Bosh sahifa
Referatlar
Kimyo
Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar
Yuklangan vaqt:
14.01.2024
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
608 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar
Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari
Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar
Gеtеrоhalqali birikmalar
![Kompleks birikmalar tabiatda va odam organizmida keng tarqalgan birikmalardir. Organizmda faoliyat koʻrsatadigan fermentlarning 700 dan ortigʻi metallofermentlar hisoblanadi. Ular kimyoviy tabiatiga koʻra kompleks birikmalardir. Shu bilan bir qatorda dori preparatlarining katta qismini kompleks birikmalar tashkil etadi. Ularning tuzilishi va xossalarini bilgan holda fermentlarning tanadagi faoliyatini oʻrganish, dori preparatlarining ta’sirini oldindan ayta olish mumkin. Tabiatda uchraydigan barcha kimyoviy moddalarni shartli ravishda ikki guruhga boʻlish mumkin: 1. Oddiy, yoki birinchi darajali moddalar, ular qatoriga H 2 O, NH 3 , AgCI, KCN va boshqalar kiradi. 2. Murakkab yoki yuqori darajali moddalar , ularga [ Ag ( NH 3 ) 2 ] CI , K 4[ Fe ( CN ) 6 ], K 2 [ HgCI 4 ] va boshqalar kiradi . Keltirilgan misollardan koʻrinib turibdiki, birinchi darajali moddalar oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlar va binar moddalardir. Ular qatoriga koʻpgina organik birikmalar ham kiradi. Murakkab, yoki yuqori darajali birikmalar birinchi darajali birikmalarning ta’sirlashishi natijasida hosil boʻladi. Ular oʻz navbatida bir qancha turlarga boʻlinadi: a) Qattiq holda barqaror boʻlgan birikmalar. Ular suvda eritilganda boshlangʻich moddalarni yoki ularning ionlarini hosil qiladi. Ularni qoʻsh tuzlar deb ataladi. Masalan, KClˑMgCl 2 ˑ6H 2 O oʻziga xos kristall panjaraga ega boʻlib, eritilganda K + , Cl - , Mg 2+ ionlarini hosil qiladi. b) Qattiq holda va suvli eritmalarda murakkab ion hosil qiluvchi birikmalar: masalan, NH 3 va HCl ning oʻzaro ta’siridan NH 4 Cl hosil boʻladi. Qattiq holda uning kristall panjarasi tugunlarida hamda suvli eritmada ham NH 4 + , Cl - ionlari boʻladi. Yuqorida keltirilgan, a va b holatlarni koʻrib chiqish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, b turdagi birikmalarning hosil boʻlishi sezilarli oʻzgarishlarga sabab boʻladi, ya’ni bunda boshlangʻich moddalardan oʻzining](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-2.png)
![xususiyati va xossalari bilan keskin farq qiladigan, kristall holda hamda eritmada mavjud boʻla oladigan, kompleks birikmalar deb ataladigan yangi modda hosil boʻladi. Ushbu moddalarning hosil boʻlishi markaziy atom va uni oʻrab olgan qarama-qarshi zaryadli ionlar (yoki qutbli molekulalar) ning oʻzaro ta’siridan yuzaga keladi. Kompleks birikmalar tarkibida bir qancha bogʻ turlari kuzatiladi. Masalan, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 birikmasi tarkibida qutbli kovalent, ion va donor- akseptor bogʻlari mavjud. CuSO 4 va NH 3 birikmalarining oʻzaro ta’sirlashib yangi bogʻlarning hosil boʻlishini har qanday atom va molekulalar orasidagi tortishish kuchlari mavjudligi bilan tushuntiriladi. Markaziy atomni orab olgan qutbli guruhlar (yoki ionlar) va markaziy atom orasidagi tortishuv kuchlari bilan bir qatorda qutbli guruhlar (yoki ionlar) orasida oʻzaro itarishish kuchlari ham ta’sir etadi. Ular markaziy atom bilan birgalikda eritmada yagona ion hosil qiladi. Natijada erkin molekulalar oʻzaro bogʻlanib yangi molekulalarga (kompleks birikmalar) aylanadi: CuSO 4 + 4NH 3 = CuSO 4 ·4NH 3 = [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 Reaksiya natijasida hosil boʻlgan birikma yuqori darajali birikmadir. Bunda mis toʻrtta ammiak molekulasini biriktirib oladi. Har bir molekula tarkibidagi bogʻlar saqlanib qolgan holda, misning bosh orbitallariga azotning juft elektronlari joylashishi hisobiga yangi mustahkam bogʻlanish hosil boʻldi. Ushbu bogʻlanish donor - akseptor bogʻlanish boʻlib, donor vazifasini- elektron juft saqlagan element, guruh yoki molekula (jadvalda NH 3 va H 2 O) bajaradi. Akseptor vazifasini oʻzining boʻsh orbitali bilan bogʻlanishda ishtirok etgan element bajaradi va u oʻzining asosiy valentligi bilan bir qatorda qoʻshimcha valentligini ham namoyon qiladi. 1. jadvalda donor vazifasini bajaradigan molekulalarga misol keltirilgan.](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-3.png)
![Jadvaldan koʻrinib turibdiki, metan molekulasida erkin elektron juft yoʻq, ammiak va suv molekulalarida esa ozod elektron juft mavjud, demak, ammiak va suv molekulalari donor guruh vazifasini oʻtay oladi. Ushbu elektron juftlar metall ( b ’ azan metalmaslar ) atomidagi bo ʻ sh yacheykalariga joylashadi va metallar o ʻ zining qo ʻ shimcha valentliklarini namoyon qila oladi . Kompleks birikmalarning olinishi Kompleks birikmalar turli tuman reaksiya jarayonlarida olinadi, natijada rang oʻzgarishi, agregat holatlarning oʻzgarishi kuzatiladi. Qutbli molekulalarning oʻzaro ta’sirlashuvidan hosil boʻlishini koʻrib chiqamiz. Masalan, ammoniy xlorid hosil bo‘lish reaksiyasida boshlangʻich moddalar qutbli boʻlib, ularning oʻzaro ta’sirlashuvi natijasida agregat holatlari ham oʻzgaradi. Ammiak ham, vodorod xlorid ham gaz moddalar, lekin hosil boʻlgan kompleks birikma ammoniy xlorid - qattiq moddadir. NH 3 (g) + HCl (g) = [NH 4 ]Cl (q) Ion tabiatli modda kalsiy xlorid va qutbli kovalent bogʻlanishli ammiak reaksiyasi natijasida murakkab modda - kompleks biirikma hosil boʻladi: CaCl 2 + 8NH 3 = [Ca(NH 3 ) 8 ]Cl 2 kristall Ba’zan kompleks birikmalar hosil boʻlishida keskin rang oʻzgarishi sodir boʻladi. Masalan, misning kompleks birikmasini olish uchun qiyin eriydigan modda-choʻkmani eritish jarayonidan foydalanish mumkin: CuCl 2 + 2NH4OH = Cu(OH) 2 ^ + 2NH 4 Cl Agar havorang Cu(OH) 2 choʻkmasiga moʻl miqdorda NH 4 OH qoʻshsak, choʻkma eriydi va koʻkish-siyoh rangdagi eritma hosil boʻladi: Cu(OH) 2 ^ + 4NH4OH = [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2 + 4H 2 O Kumush xloridning oq choʻkmasiga ammoniy gidroksid ta’sir etilsa, chokma kompleksga oʻtadi: AgCl + 2 NH 4 Cl = [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl↓ + 2 H 2 O. Bunda choʻkmani eritish orqali kompleks birikma olinadi. Kompleks birikmalar hosil boʻlishida reaksiya sharoitini oʻzgartirish yangi kompleks birikmalar hosil boʻlishiga olib keladi:](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-5.png)
![CrCl 3 + 6H 2 O → [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 Ushbu kompleks birikma koʻk binafsha rangda. Undan bir molekula suv ajralsa, toʻq yashil rangli birikma: [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 hosil boʻladi, yana 1 mol suv ajralsa, och yashil rangli birikmaga aylanadi: [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl. Koʻrinib turibdiki, sharoit oʻzgarishi bilan komleks birikmalarning molekulyar tarkibi va xossalari oʻzgaradi. Kompleks birikmalar, kimyoviy jarayonlarda keskin rang oʻzgarishlari bilan borgani uchun, sifat reaksiyalarida keng qoʻllaniladi. Koordinatsion nazariya asoslari Kompleks birikmalar kristall holatda va eritmada mustaqil ravishda mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan birikmalardir. Kompleks birikmalar deb, ligandlar bilan oʻralgan, markaziy atomdan iborat boʻlgan, kristall panjarasida murakkab kompleks ion saqlaydigan moddalarga aytiladi. Kompleks birikmalarning tarkibi va tuzilishini shved olimi Alfred Verner nazariyasi tushuntirib berdi: 1. Koʻpgina elementlar ba’zi reaksiyalarda asosiy valentlikdan tashqari yonaki (qoʻshimcha) valentliklarni ham namoyon qiladi. 2. Asosiy valentliklarning toʻyinishidan birinchi darajali birikmalar hosil boʻladi. Masalan, HCl, H 2 O, NH 3 , CaCl 2 kabi oddiy binary birikmalar hosil boʻlishida kuzatiladi. 3. Yonaki valentliklarning toʻyinishidan yuqori darajali birikmalar hosil boʻladi, masalan, [NH 4 ]Cl, K 3 [Fe(CN) 6 ], K4[Fe(CN) 6 ], [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 va boshqalar. Ular birinchi darajali birikmalar ta’sirlashuvidan olinadi. Birikmalar tuzilishi haqidagi nazariyalarga asosan, kompleks birikmalar tarkibida ikki qism farqlanadi, bu ichki va tashqi sfera: 1. Ichki sfera - markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi) va uning atrofida koordinatsiyalangan ligandlar (addendlar) deb nomlangan ionlar yoki qutbli](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-6.png)
![molekulalardan iborat boʻladi. Markaziy atom va ligandlar birgalikda toʻrtburchak qavs ichiga yoziladi: [Al(H 2 O) 6 ] Al - markaziy atom, H 2 O - ligandlar; 2. Tashqi sfera - markaziy atom bilan bevosita bogʻlanmagan va ichki sferaga sigʻmagan barcha ionlardir. Ular ichki sfera chegaralaridan tashqarida joylashadi. [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 kompleksida Cl - tashqi sfera boʻlib, u toʻrtburchak qavsdan tashqariga yoziladi. Kompleks birikma tuzilishini ifodalashda markaziy o ʻ rinni kompleks hosil qiluvchi ion yoki markaziy atom egallaydi . Ko ʻ pincha markaziy atom vazifasini musbat zaryadlangan metall atomi bajaradi , [ NH 4 ] + , [ H 2 F ] + , [ PH 3 ] + bundan mustasno , bu birikmada markaziy atom vazifasini N 3 - , F , P 3 - bajaradi . Ligand vazifasini neytral molekulalar - NH 3 , H 2 O, NO, CO; kislota qoldiqlari - CN - , CNS - , NO 2 -, Cl - , I-, CO 3 2 -, S 2 O 3 2 -, gidroksid ionlar - OH- va boshqalar bajaradi. Markaziy atom bilan bogʻlangan bir dentantli ligandlarning soni koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bogʻliq. U 1 dan 12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, koʻp hollarda uning qiymati 4 va 6 ga teng. Asosan oksidlanish darajasi +1 ga teng boʻlgan (masalan, Ag+) metall kationlarining koordinatsion soni 2 ga teng boʻladi. Oksidlanish darajasi +2 va +3 ga teng boʻlganlar (Hg, Zn, Cu, Fe, Cr, Al, Co, Ni, Mg, Ca, Pt) ning koordinatsion soni 4, 5, 6 ga teng boʻladi. Oksidlanish darajasi +4](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-7.png)
![qancha koʻp boʻlsa, kompleks shu darajada barqaror boʻladi. Ularga aminosirka kislotaning Cu(II) bilan hosil qilgan kompleks birikmasini misol qilish mumkin: II. Kompleks birikmalar ular hosil qilgan ligandlar tabiatiga koʻra sinflanadi: 1. Ligand vazifasini molekulalar bajaradi: a) Gidratlar - ligand vazifasini faqat suv molekulalari bajaradi (akva - komplekslar) masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]Cl 2 , [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 . b) Kristall holatdagi akvokomplekslar kristallogidratlar deb ataladi. Tuzlar turli organik va anorganik suyuqliklarda eriganda har xil solvato-komplekslar (kristallosolvatlar) hosil boʻladi. c) Ammiakatlar - ligand vazifasini faqat ammiak molekulasi bajaradi. Masalan: [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 . d) Metallarning karbonillari - ligand vazifasini uglerod monooksid bajaradi: [Fe(CO) 5 ], [V(CO) 6 ]. 2. Ligand vazifasini ionlar yoki kislota qoldiqlari bajaruvchi komplekslar: a) Gidroksokomplekslar - ligand vazifasini gidroksil guruh bajaradi. Masalan: [A1(OH) 6 ]Cl 3 , [Zn(OH) 4 ] Cl 2 b) Atsidokomplekslar -ligand vazifasini kislota qoldiqlari bajaradi: Masalan, K4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ]. 3. Aralash komplekslar - bir nechta har xil ligandlar tutgan kompleks birikmalar. Masalan: [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ], [Co(NH 3 ) 4 CI 2 ]Cl III.Kompleks ionning zaryadiga koʻra sinflanishi: Markaziy atom yoki kompleks hosil qiluvchi ion ligandlar bilan bevosita bogʻlanib kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi va ular birgalikda ortiqcha musbat yoki manfiy zaryad hosil qiladi. Ushbu ion kompleks ion deyiladi. Kompleks ionning zaryadi ichki sferani tashkil qiluvchi ionlar zaryadi yigʻindisiga teng boʻlib, u](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-12.png)
![Ba’zi kompleks birikmalar masalan, [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] sis va trans-holatda boʻladi: Uning fazodagi joylashuvi quyidagicha:](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-15.png)
![Co(NH 3 )Cl 2 birikmasi ham tetraedrik tuzilishga ega boʻlib, unda ham sis-trans izomeriya kuzatiladi. Kompleks birikmalarning nomlanishi Kompleks birikmalar quyidagi tartibda nomlanadi: 1. Agar kompleks birikma elektroneytral boʻlsa, avval ligandlar soni va nomi, soʻngra markaziy atomning nomi oʻqiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Masalan: [Pt(NH 3 ) 2 CI 2 ] - diamminodixlorplatina (II). 2. Kation kompleks birikmalarni nomlashda avval ligandlar soni va nomi , so ʻ ngra kompleks hosil qiluvchi atomning nomi o ʻ qiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 -tetraamminomis (II) sulfat. 3. Anion kompleks birikmalarni nomlashda avval tashqi sfera kationi oʻqilib, soʻngra ligandlar soni va nomi oʻqiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga “at” qoʻshimchasi qoʻshib oʻqilib, qavs ichida oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Kompleks birikma eritmalaridagi muvozanat Suvli eritmalarda kompleks birikmalar dissotsilanadi. Birlamchi dissotsimatsiya kuchli elektrolitlar dissotsiatsiyasi kabi boradi: Ikkinchi bosqichda ichki sfera dissotsilanadi. Bu jarayon qiyin kechadi va kompleks birikmaning barqarorligini belgilaydi.](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-16.png)
![kompleks ionning beqarorlik konstanta qiymati eng kichik boʻlgani uchun birinchi va ikkinchi komplekslar CN- ion bilan reaksiyaga kirishib, uchinchi kompleks ionni hosil qiladi. Oʻz navbatida birinchi kompleks NH 3 bilan reaksiyaga kirishib, ikkinchi kompleks ionni hosil qiladi. [Ag(NO 2 ) 2 ]- + 2NH 3 → [Ag(NH 3 ) 2 ] + + 2NO 2 - Kompleks hosil boʻlish reaksiyalarining borish qonuniyatlari va ularni biologik sistemalarga tadbiq qilishni bilish shifokorlar uchun juda zarur, chunki tirik organizmda boradigan koʻpgina biokimyoviy jarayonlar kompleks birikmalar ishtirokida boradi. Gemoglobin - temirning kompleks birikmasi, B12 vitamini - kobaltning kompleks birikmasi, xlorofill - magniyning kompleks birikmasi va boshqalar. Metallofermentlar ham kompleks birikmalardir. Masalan, sitoxrom oksidaza va seruloplazmin - misning, karboksipeptidaza va karboangidraza fermentlari - ruxning kompleks birikmalari. Tirik organizmda fermentativ jarayonlarning faollanishi (yoki soʻnishi) metallarning kompleks hosil qilishi oqibatida amalga oshadi. Masalan, magniy organizmda boradigan muhim biokimyoviy jarayonlarning biri boʻlgan ATF gidrolizini katalizlaydi (kuchaytiradi). Berilliy magniy saqlovchi fermentlarni, kadmiy esa rux saqlovchi fermentlarni barqarorroq kompleks hosil boʻlishi va biometallarni siqib chiqarishi hisobiga ingibirlaydi. Kompleks hosil boʻlish jarayonlarini dorivor vositalarni qoʻllashda ham e’tiborga olinadi, chunki, dori preparatlarining koʻpchiligi biometallar uchun yaxshi ligand vazifasini oʻtashi mumkin. Shuningdek, tarkibida metall saqlagani holda organizmdagi bioligandlar bilan yangi barqaror koordinatsion birikmalar hosil qilishi mumkin. Metallarning, xususan, ogʻir metallarning, masalan, simob, qoʻrgʻoshin, vismut, margimush va boshqalarning ortiqcha miqdorda organizmga tushishi zaharli ta’sir koʻrsatadi. Bu ularning organizmdagi kislorod, azot,](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-18.png)
![olinadi. Tekshirilayotgan Ca 2+ va Mg 2+ ionlarni saqlagan eritmadan zarur hajmda oʻlchab olinadi va unga erioxrom qora T indikatori qoʻshiladi. pH =10 da erioxrom qora T Ca 2+ va Mg 2+ ionlari bilan olcha rangli kompleks hosil qiladi (bunda hosil boʻlgan CaInd- kompleksi nisbatan beqaror): Hind 2 - + Ca 2+ ↔ CaInd- + H + Olcha rang Ca 2+ ionining komplekson bilan hosil qilgan birikmasi - [Caγ] 2 - olcha rangli (CaInd- kompleksi) kompleksga nisbatan barqarorroq: Ca 2+ + [H 2 Y] 2 - ↔ [Caγ] 2 - + 2H + rangsiz Kalsiy va magniyning eritmadagi erkin ionlari komplekson III bilan barqaror kompleks hosil qilib boʻlgandan soʻng, komplekson III kationlarni indikatordan olib barqaror [CaY] - , [MgY]- komplekslarga bogʻlaydi: CaInd- + [H 2 Y] 2 - + OH- ↔ [CaY] 2 + Hind 2 - + H 2 O Olcha rang rangsiz ko’k Ekvivalent nuqtada eritma rangi olcha rangdan koʻk rangga o‘zgaradi. Sanitariya-gigienik analizda kompleksonometriya usuli bilan suvning umumiy qattiqligi aniqlanadi. Bunda ammiakli bufer qoʻshilgan suvga erixrom qora T quruq moddasidan qoʻshiladi, bufer hisobiga pH=9-10 boʻlgani uchun suvdagi Ca 2+ va Mg 2+ ionlari erixrom qora T bilan bogʻlanib olcha rangli hosil qiladi. Bu jarayon titrlash kolbasida sodir boʻladi. Byuretkadan standartlangan komplekson III (Trilon B) eritmasi kolbaga asta-sekin solinadi, reaksiya nihoyasida Trilon B Ca 2+ va Mg 2+ ionlarini erixrom qora T bilan hosil qilgan kompleksidan tortib oladi, chunki, yangi hosil boʻlgan kompleks avvalgisidan barqaror boʻladi. Erkin holda qolgan indikator ioni Hind 2 - eritmani koʻk rangga boʻyaydi, bu reaksiya tugaganidan dalolat beradi. Eritmalar hajmini aniqlab olingach ekvivalentlar qonuni asosida suvning qattiqligi aniqlanadi. Ma’lumki, ichimlik suvining qattiqligi 4-8 oraligʻida boʻlishi kerak. Polimerlar olishda va neftni kimyoviy qayta ishlashda katalizator sifatida; lak- bo‘yoqlarni olishda; yuqori tozalikka ega bo‘lgan metallarni olishda (oltin, kumush, nikel v.h.k.); analitik kimyoda ko‘pgina metall ionlarni aniqlashda va b. qo‘llaniladi.](/data/documents/b2e3be82-534a-47ec-bdc0-e22bb599f7bd/page-26.png)
