sifatida H 2 SO 4 ; Na 2 SO 4 ; K 2 SO 4 , ya’ni tarkibida SO 4 -2 ioni bo’lgan, suvda yaxshi eriydigan moddalardan foydalanish kerak. Cho’ktiruvchiga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilar: -kam eruvchan cho’kmani (birikma) tez va oson hosil qilishi; -selektiv bo’lishi, ya’ni faqat shu aniqlanayotgan modda bilan cho’kma hosil qilib, boshqa ionlar bilan reaksiyaga kirishmasligi; -oson haydalishi yoki ajralishi lozim. Shunga ko’ra sulfatlarni cho’ktirish uchun H 2 SO 4 , gidroksidlarni cho’ktirish uchun NH 4 OH, xloridlarni cho’ktirish uchun HC1, karbonatlarni cho’ktirish uchun (NH 4 ) 2 CO 3 ni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi;

-zaharli bo’lmasligi; -ortiqcha miqdorda olinganda (kompleks hosil bo’lishi tufayli) cho’kmani eritmasligi, cho’ktiruvchining miqdori reaksiya tenglamasi bo’yicha hisoblanganda 1,5 marta ko’p olinishi kerak. Cho’ktiruvchi hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: bu yerda: m n — namunaning massasi, g; M A — aniqlanadigan moddaning molekulyar massasi, g; M B — cho’ktiruvchining molekulyar massasi, g; V B — cho’ktiruvchi eritmasining hajmi, sm 3 (ml); ρ — cho’ktiruvchi eritmasining zichligi, g/sm 3 yoki g/ml; С — cho’ktiruvchi eritmasining foiz konsentratsiyasi; a, b — reaksiya tenglamasidagi stexiometrik koeffitsiyentlar. Cho’ktirish sharoitini tanlash. To’la cho’ktirishga ta’sir qiluvchi omillar: -eritmaning pH, [H + ], [OH - ]; -harorat; -begona ionlarning bor yoki yo’qligi. Sharoitga qarab: kristall yoki amorf cho’kma hosil qilish mumkin. Kristall cho’kmani cho’ktirishning shart-sharoitlari: -cho’ktirish suyultirilgan eritmalarda olib borilishi kerak, bunda yirik kristallar hosil bo’ladi; -cho’ktiruvchi eritmani tomchilatib qo’shish va doimo aralashtirib turish kerak, aks holda mayda kristallar hosil bo’ladi; -cho’ktirish issiq eritmalarda olib borilishi shart. Qizdirilganda mayda kristallar eriydi va yirik kristallar hosil bo’lishi osonlashadi.

Kristall cho’kmalar eritmadan oson ajratiladi (filtrlanadi), yuviladi va juda toza bo’ladi. Amorf cho’kmalarni cho’ktirish shart-sharoitlari: -cho’ktirishda aniqlanayotgan modda cho’ktiruvchining qaynoq eritmasi yordamida cho’ktiriladi; -cho’ktiruvchi eritmasidan tez-tez qo’shib eritma doimo aralashtirib turiladi. Bunda hajmi katta amorf tuzilishli cho’kma hosil bo’ladi; -cho’ktirish koagulatorlar (NH 4 C1, kislotalar ...) ishtirokida olib boriladi, bunda cho’kma hosil bo’lishi tezlashadi. -cho’ktirishda konsentrlangan eritmalar qo’llaniladi. Qattiq faza (cho’kma) sirtida ionlarning yutilishi adsorbsiya deyiladi. Adsorbsiya hamma cho’kmalar uchun, ayniqsa, sirti katta bo’lgan amorf cho’kmalar uchun xos jarayondir. Cho’kma sirtiga kristall panjarada bo’lgan eritmadagi ortiqcha ionlar (moddalar) adsorbiylanadi. Adsorbiylangan moddalar yoki ionlarni cho’kmani yuvib yo’qotish mumkin. Cho’kmani filtrlash va yuvish . Eritmadan ajratish uchun, turiga qarab, cho’kma filtrlanadi. Filtrlar tayyorlangan materialiga (kulli, kulsiz), zichligiga va o’lchamiga ko’ra har hil bo’ladi. Zichligi katta filtrlar, mayda zarrachali cho’kmalarni filtrlashda ishlatiladi (va aksincha). Cho’kmani ajratish (filtrlash)ga bosim, eritmaning yopishqoqligi (harorat), filtrning sirti kabi omillar ta’sir qiladi. Filtrlashda filtrning katta-kichikligi muhim ahamiyatga ega. Filtr filtrlanadigan suyuqlikning hajmiga qarab emas, balki cho’kmaning miqdoriga qarab tanlanadi. Cho’kma filtrga solinganda, uning yarmidan oshmasligi kerak, aks holda cho’kmani yaxshilab yuvib bo’lmaydi.

Voronka o’lchami shunday tanlanadiki, filtr voronka chekkasidan 5—10 mm past bo’lsin. Cho’kmadan undagi suyuqlikning ko’p qismi filtrga quyilib, stakan tubida cho’kma ozgina suyuqligi bilan qolganda, cho’kma dekantatsiya yo’li bilan yuviladi. Cho’kmani yuvishdan maqsad, yuqorida qayd etilganidek, uning sirtiga adsorbsiyalangan begona qo’shimchalar va cho’k maga shimilgan asosiy eritmani yo’qotishdir. Cho’kma to’la yuvilganligini tekshirish uchun, filtrdan o’tayotgan eritma (filtrat)dan olib tegishli ionga xos xususiy reaksiya o’tkaziladi. Cho’kmani quritish va tortiladigan shaklga o’tkazish . Yuvilgan cho’kma quritish pechida 90— 105°C atrofida ma’lum vaqt davomida quritiladi. Quritilgan kukunsimon modda massasi aniq bo’lgan biror idish (tigel)da qizdirish pechida (mufel pech) yuqori haroratda qizdiriladi. Qizdirilgandan so’ng xona haroratiga kelguncha eksikatorda saqlanadi va keyin analitik tarozida tortiladi. Tortma tahlilning a f z a 11 i g i — aniqligi yuqoridir. Kamchiligi — aniqlash ko’p bosqichli bo’lgani uchun ko’p vaqt talab qiladi. Cho’kmani quritish va tortiladigan shaklga o’tkazish . Yuvilgan cho’kma quritish pechida 90— 105°C atrofida ma’lum vaqt davomida quritiladi. Quritilgan kukunsimon modda massasi aniq bo’lgan biror idish (tigel)da qizdirish pechida (mufel pech) yuqori haroratda qizdiriladi. Qizdirilgandan so’ng xona haroratiga kelguncha eksikatorda saqlanadi va keyin analitik tarozida tortiladi. Tortma tahlilning a f z a 11 i g i — aniqligi yuqoridir.

Kamchiligi — aniqlash ko’p bosqichli bo’lgani uchun ko’p vaqt talab qiladi. Tortiladigan namunaning aniqlangan miqdori (doimiy og'irlikka keltirilgan cho’kmasi bor tigel va bo’sh tigel og'irliklarining farqi) aniqlanayotgan moddaning qancha miqdoriga to’g'ri kelishi hisoblab topiladi. Aniqlanadigan modda massasi grammlarda quyidagi formula bilan hisoblanadi: Q = m x ∙ F bu yerda: m x — tortiladigan namunaning massasi, gr; F — analitik ko’paytuvchi o’zgarmas son bo’lib, tahlil uchun qancha modda tortib olinganligiga bog’liq emas: bu yerda: M A — aniqlanadigan moddaning molekulyar massasi, gr; M T — tortiladigan namunaning molekulyar massasi, gr; a, b — reaksiya tenglamasidagi stexiometrik koeffitsiyentlar. Ayrim moddalar uchun analitik ko’paytuvchining qiymatlari ma’lumotnomalarda berilgan. Aniqlanadigan modda massasi foizlarda quyidagi formula yordamida hisoblanadi: bu erda: m n - namuna massasi, gr. 2. Titrimetrik tahlil

Titrimetrik (hajmiy tahlil) — reaksiyaga kirishayotgan moddalar eritmalarining hajmini aniq qilib o’lchashga asoslangan. Bu tahlilda o’zaro ta'sir etayotgan ikki eritmaning hajmi o’lchanadi va ulardan birining ma'lum konsentratsiyasi asosida, ikkinchisining noma'lum konsentratsiyasi topiladi. Hajmiy tahlilda faqat tez va oxirigacha boradigan reaksiyalar ishlatiladi, hamda tekshirilayotgan eritmaga reaktiv eritmasidan ekvivalent miqdorida qo’shiladi. Reaksiya tamom bo’lgan nuqtani, ya'ni ekvivalent nuqtani indikatorlar yordamida aniqlanadi. Konsentratsiyasi ma'lum bo’lgan va uning yordamida boshqa eritmadagi moddaning miqdori aniqlanadigan eritma titrlangan yoki standart ishchi eritma deyiladi. 1ml eritmadagi erigan moddaning grammlar hisobidagi og’irlik miqdori shu eritmaning titri deyiladi. Masalan natriy gidroksid eritmasining titri 0,001895g/ml -ga teng bo’lsa, bunday eritmaning xar bir ml-da 0,001895 g natriy gidroksid bo’ladi. Hajmiy tahlilda turli hil reaksiyalar qo’llaniladi. Reaksiya turiga muvofiq hajmiy tahlil uslublari ham uch guruhga bo’linadi. 1. Ionlarning o’zaro ta'siriga asoslangan uslublar. Bularga neytrallanish, cho’ktirish uslublari kiradi. 2. Oksidlanish — qaytarilish reaksiyasiga asoslangan uslublar. Bularga permanganatometriya, xromatometriya, yodometriya uslublari kiradi. 3. Kompleks hosil bo’lishiga asoslantan uslublar. Bu uslubga kompleksonometriya uslubi kiradi. Qaysi uslubda tahlil o’tkazilmasin:

1. Ishchi eritma tayyorlashga. 2. Indikatorlar tanlashga. 3. O’zaro ta’sirlanuvchi eritmalarning hajmini to’g’ri o’lchashga e'tibor berish zarurdir. Tayyorlangan eritmaning titri T, namuna massasi gramini eritma hajmiga bo’lish orqali topiladi, ya'ni: T u— eritmaning hajmi, a— namuna massasi. Titrni SI birligi g / ml. dir, Titr bilan ifodalangan konsentratsiyasidan normal konsentratsiyasiga o’tishda quyidagi formuladan foydalaniladi. N — eritmani normal konsentratsiyasi. T — eritmani titri. E — erigan moddaning ekvivalenti. Normal konsentratsiya bilan eritma hajmi orasida teskari proporsional bog’lanish mavjuddir. Titrlash uchun sarflanadigan eritma hajmi V 1 va V 2 bilan, normalligi muvofiq ravishda N 1 va N 2 bilan belgilansa V 1 •N 1 =V 2 •N 2 tenglik hosil bo’ladi V 1 — birinchi eritmaning hajmi V 2 — ikkinchi eritmaning hajmi N 1 — birinchi eritmaning normalligi N 2 — ikkinchi eritmning normalligi

Yuqoridagi formula asosida ikkinchi eritmaning normalligi topiladi. Xajmiy tahlil tortma tahlildan farq qilib, o’ziga xos xususiyatlarga ega. Agar tortma tahlilda tahlil qilinayotgan moddadagi aniqlanadigan komponentini cho’kmaga o’tkazilib, cho’kmaning og’irligi bo’yicha shu komponentning miqdorini hisoblab topilsa, hajmiy tahlilda o’zaro ta'sir etayotgan ikki eritmaning hajmi o’lchanadi va ulardan birining ma'lum konsentratsiyasi asosida ikkinchisining noma'lum konsentratsiyasii aniqlanadi. Agar tortma tahlilda reaktiv ortiqcha miqdorda qo’shilsa, hajmiy tahlilda aniqlanayotgan moddaga kimyoviy aniq ekvivalent miqdorda qo’shildi. Tortma tahlilda tarozilar va ularda tortish, hajmiy tahlilda esa hajmni aniq o’lchash asosiy vazifani bajaradi. Hajmiy tahlilda faqat tez va oxirigacha ketadigan reaksiyalar qo’llaniladi. Bunda eritmalar o’rtasidagi reaksiyalarning oxiri tashqi belgisidan aniq bilinib turish yoki boshqacha aytganda, birorta usul bilan oson qayd qilinadigan bo’lishi kerak. Reaksiyaga kirishayotgan moddalardan birining konsentratsiyasi aniq bo’lishi, eritmada ishtirok etayotgan boshqa moddalar esa asosiy reaksiyaga halaqit bermasligi lozim. Cho’ktirish usulining mohiyati: Cho’ktirish usuli, titrlashda biror qiyin eriydigan birikmalar hosil bo’ladigan reaksiyalarni qo’llashga asoslangan. Cho’ktirish usuli cho’ktiruvchi titrantning xossasiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: • argentometrik titrant AgNO 3 ; • merkurimetrik titrant Hg(NO 3 ) 2 ; • merkurometrik titrant Hg 2 (NO 3 ) 2 . Cho’ktirish usulida bir qator shartlarga rioya qilish kerak:

— cho’kma amalda erimaydigan bo’lishi; — cho’kma yetarli darajada tez tushishi (ya’ni o’ta to’yingan eritmalaming hosil bo’lishi yuz bermasligi); — adsorbsiya (birga cho’kish) hodisalari ta’sirida titrlash natijalari noto’g'ri bo’lmasligi; — titrlashda ekvivalent nuqtani belgilab olish uchun imkoniyat bo’lishi kerak. Bu talablar hajmiy tahlilda qo’llanilishi mumkin bo’lgan reaksiyalar sonini juda kamaytirib yuboradi. Argentometrik (Mor) usul. Cho’ktirish usullaridan ahamiyatlisi argentometrik (Mor) usul hisoblanadi. Mor usuli kumush ionlarining galogen ionlari bilan ta’sirlashib cho’kma hosil bo’lishiga asoslangan: Ag + + X - = AgX↓ bu yerda: X - - Cl - , Br - , I - , SCN va boshqa anionlar. AgNO 3 va NaCl ishchi eritma, K 2 CrO 4 eritmasi esa indikator sifatida ishlatiladi. Ayniqsa, Mor usuli bilan xlorid va bromidlar miqdorini aniqlash qulay. Xlorid (yoki bromid) eritmasiga 1—2 tomchi K 2 CrO 4 eritmasi qo’shib, AgNO 3 ning standart eritmasi bilan titrlaganda, ekvivalent nuqta yaqinida eritmadagi Cl - (yoki Br - ) ionlarining deyarli hammasi AgCl (yoki AgBr) holida cho’kkanidan keyin eritmadagi ortiqcha tomizilgan AgNO 3 bilan K 2 CrO 4 qizil rangli Ag 2 CrO 4 cho’kmasini hosil qiladi. Reaksiya tenglamasi: Ag + + Cl- = ↓AgCI 2Ag + + K 2 CrO 4 = Ag 2 CrO 4 + 2K + Mor usuli bilan titrlash faqat neytral muhitda olib boriladi. Kislotali muhitda Ag 2 CrO 4 erib ekvivalent nuqtani aniqlash qiyin bo’ladi.

Ishqoriy muhitda esa Ag + ioni OH - ioni bilan ta’sirlashib AgOH- ni hosil qiladi va Ag 2 O ga parchalanadi: Ag + + OH - = ↓AgOH 2AgOH = Ag 2 O + H 2 O Bu usul yodid, rodanid ionlarini titrlashda qo’llanilmaydi, chunki kumush yodid va rodanid K 2 CrO 4 - ni kuchli adsorbsiyalaydi, natijada ekvivalent nuqtani aniqlab bo’lmaydi. Titrimetrik tahlilning oksidlanish-qaytarilish usuli. Hajmiy tahlilning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslanib, moddalar miqdorini aniqlash usuliga oksidlanish-qaytarilish (redoksimetrik yoki oksidometrik) usuli deb aytiladi. Hamma oksidlanish-qaytarilash usullari ishlatiladigan asosiy titrantning xossasiga ko’ra, bir necha turga bo’linadi. Masalan: permanganat ioni (MnO - 4 ) yordamida oksidlashga asoslangan usulga permanganatometrik, molekulyar yod yordamida oksidlanishga yoki yod ionlari J - bilan qaytarishga asoslangan usulga yodometrik, xrom (VI) birikmalari (Cr 2 O 7 2- ; С O 4 2- ) yordamida oksidlashga asoslangan usulga xromatometrik, askorbin kislotasi yordamida qaytarishga asoslangan usulga askorbinometrik, titan (III) birikmalari yordamida qaytarishga asoslangan usulga titanometrik usul deyiladi va h.k. Oksidlanish-qaytarilish usullari ham kislota-asosli titrlash usullari kabi ilmiy tekshirish va ishlab chiqarish laboratoriyalarida keng qo’llaniladi. Bu usullar turli hil anorganik va organik moddalar, metallorganik birikmalar, polimerlar, mineral o’g'itlar, dorivor moddalar, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi u yoki bu modda

miqdorini aniqlash imkonini beradi. Bu usullardan ba’zi birlari bilan quyida tanishib chiqamiz. Oksidlovchi va qaytaruvchilaming molyar ekvivalent massasini hisoblash. Oksidlovchi va qaytaruvchilaming molyar ekvivalent massasi reaksiyada qabul qilgan yoki bergan elektronlar soniga bog'liq bo’lib, modda molekulyar massasining qabul qilgan yoki bergan elektronlar sonini nisbatiga teng: bu yerda: M — oksidlovchi va qaytaruvchi moddaning molyar massasi; n — qabul qilgan yoki bergan elektronlari soni. Qabul qilgan yoki bergan elektronlar sonini bilish uchun oksidlovchi va qaytaruvchining boshlang'ich va oxirgi oksidlanish darajalarini bilish shart. Kompleks hosil qilish usuli. Kompleks hosil qilish usullari kompleks hosil qilish reaksiyalarining qo’llanilishiga asoslangan. Masalan, kompleks hosil qilish usulini qo’llab, kompleks hosil qilishga moyil bo’lgan kationlar (Ag + , Mg 2+ , Al 3+ , Fe 3+ , Ca 2+ , Ni 2+ ) va anionlar (CN -, F - , С l va hokazo) miqdorini aniqlash mumkin. Keyingi yillarda ko’pchilik kationlar bilan kompleks hosil qiladigan organik moddalar keng tarqaldi. Bu moddalar kompleksonlar deyiladi. Ulardan eng muhimi ko’p sonli kationlarni aniqlash uchun ishlatiladigan Trilon-B (etilendiamintetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi)dir. Trilon-B ning ishchi eritmasi yordamida suvning umumiy qattiqligini aniqlash mumkin. Kompleksonlar ba’zi aminopolikarbon kislotalar yoki ularning tuzlaridir. Etilendiamintetrasirka kislota (EDTA) va uning tuzi — etilendiamintetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi (Trilon-B) turli

kationlarni aniqlashda ishlatiladigan kompleksondir (komplekson-III). Uning formulasi: Trilon-B boshqa kompleksonlar kabi turli metallar bilan suvda eriydigan ancha barqaror ichki kompleks birikmalar hosil qiladi. Bunda metall ionlari karboksil guruh (—COOH) dagi vodorod atomlari o’rnini egallaydi va shu bilan bir qatorda azot atomlari bilan koordinatsion bog’ orqali birikadi: Umumiy holda quyidagicha yozish mumkin: Me 2+ + H 2 V 2- = MeV 2- + 2H + Me 3+ + H 2 V 2- = MeV - + 2H + Reaksiya tenglamasidan ko’rinadiki, reaksiya natijasida eritmada H+ ionlari to’planadi. Kompleks birikma muhit pH=8 —10 bo’lganda barqaror bo’ladi. Shuning uchun metall tuzlarini Trilon-B bilan titrlash ammiakli bufer eritma ishtirokida olib boriladi. Trilon-B hosil qilgan ichki kompleks birikmalarning beqarorlik konstantalari juda kichik (10 -9 dan 10 -18 gacha) bo’lib, bu birikmalarning ancha barqaror ekanligini ko’rsatadi. Masalan, Trilon-B ning K bosh,

Ca 2+ =2,6 ∙10 -6 K bosh, Mg 2+ = 2∙10 -9 ga teng. Ichki kompleks birikmalarning barqarorligiga harorat va organik erituvchilar, ayniqsa, eritma muhiti (pH) juda katta ta’sir qiladi. Ekvivalent nuqtani aniqlash. Kompleksonometrik titrlashda ekvivalent nuqtani aniqlash uchun organik bo’yoqlar: to’q-ko’k kislotali xrom, erioxrom qora T, xromogen ET-100, mureksid va boshqalar ishlatiladi. Bu indikatorlar metall ionlari bilan titrant- kompleksonlar hosil qiladigan kompleks birikmalarga nisbatan beqarorroq, rangli kompleks birikmalar hosil qiladi. Shuning uchun ham bu indikatorlar metall-xrom indikatorlar deyiladi. Erioxrom qora T = 3 asosli kislota bo’lib, dissotsilanganda quyidagi ionlarni hosil qiladi: Trilon-B bilan titrlanganda MeJnd kompleks birikma buziladi. Metall ionlari Trilon-B bilan bog’lanib, ancha barqaror kompleks birikmani hosil qiladi. Indikator anioni qayta eritmaga o’tib, uni ko’k rangga kiritadi: MeJnd + [H 2 V] 2- -» [MeV] 2- + HJnd 2- + H + qizil vino rangsiz rangsiz ko’k pH=8 —9 bo’lganda eritmaning rangi keskin o’zgaradi. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan H + ionini bog'lab olish uchun titrlash ammiakli bufer eritma ishtirokida olib boriladi.

1. Ishchi eritma tayyorlash . Konsentratsiyasi (titri) ma’lum bo’lgan eritmalar titrlangan, titrant yoki standart eritmalar deyiladi. Ular quyidagi talablarga javob berishi lozim: — modda kimyoviy toza bo’lishi; — moddaning tarkibi uning formulasiga to’la mos kelishi; — modda quruq holda saqlanganda ham, eritma holda saqlanganda ham barqaror bo’lishi; — moddaning gramm-ekvivalent qiymati mumkin qadar katta bo’lishi kerak, chunki bu eritmaning titrini aniq topishga imkon beradi. Qayd etilgan talablarga javob beradigan moddalar titrlangan yoki boshlang'ich moddalar deyiladi, chunki ulardan foydalanib qolgan boshqa moddalarning titri aniqlanadi. 2. Indikatorlar tanlash. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, titrlashda ekvivalent nuqta titrlashning oxirgi nuqtasi indikatorlar yordamida aniqlanadi. Agar indikator to’g'ri tanlansa, ekvivalent nuqta bilan titrlashning oxirgi nuqtasi bir nuqtada yotadi. Indikatorlar ishlatilish usuliga ko’ra, ichki va tashqi indikatorlarga bo’linadi. Agar indikator titrlanadigan eritmaga qo’shilsa ichki indikator deyiladi. Agar titrlanayotgan eritmadan bir tomchi olib indikator qog'ozga tomizilib tekshirilsa, tashqi indikator deyiladi. Ishlatiladigan reaksiyaning turiga ko’ra, indikatorlar quyidagilarga bo’linadi: — kislota-asosli indikatorlar; — oksidlanish-qaytarilish (red-oks) indikatorlari; — kompleksonometrik (metall) indikatorlari; — adsorbsiyalanish indikatorlari.

Titrlashda eng asosiysi indikatorni to’g'ri tanlash kerak. Agar tahlildagi hamma shartlar to’g'ri bajarilgan bo’lib, indikator to’g'ri tanlanmasa, olingan natijalar noto’g'ri bo’ladi. Indikatorning o’zgarish sohasi — pH ko’rsatkichi, indikatorning titrlash ko’rsatkichi esa ekvivalent nuqtaning pH iga to’g'ri kelishi kerak. Shuning uchun indikatorni tanlashdan oldin titrlash egri chiziqlaridan pH ko’rsatkichi oralig'i aniqlanadi, keyin o’zgarish sohasi shu oraliqqa to’g'ri keladigan indikator tanlanadi. Sut mahsulotlarining kislotaliligini aniqlash . Sutning kislotaliligi deganda 100 ml sutdagi kislotani neytrallash uchun sarflangan 0,1000 mol/1 NaOH eritmasining millilitrlarda ifodalangan soni qabul qilingan (Terner, T° graduslarida ifodalanadi). Sutning kislotaliligi sut tarkibidagi kazein, fosfat, limon va karbonat kislotalarning nordon tuzlari miqdori bilan tavsiflanadi. Sut kislotasining bakteriyalari ta’sirida sutdan sut kislotasi hosil bo’ladi. Toza sutning kislotaliligi 16 —18 T°. Agar sutning kislotaliligi 27—30 T° bo’lsa, sut qaynatilganda buziladi. Ba’zan sut va sut mahsulotlarining kislotaliligi sut kislotasining foizlarda (%) olingan miqdori bilan ifodalanadi. ( СН 3 СНОНСООН — nisbiy molekulyar massasi 90). 1 ml 0,1000 mol/ 1 NaOH ga (1 T°) 0,009 g sut kislotasi to’g’ri keladi. Masalan, 100 g (yoki 100 ml) sutning kislotaliligi 20 T° bo’lsa, demak, unda 20 • 0,0090 = 0,18 g yoki 0,18 % sut kislotasi bo’ladi. Titrlash kolbasiga 10,00 ml sut olib, ustiga 20,00 ml suv, 2—3 tomchi fenolftalein qo’shiladi va buretkadagi titri aniq bo’lgan NaOH eritmasi bilan titrlanadi. Eritma och pushti rangga kirguncha titrlash davom ettiriladi.

Tajriba uch marta takrorlanib, sutning kislotaliligi quyidagi formula asosida hisoblanadi (K', T°). bu yerda: К — sutning kislotaliligi, T°; Vo’r. N аон — 10,00 ml sutni titrlash uchun sarf bo’lgan o ‘rtacha hajm, ml; N Na0H — NaOH eritmasining konsentratsiyasi, mol/1; 100 — titrlash uchun olingan sutning hajmi, ml; 0,1 — 0,1 mol/1 NaOH eritmasining konsentratsiyasi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Fizik – kimyoviy tahlil uslublari

Miqdoriy analizning mohiyati va uning usullari

Analitik kimyo fani va uning uslublari

Kimyoda miqdoriy nisbatlar

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari