Kimyoda miqdoriy nisbatlar - Kimyo - Referatlar

Kimyoda miqdoriy nisbatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Kimyoda miqdoriy nisbatlar Reja: 1. Kimyoda atom- molekulyar ta‘limot. Kimyoviy elementlar. 3. Nisbiy atom va nisbiy molekulyar massalar. 4. Mol. Molyar massa. 5. Massalar saqlanish qonuni. 6. Tarkibning doimiylik qonuni. 7 Ekvivalentlar qonuni. 8. Gaz qonunlari. Avogadro qonuni.

Tayanch iboralar va tushunchalar. Molekula, massa atom birligi, nisbiy atom massa, nisbiy molekuyar massa, mol, molyar massa, Avogadro doimiysi, daltonidlar, bertollidlar, kimyoviy ekvivalent, molyar xajm, gazlar zichligi. 1. KIMYODA ATOM – MOLEKULYAR TA‘LIMOT. XVIII asrning o’rtalarida M.V.Lomonosov qadimgi yunon faylasuflari Levkip va Demokritning «hamma moddalar juda mayda zarrachalar-atomlardan tuzilgan, hamda ular doimiy va uzluksiz harakatda bo’ladi, dunyoda sodir bo’ladigan barcha o’zgarishlar atomlarning birikishi yoki bir-biridan ajralishi natijasidir», - degan atomistik tasavvurini rivojlantirib, sistemaga soldi hamda kimyoga tatbiq etdi. Bu ta‘limotning asosiy qoidalari «Matematik kimyo elementlari» (1741) nomli va boshqa ko’pgina asarlarida bayon qilingan. U ham o’z ta‘limotiga barcha moddalar juda mayda zarrachalardan tuzilgan, degan fikrni asos qilib oldi va zarrachalarni ikki turga bo’ldi: atomlarni «elementlar» deb, molekulalarni esa «korpuskulalar» deb nomladi. Molekulalar hosil bo’lishida atomlar bir-biri bilan mikdoriy nisbatlarda birikadi. Molekulalarning xossalari faqat ularning tarkibiga kirgan atomlar sonigagina bog’lik bo’lmay, balki atomlarning molekulada joylashish tartibiga ham bog’likdir. Lomonosov ta‘limotining mohiyatini quyidagi qoidalar bilan bayon qilish mumkin: 1. Barcha moddalar «korpuskula» (molekula ) lardan tarkib topgan, ular bir- biridan oraliq – fazo bilan ajralgandir va ular to’xtovsiz harakatda bo’ladi. 2. «Korpuskula» lar «element» (atom) lardan tarkib topgan. «Element» lar ham to’xtovsiz harakatda bo’ladi. 3. «Element» lar aniq massa va o’lchamga ega. 4. Oddiy moddalarning «korpuskula» lari bir xil elementlardan, murakkab moddalarning «korpuskula» lari turli elementlardan tuzilgan.

M.V.Lomonosovdan qariyb yarim asr keyin, ingliz olimi J.Dalton kimyo va fizika sohasida yig’ilgan tekshirish natijalarini atomistik ta‘limot asosida talqin qildi; u 1808 yilda atomistik ti‘limotni quyidagicha ta‘rifladi: a) moddalar nixoyatda mayda zarrachlar – atomlardan tuzilgan, atom yanada kichikroq zarrachalarga bo’lina olmaydi; b) har qaysi kimyoviy element faqat o’ziga hos «oddiy» atomlardan tuzilgan bo’lib, bu atomlar boshqa element atomlaridan farq qiladi, har bir elementning atomi o’ziga hos massa va o’lchamga ega; v) kimyoviy reaktsiya vaqtida turli elementlarning «oddiy» atomlari o’zaro aniq va o’zgarmas butun sonlar nisbatida birikib, «murakkab» atomlarni hosil qiladi g) faqat boshqa – boshqa xossalarga ega bo’lgan atomlar o’zaro birika oladi, bir elementning atomlari hech qachon o’zaro kimyoviy reaktsiyaga kirishmaydi. Ular faqat bir-biridan itariladi. Dalton atomistik ta‘limotga tayanib, kimyoning asosiy qonunlarini izohlab berdi. U kimyoviy element tushinchasiga aniq ta‘rif berdi: «kimyoviy element bir xil xossalar bilan tavsiflanadigan atomlar turidir». Bundan tashqari, u «atom massa» (ya‘ni atomning nisbiy massasi) tushunchasini kiritdi, vodorodning atom massasini shartli ravishda birga teng deb qabul qildi. Dalton ta‘limotida kamchilliklar borligi o’sha vaqtdayoq ma‘lum bo’ldi. Dalton ta‘limoti oddiy moddalarning molekulalari bo’lishini inkor qildi. Undan tashqari Dalton murakkab moddalarning tuzilishini talqin qilishda hatoga yo’l qo’yib, bir elementning bir atomi ikkinchi elementning fakat birgina atomi bilan birikadi, deb faraz qildi. Shunga asoslanib, Dalton suv formulasini NO, ammiaknikini NH, etilennikini SN shaklida ifodaladi. Dalton atom massa tushunchasi bilan «ekvivalent» tushunchasi orasidagi farkni ko’rmadi. Shuni ta‘kidlab o’tish kerakki, Daltonning oddiy moddalarda molekulalar bo’lishini inkor etishi kimyoning keyingi rivojlanishiga halol berdi. Kimyoda atom – molekulyar ta‘limot faqat XIX asrning o’rtalaridagina uzil – kesil qaror topdi. Kimyogarlarning 1860 yilda Karlsrue shaxrida bo’lib o’tgan

xalqaro anjumanida molekula va atom tushunchalarining ta‘rifi qabul qilindi. Hozir zamonaviy atom-molekulayar ta‘limotni quyidagicha bayon qilish mumkin: 1. Moddaning kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan eng kichik zarrachasi – atom deb ataladi. Bir turdagi atomlar «kimyoviy element» deyiladi. 2. Tabiatdagi moddalarning turli-tumanligi kimyoviy elementlar atomlarining o’zaro turlicha birikishi bilan izohlanadi. 3. Atomlar o’zaro birikib molekulalar xosil qila oladi. Molekula ayni modda tarkibini va kimyoviy xosslarini ifodalovchi eng kichik zarrachadir. Molekulalarning o’zaro jipslashishi natijasida «molekulyar tuzilishli» moddalar hosil bo’ladi. Bu moddalarda molekulalararo tortishuv kuchlari molekula tarkibidagi atomlararo tortishuv kuchlaridan kichik bo’lganligi sababli, molekulyar tuzilishli moddalar past temperaturada suyuklanadi va qaynaydi. 4. Atomlar o’zaro birikishi natijasida atomlar tuzilishiga ega bo’lgan moddalar hosil bo’lishi ham mumkin. Bu moddalar ko’p miqdordagi batartib o’rnashgan atomlardan iborat bo’lib, ularni «atom tuzilishli» moddalar deb ataladi. Ular (masalan, olmos va boshqalar) yuqori haroratlarda suyuqlanadi. 5. Moddalar o’z tarkibi jihatidan oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. 6. Molekula va atom uzluksiz harakatda bo’ladi. 7. Kimyoviy reaktsiya vaqtida o’zaro ta‘sirlashuvchi moddalar tarkibidagi atomlar qayta guruhlanishi natijasida yangi mahsulotlar hosil bo’ladi. 8. Atom kimyoviy elementning eng kichik zarrachasi bo’lib, shu elementning barcha kimyoviy xossalarini o’zida mujassam qiladi. KIMYOVIY ELEMENTLAR. Atom – molekulyar ta‘limot nuqtai nazaridan atomlarning har qaysi alohida turi kimyoviy element deyiladi. Element – ma‘lum xossalarga ega bo’lgan atomlar turidir. Atomning eng muhim xarakteristikasi uning yadrosining musbat zaryadi bo’lib, u son jihatdan elementning tartib raqamiga teng. Yadro zaryadining qiymati

atomlarning har xil turlari uchun bir – biridan farq qiluvchi belgisi hisoblanadi, bu esa element tushunchasiga ancha to’liq ta‘rif berishga imkon beradi. Kimyoviy element – bu yadrosining musbat zaryadi bir xil bo’lgan atomlarning muayyan turidir. Oddiy moddalar molekulasi bir xil elementning atomlaridan ( Н 2 , О 2 , N 2 , CI 2 va boshq), murakkab moddaning molekulasi esa ikki yoki bir necha xil elementning atomlaridan (masalan, suv Н 2 О vodorod va kislorod atomlaridan) tarkib topgan bo’ladi. Barcha elementlar odatda metallar bilan metallmaslarga bo’linadi. Lekin bunday bo’linish shartlidir. Elementlarning muhim ta‘rifi ularning yer po’stlog’ida, ya‘ni Yerning yuqori qattiq qobig’ida tarqalganligidir, bu qobiqning qalinligi shartli ravishda 16 km ga teng deb qabul qilingan. Elementning yer po’stlog’ida tarqalganligini geokimyo – Yer haqidagi fan o’rganadi. Ma‘lumotlarga ko’ra eng ko’p tarqalgan element – kislorod yer po’stg’ogi massasining 47,2 % ni tashkil etadi, so’ngra kremniy – 27,6, alyuminiy-8,80, temir- 5,10, kaltsiy- 3,6, natriy – 2,64, kaliy- 2,6, magniy- 2,10, vodorod- 0,15% Keltirilgan raqamlardan ko’rinib turibdiki, elementlar yer po’stlog’ida juda notekis tarqalgan. Aytib o’tilgan 9 element yer po’stlog’i massasining 99,79 % ni, qolgan barcha elementlar – faqat 0,21 % ni tashkil etadi. Mashxo’r olim Robert Boyl davridayok murakkab moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladigan, lekin o’zi yanada oddiyroq moddalarga parchalana olmaydigan oddiy modda kimyoviy element deb atalgan edi. Bu ta‘rifga Dalton atomistikasi hech qanday qo’shimcha kirita olmadi. Lekin M.V.Lomonosov va D.I.Mendeleev «element» tushunchasi bilan «oddiy modda» tushunchasi orasidagi farqni birinchi bo’lib aniq ko’rsata oldilar. D.I.Mendeleevning aytishicha: «Element deganda, oddiy va murakkab moddalarni tashkil etgan va ularga ma‘lum fizik hamda kimyoviy xossalar majmuini bera olgan moddiy tarkibiy qismlarni tushunmoq kerak. Agar oddiy moddani molekula deb tushunish o’rinli bo’lsa, elementni atom deb tushunmoq to’g’ri bo’ladi. Uglerod – element, lekin ko’mir, grafit va olmos oddiy

moddalardir». Demak, D.I.Mendeleevning ta‘rifiga «kimyoviy element - oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiradigan va ma‘lum atom massaga ega bo’lgan atomlar turidir». Izotoplar kashf etilganidan keyin, yuqoridagi ta‘rifni qayta ko’rib chiqishga to’g’ri keldi. Atom massalarini qayta qarab chiqish yuzasidan 1923 yilda tashkil etilgan xalqaro komissiya qaroriga muvofiq «kimyoviy element – bir xil yadro zaryadiga ega bo’lgan atomlar turi» deb ta‘riflandi. 3. NISBIY ATOM VA NISBIY MOLEKULYAR MASSALAR Eng yengil atom – vodorod atomi bo’lib, uning massasi 1,674 . 10 –27 kg ni; Yerda uchraydigan eng og’ir atom – uranniki – 3,952 . 10 –25 kg ni, kislorodniki – 2,667 . 10 –27 kg ni , uglerodniki esa – 1,993 . 10 –26 kg ni tashkil etadi. Hisoblashlarda, bunday sonlarni qo’llash noqulaydir. Shuning uchun kimyoda, fizikada va umuman hamma tabiatshunoslikda atom massalarining mutlaq emas balki, nisbiy qiymatlaridan foydalaniladi. 1961 yilda atom massasining birligi qilib uglerod izotopi 12 С atomi massasining 1/12 qismiga teng bo’lgan massa atom birligi (m.a.b.) qabul qilingan. Ko’pchilik kimyoviy elementlarda massasi turlicha bo’lgan atomlar bo’ladi. Shu sababli: elementning tabiiy izotoplar tarkibidagi atomi o’rtacha massasining uglerod 12 С atom massasining 1/12 qismiga nisbatiga teng kattalik kimyoviy elementning nisbiy atom massasi ( А r r ) deyiladi. Elementlarning nisbiy atom massaslari (uni «atom massa» deb atalsa ham bo’ladi) А r r bilan belgilanadi, bunda indeks r – inglizcha relative nisbiy so’zining bosh harfidir. А r ( Н ) , А r ( О ), А r ( С ) yozuvlar vodorodning nisbiy atom massasi, kislorodning nisbiy atom massasi va uglerodning nisbiy atom massasini bildiradi. Masalan, А r ( Н ) = кг кг 26 27 10 993,1 12/1 10 674,1      = 1,0079 ;

А r ( О ) = кг кг 26 26 10 993,1 12/1 10 667,2      = 15,9994; Nisbiy atom massa – kimyoviy elementning asosiy harakteristikalaridan biridir. Atom massalarning hozirgi qiymatlari D.I. Mendeleevning elementlar davriy sistemasida berilgan. Moddaning tabiiy izotoplar tarkibidagi molekulasi o’rtacha massasining uglerod atomi 12 С massasining 1/12 qismiga nisbatiga teng qiymat moddaning nisbiy molekulyar massasi М r deyiladi. Nisbiy molekulyar massa son jihatdan modda molekulasi tarkibiga kiradigan barcha atomlar nisbiy atom massalarining yig’indisiga teng. Uni moddaning formulasidan oson hisoblab topish mumkin. Masalan, М r ( Н 2 О ) quyidagicha topiladi: 2 Ar (H) = 2  1,00797 = 2,01594 Ar (O) = 1  15,9994 = 15,9994 Mr (H 2 O) = 18,01534 Demak, suvning nisbiy molekulyar massasi 18, 01534 ga yoki yaxlitlaganda 18 ga teng. Nisbiy molekulyar massa berilgan modda molekulasining massasiga 12 С atomi massasining 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini ko’rsatadi. Masalan, suvning molekulyar massasi 18 ga teng. Bu degan so’z, suv molekulasining massasi 12 С atom massasining 1/12 qismidan 18 marta katta demakdir. Nisbiy molekulyar massa ham – moddalarning asosiy harakteristikalaridan biridir. 3. MOL. MOLYAR MASSA. Hamma kimyoviy hisoblarda muhim tushuncha bo’lib mol hizmat qiladi. «Fizikaviy kattaliklar birliklari» Davlat standartida mol uchun quyidagi ta‘rif berilgan: « Mol – bu moddaning 0,012 kg uglerod izotopi 12 С da nechta atom bo’lsa, tarkibida shuncha struktura birliklar (molekula, atom, ion, elektron va boshqalar) bo’ladigan miqdoridir. » Masalan, 1 mol uglerod (IV) – oksidi ( СО 2 ) 1 mol СО 2 molekulasidan, 1 mol С atomlaridan 2 mol O atomlaridan, 22

mol elektronlardan 3 mol atom yadrolardan tarkiblangan; 1 mol natriy sulfid esa 1 mol Na 2 SO 4 guruhidan, 2 mol Na + ionlaridan, 1 mol SO 4 2- ionlaridan tarkiblangan. Bitta uglerod atomining massasini (1,993 . 10 –26 kg ) bilgan holda 0,012 kg ugleroddagi atomlar soni N A ni hisoblab topish mumkin. N A = 23 26 10 02,6 10 993,1 / 012,0     кг моль кг г / моль Bu son Avogadro doimiysi deyiladi (belgisi N A , o’lchovi g/mol) va istalgan moddaning bir molidagi struktura birliklari sonini ko’rsatadi. Mollar hisobidagi modda miqdori massaga proportsional bo’lmaydi, chunki ayni bir modda molekulalari massalari hatto turli xil izotoplardan tarkib topganini hisobga olmaganda ham, har xil energetikaviy holatlarida turli massaga ega bo’ladi. Shuning uchun modda miqdori – mol yangi birlik bo’lib, massadan farq qiladi. Molyar massa – modda massasining moddaning miqdoriga nisbatiga teng kattalik. Uning o’lchovi kg/mol yoki g/mol; odatda u M xarfi bilan belgilanadi. Molekulaning massasini bilgan holda moddaning molyar massasini oson hisoblab topish mumkin. Masalan, agar suv molekulasining massasi 2,99 . 10 -26 kg ga teng bo’lsa, u holda molyar massasini М r ( Н 2 О ) = 2,99  10 –26 кг . 6,02 . 10 23 g/ mol = 0,018 kg/mol, ya‘ni 18 g/ mol bo’ladi. Umumiy holda moddaning g/mol da ifodalangan molyar massasi shu moddaning nisbiy atom yoki nisbiy molekulyar massasiga son jihatidan teng bo’ladi. Masalan, С , Fe, O 2 , H 2 O larning nisbiy atom va molekulyar massalari tegishlicha 12, 56, 32, 18 ga teng, ularning molyar massalari esa tegishlicha 12 g/mol, 56 g/ mol, 32 g/mol, 18 g/mol bo’ladi. Molekulyar massani molekulyar holatdagi moddalar uchun ham, atomar holatdagi moddalar uchun ham hisoblab topish mumkin. Masalan, vodorodning nisbiy molekulyar massasi М r ( Н 2 ) = 2, moddaning struktura birliklari soni (N А ) bilan aniqlangan miqdori bir xil – 1 mol. Lekin molekulyar vodorodning molyar

massasi esa 1 g/mol. Bir mol atom, molekula yoki ionlardagi zarrachalar soni Avogadro doimiysiga teng bo’ladi, masalan: 1 mol 12 С atomlari = 6,02  10 23 atom 12 С 1 mol Н 2 О molekulalari = 6,02  10 23 molekula Н 2 О 1 mol SO 2- 4 ionlari = 6, 02  10 23 SO 4 2- ionlari Massa bilan modda miqdori – har xil tushunchalardir. Massa kilogrammlarda (grammalarda), modda miqdori esa – mollarda ifodalanadi. Moddaning massasi (m, g), moddaning miqdori (n , mol ) va molyar massa (M, g/ mol) orasida oddiy nisbatlar bor: m = nM n = M m M = n m SHu formulalardan modda muayyan miqdorining massasini hisoblab topish, yoki moddaning ma‘lum massasidagi mollar sonini aniqlash yoxud moddaning molyar massasini oson topish mumkin. 5. MASSALAR SAQLANISH QONUNI. Moddalar massasining saqlanish qonuni – kimyoning birinchi qonunidir. Bu qonunni dastlab 1748 yilda M.V.Lomonosov, keyin 1789 yilda frantsuz kimyogari Lavuaze mustaqil ravishda ta‘riflab bergan. Qonunning hozirgi ta‘rifi quyidagicha: Kimyoviy reaktsiyaga kirishadigan moddalarning massasi reaktsiya natijasida hosil bo’ladigan moddalarning massasiga teng. Moddalar massasining saqlanish qonunini atom – molekulyar ta‘limot nuqtai nazardan shunday izohlash mumkin: kimyoviy reaktsiyalarda atomlar yo’qolmaydi va yo’qdan vujudga kelishi mumkin emas; reaktsiyagacha va reaktsiyadan keyin atomlarning umumiy soni o’zgarmasligicha qoladi. Masalan, vodorod bilan xlorni ikki atomli molekulalari o’zaro ta‘sir ettirilganda shuncha NCI molekulasi hosil

bo’lishi kerakki, vodorod bilan xlor atomlarining soni ikkiga teng bo’lsin, ya‘ni ikki molekula HCI hosil bo’lishi kerak: Н 2 + CI 2 = 2HCI Moddalar massasining saqlanish qonuni M.V.Lomonosov energiyaning (harakat miqdorining) saqlanish qonuni bilan bog’ladi. U bu qonunlarni birgalikda, tabiatning umumiy qonuni sifatida qaradi va quyidagicha ta‘rifladi: «Tabiatdagi barcha o’zgarishlarning mohiyati shundan iboratki, bir jismdan qancha olinsa, boshqasiga shuncha qushiladi». Masalan, agar qaerdadir materiya bir oz kamaysa, boshqa joyda ko’payadi. Katta miqdorda energiya ajralib chiqishi bilan sodir bo’ladigan jarayonlarda moddalar (masalan, radioaktiv moddalarning yemirilishi, atom hamda vodorod bombalarining portlashi ) massasining saqlanish qonuniga emas balki materiyaning saqlanish qonuniga bo’ysunadi. Agar jarayonning issiqlik effekti Q bo’lsa, jarayon davomida modda massasining o’zgarishi Eynshteyn tenglamasi bilan ifodalanadi: m = 2 C Q bu yerda С 2 nihoyatda katta son (9  10 16 м  С –1 ) bo’lganligidan odatdagi reaktsiyalarda massa o’zgarishi nihoyatda kichik bo’ladi va uni tarozi yordami bilan ham paykash qiyin. Moddalar massasining saqlanish qonuni kimyoviy reaktsiyalarning tenglamalarini tuzish uchun moddiy asos beradi. Unga asoslanib, kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblashlar o’tkazish mumkin. 6. TARKIBNING DOIMIYLIK QONUNI. Frantsuz kimyogari A.Lavuaze 1781 yilda СО 2 gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3 : 8 ekanligini aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmaning tashkil etuvchi elementlarning massalari o’zgarmas nisbatda bo’ladi, degan

xulosa chiqarildi. Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning to’g’riligi barcha olimlar tomonidan e‘tirof etib kelingan. Lekin 1803 yilda boshqa frantsuz olimi Bertole qaytar reaktsiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimyoviy reaktsiya vaqtida hosil bo’ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi reaktsiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’lik bo’ladi, degan xulosa chiqadi. Frantsuz olimi J.L.Prust (1753-1826) Bertollening yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta taxlil qildi: toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo’lishini o’zining juda ko’p analizlari bilan isbotladi. Prust bilan Bertolle orasidagi munozara 7 yil davom etdi. Bu kurash ikki falsafiy oqim ko’rashi bo’ldi. Prust falsafasi – uzluklilik printsipi, Bertolle falsafasi – uzluksizlik printsipi nomi bilan yuritiladi. Ko’pchilik olimlar o’zlarining amaliy ishlari natijalari bilan Prust printsipini tasdiqladilar. Natijada Prust g’olib chiqdi va 1809 yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha ta‘riflandi: har qanday kimyoviy toza birikma, olinish usulidan qat‘iy nazar, o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv tarkibida 11,11 % vodorod va 88,89 % kislorod bo’lib, suv normal sharoitda 0 0 С da muzlaydi, 100 0 С da qaynaydi; uning 4 0 С dagi zichligi 1000 kg/ m 3 yoki 1 g/sm 3 yoxud 1 g/ml –1 ga teng; u o’zgarmas elektr o’tkazuvchanlikka, o’zgarmas qovushoqlikka ega. Kimyoning rivojlanishi shuni ko’rsatdiki, o’zgarmas tarkibli birikmalar bilan bir qatorda o’zgaruvchan tarkibli birikmalar ham bo’lar ekan. M. S. Kurnakovning taklifiga ko’ra o’zgarmas tarkibli birikmalar daltonidlar (ingliz kimyogari va fizigi Daltonni xotirasiga), o’zgaruvchan tarkiblilari – bertollidlar (shunday birikmalar borligini oldindan aytgan frantsuz kimyogari Bertolle xotirasiga) deb ataldi. Daltonidlarning tarkibi butun sonli stexiometrik indekslari bor oddiy formulalar bilan ifodalanadi, masalan, Н 2 О , Н , СС I 4 , CO Bertollidlarning tarkibi o’zgarib turadi va stexiometrik nisbatlarga muvofiq kelmaydi. Masalan, uran (VI) – oksidning tarkibi odatda UO 3 formula bilan ifodalanadi. Haqiqatda esa uning tarkibi UO 2,5 danUO 3 gacha bo’ladi va boshqalar.

Œ згарувчан таркибли бирикмалар борлиги муносабати билан таркибнинг доимийлик š онунининг ќ озирги таърифига ани š ли š киритиш керак б œ лади Molekulyar strukturali, ya‘ni molekulalardan tuzilgan birikmalarning tarkibi, olinish usulidan qat‘iy nazar o’zgarmas bo’ladi. Nomolekulyar strukturali (atomli, ionli va metall panjarali) birikmalarning tarkibi esa o’zgarmas bo’lmaydi va olinish sharoitlariga bog’lik bo’ladi. 7. EKVIVALENTLAR QONUNI. Kimyoviy elementlar bir-biri bilan qanday og’irlik miqdorlarda birikishini ko’rsatuvchi son ekvivalent soni deb ataladi. Moddalar o’zaro ma‘lum massa miqdorlarida birikadi. Masalan, 49 g sulfat kislota 32,5 g rux bilan reaktsiyaga kirishganida 1 g vodorod ajralib chiqadi. Sulfat kislotaning o’rniga 36,5 g xlorid kislota olinsa ham o’shancha vodorod ajralib chiqadi. Ruxning o’rniga alyuminiy olinsa, 1 g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo’ladi. Demak, kimyoviy jihatdan qaraganda 49 g sulfat kislotaning “qiymati” 36,5 g xlorid kislota “qiymatiga”, 32,5 g ruxning “qiymati” esa 9g alyuminiy qiymatiga tengdir. Bunday misollarni juda ko’p keltirish mumkin. Bu xolni tasvirlash uchun Vollaston 1814 yilda kimyoga ekvivalent (“teng qiymatli”) degan tushunchani kiritdi. Vodorodning ekvivalenti 1 ga teng deb qabul qilindi, 1 massa qism vodorod 8 massa qism kislorod bilan birikkanda 9 massa qism suv hosil bo’ladi, shuning uchun kislorodning ekvivalenti 8 ga teng. Elementning bir massa qism vodorod va 8 massa qism kislorod bilan birika oladigan yoki shularga almashina oladigan miqdori uning kimyoviy ekvivalenti deb ataladi. Masalan, magniyning ekvivalenti 12 ga teng, chunki 8 g kislorod 12 g magniy bilan qoldiqsiz birikib, 20 g magniy oksid hosil qiladi. Murakkab moddaning bir ekvivalenti (1 massa qism) vodorod yoki bir ekvivalent (8 massa qism) kislorod bilan yoxud, umuman boshqa har qanday elementning bir ekvivalenti bilan reaktsiyaga kirishadigan massa miqdori shu murakkab moddaning ekvivalenti deb ataladi. Ekvivalentlar qonuni

quyidagicha ta‘riflanadi: reaktsiyaga kirishuvchi moddalar massasi shu moddalarning kimyoviy ekvivalentlarga proportsionaldir. Uning matematik ifodasi: 2 1 2 1 Э Э m m  bunda m 1 va m 2 – birinchi va ikkinchi moddalarning massasi; Э 1 va Э 2 – birinchi va ikkinchi moddalarning ekvivalentlari; Elementlarning ekvivalenti tajribada analiz, sintez va umuman kimyoviy reaktsiya natijalari asosida hisoblab topiladi. Elementning atom massasini valentligiga bo’lish bilan ham shu elementning ekvivalentini hisoblash mumkin, atom massa ekvivalentning valentlikka ko’paytmasiga tengdir. Valentligi o’zgaruvchan elementlarning ekvivalentlari ham o’zgaruvchan bo’ladi. Kislota ekvivalentini hisoblash uchun uning molekulyar massasini kislotaning asosligiga bo’lish kerak: masalan, ortofosfat kislota Н 3 Р O 4 3 asosli bo’lgani uchun uning ekvivalenti 6, 32 3 98  ga teng. Asos ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini shu asos tarkibidagi metallning valentligiga bo’lish kerak. Masalan, Са ( ОН ) 2 ning ekvivalenti 37 2 74  ga teng. Tuz ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini tuz tarkibidagi metallning umumiy valentligiga bo’lish kerak. Masalan, AI 2 (SO 4 ) 3 ning ekvivalenti 57 6 342  dir. 8. GAZ QONUNLARI. AVOGADRO QONUNI. Gazlar tekshirish uchun eng oddiy ob‘ekt bo’lganligi sababli, ularning xossalari va gazsimon moddalar orasidagi reaktsiyalar eng to’liq o’rganilgan.

Frantsuz olimi Gey – Lyussak (1778-1850) ta‘riflagan hajmiy nisbatlar qonuni atom massalar xaqidagi masalani yechishga katta yordam berdi. Bu qonun quyidagicha ta‘riflanadi: kimyoviy reaktsiyaga kirishuvchi gazlarning hajmlari o’zaro va reaktsiya natijasida hosil bo’ladigan gazlarning hajmlari bilan oddiy butun sonlar nisbati kabi nisbatida bo’ladi. Masalan, 2 hajm vodorod 1 hajm kislorod bilan yuqori haroratda reaktsiyaga kirishganda 2 hajm suv bug’i hosil bo’ladi. Albatta, bunday reaktsiyada ishtirok etgan gazlarning hajmlari bir xil bosim va bir xil temperaturada o’lchanishi lozim. Italiya olimi A.Avogadro 1811 yilda quyidagi gipotezani ilgari surdi: bir xil sharoitda (bir xil harorat va bir xil bosimda ) va barobar hajmda olingan turli gazlarning molekulalari soni o’zaro teng bo’ladi. Avogadroning bu qonuni juda ko’p tajribalar yordamida tasdiqlandi va 1860 yildan boshlab qonun sifatida tan olindi. Avogadro qonunidan uchta xulosa chiqadi: 1. Oddiy gazlarning (kislorod, vodorod, azot, xlor) molekulalari ikki atomdan iborat. 2. Normal sharoitda bir mol gaz 22,4 l hajmni egallaydi. Bir xil sharoitda teng hajmda olingan ikki gaz massasi orasidagi nisbat shu gazlarning molekulyar massasi orasidagi nisbatga teng. SHarl – Gey- Lyussak qonuniga muvofiq: a) o’zgarmas bosimda gaz massasining hajmi gazning mutlaq haroratiga proportsional bo’ladi: V= (const . T) 1p m yoki V 1 /V 2 = Т 1 / Т 2 Bu yerda: Т =273+t 0 ; uni darajaning Kelvin shkalasi deyiladi (K harfi bilan yoziladi). b) o’zgarmas hajmda o’zgarmas gaz massasining bosimi gazning mutlaq haroratiga proportsional bo’ladi: Р = (const . T) 1 V m yoki P 1 / Р 2 = Т 1 / Т 2

Gazning bosimi, hajmi va harorati orasidagi bog’lanish ideal gazning holat tenglamasi yoki Klapeyron tenglamasi bilan ifodalanadi:T PV T V Р   0 0 0 Fizikada gazning normal holati deb, uning Т = 273 К va Р = 101,325 Kpa bosimdagi holati qabul qilingan. Gazning hajmini normal sharoitga keltirish uchun yuqridagi formuladan kelib chiqadigan tenglamadan foydalaniladi: V 0 = T P T V Р    0 0 Normal sharoitda turli gazlarning 1 moli 22,4l ga teng hajmni egallaydi. Bu hajm gazning molyar hajmi deyiladi. Gazning molyar hajmi – bu modda hajmning shu moddaning miqdoriga nisbatidir: V m = n V bunda V m = gaz ning molyar hajmi (o’lchov birligi m 3 / mol yoki l/ mol); V – sistemadagi moddaning hajmi; n – sistemadagi moddaning miqdori. Bir gaz muayyan hajmi massasining xuddi shunday hajmdagi ikkinchi gaz (o’sha sharoitlarda olingan) massasiga nisbati birinchi gazning ikkinchi gazga nisbatan zichligi deyiladi. (D harfi bilan belgilanadi):  2 1 М М Д , bundan М 1 = М 2 . Д Odatda, gazning zichligi eng yengil gaz – vodorodga nisbatan aniqlanadi ( Д 2 Н bilan belgilanadi). Vodorodning molyar massasi 2,016 g/mol yoki takriban 2 g/mol ga teng. Shu sababli quyidagini olamiz: М = 2 . Д Н

Ko’pincha gazning zichligi havoga nisbatan aniqlanadi. Havo gazlar aralashmasi bo’lsa ham har holda uning o’rtacha molekulyar massasi bor, deyiladi. Bu massa 29 g/molga teng. Bu holda molyar massa ushbu ifodadan aniqlanadi: М = 29 Д Х Molekulyar massalarni aniqlash shuni ko’rsatadiki, oddiy gazlarning molekulalari ikki atomdan ( Н 2 , F 2 , CI 2 , O 2 , N 2 ), nodir gazlarning molekulalari esa – bir atomdan tarkib topgan ( Не , Ne, Ar, Kr, Xe, Rn). Nodir gazlar uchun «molekula» va «atom» tushunchalari teng qimmatlidir. Lekin ayrim boshqa oddiy moddalarning molekulalari uch va undan ko’p atomlardan tarkib topgan, masalan ozon О 3 , fosfor Р 4 molekulalari, o’rtacha haroratda oltingugurt bug’lari S 8 . Avogadro qonuni asosida turli hisoblashlar o’tkaziladi – gazlarning normal sharoitdagi hajmi, massasi, zichligi, gazsimon moddalarning molyar massasi, shuningdek, gazlarning nisbiy zichligi hisoblab topiladi.

ADABIYOTLAR 1. K. Axmerov va boshqalar.«Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil. 3. N.A. Parpiev va boshqalar. «Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston», 2000yil. 4. Maksudov N. X. Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik. Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil. 5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S. Guzeya -3– e iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 1989. – 640s. 6. Rustamov X.R. Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. «O’zbekiston», 2000. – 487 b. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kimyoda atom molekulyar ta'limot

Miqdoriy tahlil va uning uslublari

Molekuladagi atomlar ta’sirini miqdoriy jihatdan aniqlash

Miqdoriy analizning mohiyati va uning usullari

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari