Etilen xossalari va gomologik qatori - Kimyo - Referatlar

Etilen xossalari va gomologik qatori

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Etilen xossalari va gomologik qatori. etilenning olinishi va ishlatilishi Reja: 1. Diyen uglevodorodlar. Kimyoviy xossalari 2. Polimerlanish 3. Tabiiy va sintetik kauchuklar 4. Neft va neftni qayta ishlash mahsulotlari 5. Tabiiy gazlar, ularni qayta ishlash

Etilen qatori uglevodorodlari xalqaro nomenklaturaga binoan alkenlar deb ataladi. To’yingan uglevodorodlar molekulasidagi uglerod atomlari o’rtasida yakka bog’lar bo’lsa, etilen qatori uglevodorodlari molekulasidagi uglerod atomlari o’rtasida bitta qo’shbog’ bo’ladi. Shunga ko’ra, etilen qatori uglevodorodlariga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Umumiy formulasi C n H 2 n bo’lgan, molekulasidagi uglerod atomlari o’rtasida bitta qo’shbog’ bo’lgan uglevodorodlar etilen qatori uglevodorodlari yoki alkenlardeb ataladi. Etilen va shu qatordagi boshqa uglevodorodlar molekulalarida qo’shbog’ning bittasi nisbatan oson uzilishi, ikkinchisi esa ancha mustahkamligi tajribada isbotlangan. Masalan, agar etilen bromli suv orqli o’tkazilsa, brom atomlarini biriktirib olishi natijasida bromli suv rangsizlanadi: H 2 C = CH 2 + Br → BrH 2 C – CH 2 Br 1,2-dibrometan Buni δ- bog’ning π- bog’ga nisbatan ancha mustahkamligi bilan tushuntirish mumkin. Ko’pincha etilen spirtlarni qizdirib olinadi. t > 140 ?C, H 2 SO 4 (kons) C 2 H 5 OH H 2 C = CH 2 + HOH etilen Etilen – rangsiz gaz, deyarli hidsiz, havodan biroz yengil, suvda yomon eriydi, 103 ?C da suyuqlanadi va - 169,4 ?C da kristallanadi. Kimyoviy xossalari. Etilen va uning gomologlarining kimyoviy xossalari, asosan, ularning molekulalarida qo’shbog’lar bo’lishi bilan belgilanadi. Ular uchun biriktirib olish, oksidlanish va polimerlanish reaksiyalari xosdir. I. Birikish olish reaksiyasi. 1. Etilen va uning gomologlari galogenlar bilan reaksiyaga kirishadi. Ular bromli suvni rangsizlantiradi: H 2 C = CH 2 + C1 2 → CH 2 C1 – CH 2 C1 1,2-dixlormetan

2. Vodorodning birikishi ham xuddi shunday bo’ladi (etilen va uning gomologlarini gidrogenlash): t, katalizator H 2 C = CH 2 + H 2 H 3 C – CH 3 etilen etan 3. Etilen sulfat yoki ortofosfat kislota va katalizatorlar ishtirokida suvni biriktiradi (gidratatsiya reaksiyasi): t,p katalizator H 2 C = CH 2 + HOH CH 3 – CH 2 – OH etilen etil spirt Bu reaksiyadan sanoatda etil spirt olishda foydalaniladi. 4. Etilen va uning gomologlari vodorod galogenidlarni ham biriktiradi. Etilen yorug’ alanga berib yonib, uglerod (IV) oksid va suv hosil qiladi: C 2 H 4 + 3O 2 → 2CO 2 + 2H 2 O Ishlatilishi. Etilen etil spirt, polietilen olishda ishlatiladi. U issiqxona havosiga ozroq miqdorda qo’shilganda mevalarning (pomidor, sitrus mevalar va b.) yetilishini tezlashtiradi. Etilen va uning gomologlaridan ko’pchilik organik moddalarni sintez qilish uchun kimyoviy xomashyo sifatida foydalaniladi. Etilxlorid tibbiyotda mahalliy tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.

Asetilen qatori uglevodorodlari. Asetilenning olinishi va ishlatilishi Asetilen qatoridagi uglevodorodlar molekulasida uchlamchi bog’ bo’ladi. Ularda metan qatorining ayni uglevodorodlariga nisbatan 4 ta vodorod atomi, etilen qatoridagiga nisbatan 2 ta vodorod atomi kam. Ushbu qator uglevodorodlarining birinchi vakili asetilen bo’lib, uning tuzilishi HC ≡ CH dir. Asetilendagi vodorod boshqa alkil radikallar bilan almashtirilganda molekulasida uchlamchi bog’li gomologik qator hosil bo’ladi. Bu qatorning ikkinchi a’zosi CH 3 – C ≡ CH; uchinchisi CH ≡ C – CH 2 CH 3 va hokazo.

Izomeriyasi va nomenklaturasi. Asetilen qatoridagi uglevodorodlar zanjirni tarmoqlanishiga hamda uchlamchi bog’ni joylashuviga nisbatan izomerlanadi. Ularning izomerlari C 4 H 6 dan boshlanadi, ya’ni: CH 3 – CH 2 – C ≡ CH CH 3 – C ≡ C – CH 3 etilasetilen dimetilasetilen Asetilen qatoridagi uglevodorodlar ratsional nomenklaturaga muvofiq atalganda, ularni asetilenning bir yoki ikki vodorod atomi boshqa radikalga almashingan hosilasi deb qaraladi va radikal nomiga asetilen so’zi qo’shib aytiladi: HC ≡ CH HC ≡ C – CH 3 HC ≡ C – C 3 H 7 CH 3 – C ≡ C – C 3 H 7 asetilen metilasetilen propilasetilen metilpropilasetilen Xalqaro nomenklaturaga muvofiq asetilen qatoridagi uglevodorodlarning nomi ularga mos keladigan to’yingan uglevodorodlar nomidan olinadi, ammo “ an ” qo’shimcha o’rniga “ in ” ishlatiladi. Uchlamchi bog’ o’rni raqam bilan ko’rsatiladi. Uzun zanjirni raqamlashda, zanjirning tarmoqlangan qismini belgilashda va boshqalarda olefinlardagi kabi ish tutiladi. Olinishi. Asetilen sanoatda va laboratoriyada kalsiy karbidga suv ta’sir ettirib yoki tabiiy gazlarni (masalan, metanni) yuqori temperaturada piroliz qilib olinadi: C = C + 2H 2 O → HC ≡ CH + Ca(OH) 2 asetilen kalsiy gidroksid Ca kalsiy karbid yuqori temperatura 2CH 4 H – C ≡ C – H + 3H 2 Fizik xossalari. Asetilen qatoridagi uglevodorodlardan molekulasida uglerod atomlari ikkitadan to’rttagacha bo’lganlari gaz, C 5 dan C 15 gacha suyuqlik, C 16 dan yuqorisi esa qattiq moddalardir. Ularning qaynash temperaturasi, suyuqlanish temperaturasi va zichligi

to’yingan hamda to’yinmagan uglevodorodlarning gomologik qatoridagi kabi o’zgaradi. Ammo molekuladagi uchlamchi bog’ning holati qaynash temperaturasiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 1-butin, 8,5 ?C da qaynasa, 2-butin 27 ?C da qaynaydi. Bularga to’g’ri keladigan butan va butilenlar esa oddiy sharoitda gaz holatda bo’ladi. Kimyoviy xossalari. Ma’lumki, π-bog’lanishlar hosil qilish uchun sarflangan energiya δ-bog’ hosil qilish uchun sarflangan energiyadan anchagina kamdir. Shu sababli asetilen qatoridagi uglevodorodlarda bitta π-bog’ olefinlardagiga nisbatan ham to’yinmagandir, chunki uchlamchi bog’da bitta δ-bog’lanish va ikkita π-bog’lanish bo’ladi. Olefinlar uchun xarakterli bo’lgan biriktirib olish reaksiyalari asetilen qatoridagi uglevodorodlar uchun ham xosdir. Biriktirb olish reaksiyalari ikki bosqichda borib, avvalo, etilen qatoidagi uglevodorodlar, so’ngra to’yingan uglevodorodlari va ularning hosilalari olinadi. Bundan tashqari, asetilen uglevodorodlar almashinish, izomerlanish va hokazo reaksiyalarga ham kirishadi. 1. Birikish olish reaksiyalari. Vodorod, galogen va galogenvodorodlarning birikishi. Asetilen qatoridagi uglevodorodlarga shu moddalar birikkanda, avvalo, uchlamchi bog’ uzilib, ikkilamchi bog’, so’ngra ikkilamchi bog’ ham uzilib, birlamchi bog’ hosil bo’ladi: H 2 Pt, Ni H 2 Pt, Ni HC ≡ CH CH 2 = CH 2 CH 3 – CH 3 asetilen etilen etan HC1 HC1 HC ≡ CH CH 2 = CHC1 CH 3 – CHC1 2 vinil xlorid 1,1 dixloretan Galogenvodorodlarning birikishi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi. 2. Suvning birikishi. Asetilen qatoridagi uglevodorodlarga suv oson birikadi. Birikish reaksiyasi katalizatorlar ishtirokida, ayniqsa simob oksidi yoki simob tuzlari ishtirokida oson sodir bo’ladi. Reaksiya natijasida asetilendan – sirka aldegid, asetilen gomologlaridan – keton hosil bo’ladi:

CH ≡ CH + H 2 O → CH 3 – CHO sirka aldegid CH 3 – C ≡ CH + H 2 O → CH 3 – CO – CH 3 aseton Asetilenga suvning birikishini birinchi marta M.G. Kucherov o’rgangan, shuning uchun uni Kucherov reaksiyasi deyiladi. Kucherov reaksiyasi texnikada asetilendan sirka aldegid, sirka kislota, etil spirt va boshqalarni olishda asosiy usul hisoblanadi. 3. Almashinish reaksiyalari. Asetilen uglevodorodlar birikish reaksiyalari jihatidan olefinlardan farq qilmaydi. Ammo ularni olefinlardan keskin farqlantiruvchi reaksiyalari ham mavjud. Uchlamchi bog’ bilan bog’langan uglerod atomlaridagi vodorod atomlarining boshqa qism va radikallarga, masalan, metall, magniy-organik birikmalarga o’rin almashinishi ana shunday reaksiyalar jumlasiga kiradi. Asetilen uglevodorodlarning vodorodlari metallar bilan o’rin almashinib asetilenidlar hosil qiladi. Ba’zan ular karbidlar ham deyiladi: HC ≡ CH + 2Na → NaC = CNa HC ≡ CH + 2Ag 2 O → AgC = CAg + 2AgOH Og’ir metallardan hosil bo’lgan asetilenidlar portlovchi xossaga egadir. Mis asetilenid Cu – C ≡ C – Cu va Ag – C ≡ C – Ag kumush asetilenid bunga misol bo’la oladi. Polimerlanish. Asetilen uglevodorodlari polimerlanish reaksiyalariga uchraydi va turli xil birikmalar hosil qiladi. N. D. Zelinskiy va B. A. Kazanskiylarning ko’rsatishicha, asetilen hamda uning gomologlari (masalan, metilasetilen) aktivlangan ko’mir katalizatorligida qizdirilganda aromatik uglevodorodlarga aylanadi: CH HC ≡ CH CH HC CH

+ ||| → | || HC ≡ CH CH HC CH CH benzol Ishlatilishi. Asetilen sanoatda ko’pchilik kimyoviy sintezlarda boshlang’ich xomashyo sifatida ishlatiladi. Undan sirka kislota, sintetik kauchuk, polivinilxlorid smolalar olinadi. Tetraxloretan CHC1 2 – CHC1 2 – asetilenga xlorning birikish mahsuloti yog’lar va ko’pchilik organic moddalarni yaxshi erituvchisi hisoblanadi va eng muhimi o’t olish xavfi yo’qligi qulaydir. Asetilendan metallarni avtogen payvandlashda ham foydalaniladi. Diyen uglevodorodlar. Kimyoviy xossalari Uglerod zanjirida ikkita qo’shbog’ bo’ladigan uglevodorodlar diyen uglevodorodlari deyiladi. Ularni asetilen uglevodorodlarining izomeri deyish mumkin. Diyen uglevodorodlar molekulasida vodorod atomlarining umumiy soni tegishli to’yingan uglevodorodlardagidan 4 ta kam bo’ladi. Shu sababli diolefinlarning tarkibi umumiy C n H 2n-2 formula bilan ifodalanadi. Diyen uglevodorodlar molekulasidagi qo’shbog’larning joylashgan o’rniga qarab, uch gruppaga bo’linadi: agar ikkala qo’shbog’ bitta uglerod atomiga tutashgan bo’lsa, ular

kumulatsiyalangan, agar ikkala qo’shbog’ uglerod atomlariga bitta oddiy bog’ orqali birikkan bo’lsa, u holda ular konugirlangan, agar ikkala qo’shbog’ uglerod atomlariga ikki va undan ortiq oddiy bog’lar orqali birikkan bo’lsa, ular ajratilgan qo’shbog’li uglevodorodlar deyiladi. Olinish usullari. 1,3-butadiyen, ya’ni divinil CH 2 = CH – CH = CH 2 sanoatda sintetik kauchuk olish uchun muhim xomashyo bo’lganligi sababli, uning turli xil olinish usullari ishlab chiqilgan. Neft mahsulotlari va toshko’mir piroliz qilinganda ham oz miqdorda divinil hosil bo’ladi. Sanoat miqyosida divinil olish usulini S. V. Lebedev ishlab chiqqan bo’lib, bu usulga ko’ra, etil spirt yuqori temperaturada (400-500 ?C) bug’ga aylantiriladi va qizdirilgan katalizator ustidan o’tkaziladi. Reaksiya natijasida divinil, suv va vodorod hosil bo’ladi: katalizator 2C 2 H 5 OH CH 2 = CH – CH = CH 2 + 2H 2 O + H 2 Divinilni asetilendan ham olish mumkin. Buning uchun asetilenga avvalo, simob tuzi katalizatorligida suv biriktiriladi. Bu reaksiya Kucherov reaksiyasi deyiladi: CH ≡ CH + H 2 O → CH 3 – CH = O asetilen sirka aldegid Hosil bo’lgan sirka aldegid o’yuvchi ishqor ishtirokida aldol kondensatlanish reaksiyasiga uchratiladi: 2CH 3 – CH = O → CH 3 – CH(OH) – CH 2 – CH = O aldol Aldol qaytarilganda ikki atomli spirt – 1,3-butandiol hosil bo’ladi, so’ngra bu modda fosfat kislota katalizatorligida degidratlanadi va divinil olinadi: CH 3 – CH(OH) – CH 2 – CHO + H 2 → CH 3 – CH(OH) – CH 2 – CH 2 OH

CH 3 – CH(OH) – CH 2 – CH 2 OH → CH 2 = CH – CH = CH 2 + 2H 2 O 1,3-butandiol divinil Fizik xossalari. Divinil oddiy sharoitda – gaz, qaynash temperaturasi – 45 ?C, suyuqlanish temperaturasi – 108,9 ?C. Izopren, dimetilbutadiyen, xloropren va boshqa diyen uglevodorodlar normal sharoitda – suyuqlik. Diyen uglevodorodlarda ham fizik xossalar to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarning gomologik qatoridagi kabi ma’lum tartibda o’zgaradi. Izopren – suyuqlik, qaynash temperaturasi – 34,1 ?C, suyuqlanish temperaturasi esa – 146,0 ?C. dimetilbutadiyen ham suyuqlik, qaynash temperaturasi – 68,8 ?C, suyuqlanish temperaturasi – 76 ?C. Kimyoviy xossalari. Konugirlangan qo’shbog’li uglevodorodlar boshqa diyen uglevodorodlarga qaraganda reaksiyaga birmuncha oson kirishadi. Undan tashqari, ular birikish reaksiyasiga uchratilganda o’ziga xos xususiyatlarini namoyon qiladi. Masalan, divinilga brom ta’sir ettirilsa, brom olefinlar yoki kumullashgan va ajratilgan qo’shbog’li diyenlardagidan farqli o’laroq, zanjir uchlaridagi uglevodorodlarga birikadi (1,4-birikish). Natijada ikkita qo’shbog’ o’rniga bitta qo’shbo’ hosil bo’ladi: CH 2 = CH – CH = CH 2 + Br – Br → CH 2 Br – CH = CH – CH 2 Br 1,3-butadiyen 1,4-dibrom-2-buten Galogenlarning birikishi: 1,4 CH 2 Br –CH = CH – CH 2 Br 1 2 3 4 + Br 2 CH 2 = CH – CH = CH 2 1,2 CH 2 Br – CHBr – CH = CH 2

Ishlatilishi. Diyen uglevodorodlar, asosan, kauchuklar sintez qilishda ishlatiladi: CH 2 = CH – CH = CH 2 1,3-butadiyen butadiyen kauchuk CH 2 = C – CH = CH 2 CH 2 = C – CH = CH 2 | | CH 3 C1 2-metil-1,3-butadiyen 2-xlor-1,3-butadiyen yoki izopren yoki xloropren izopren kauchugi xloropren kauchugi Tabiiy va sintetik kauchuklar Kauchuklar xalq xo’jaligining turli-tuman sohalarida ishlatiladi, u rezinaning asosiy tarkibiy qismini tashkil qiladi. Kauchuklar nimadan olinganligiga qarab tabiiy va sintetik kauchuklarga farqlanadi. Tabiiy kauchuk tropik mamlakatlarda o’sadigan ba’zi daraxtlarning sutsimon shirasidan olinadi. Masalan, Janubiy Amerikada o’sadigan geveya, gvaulla daraxtlari va O’rta Osiyoda o’sadigan ko’k sag’iz, tog’ sag’iz o’simliklari ana shunday daraxtlar jumlasiga kiradi. Janubiy amerikaliklar geveya daraxtining shirasini “kaocho” – daraxtning “ko’z yoshi” deganlar, shundan kauchuk nomi kelib chiqqan.

Tabiiy kauchukning kimyoviy tuzilishini, asosan, Garriyes o’rgangan bo’lib, izopren molekulalaridan tashkil topganligi aniqlangan. Buning uchun kauchuk ozonlash reaksiyasiga uchratilgan, so’ngra hosil bo’lgan modda parchalanganda izopren oksidlanishi natijasida hosil bo’ladigan levulin aldegidi olingan. O || CH 3 – CO – CH 2 – CH 2 – C – H levulin aldegidi Kauchuk suvda amalda erimaydi. Etil spirtda biroz eriydi, vodorod sulfidda, xloroformda va benzinda avval bo’kadi, so’ngra eriydi. Yuqori temperaturada kauchuk yumshoq va yopishqoq, sovuqda esa qattiq va mo’rt bo’ladi. Kauchuk uzoq saqlansa, qattiq bo’lib qoladi. Kauchukdan rezina tayyorlash uchun unga ma’lum miqdorda oltingugurt qo’shib ishlanadi. Bundann tashqari, to’ldirgichlar, stabilizatorlar, aktivatorlar, qotiruvchilar, ba’zan bo’yoqlar ham qo’shiladi. Kauchukka 32 foizga qadar oltingugurt qo’shilganda qattiq modda hosil bo’ladi va u ebonit deb ataladi. Ebonit elektrotexnikada izolator sifatida ishlatiladi. Uning organik erituvchilarda eruvchanligi chiziqsimon tuzilgan yuqori molekular birikma ekanligidan dalolat beradi. Kauchukka qotiruvchi (oltingugurt) qo’shilganda qattiq holga o’tishi, ya’ni vulkanlanishi chiziqsimon tuzilishdagi polimerning to’rsimon tuzilishiga aylanganligini ko’rsatadi. To’rsimon tuzilishli polimerlar erituvchilarda erimaydi, qizdirilganda suyuqlanmaydi. Sintetik kauchuklarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, fizik-kimyoviy xossalari tabiiy kauchuknikidan tubdan farqlanishi mumkin. Shuning uchun ham ba’zi sintetik kauchuklarning xossalari tabiiy kauchuknikidan afzaldir. Masalan, kauchuk sintez qilinganda uni sovuqqa chidamli, gaz o’tkazmaydigan, benzin hamda yog’ ta’siriga chidamli qilish mumkin. Sanoatda miqyosida sintetik kauchuk dastlab 1923-yilda S.V. Lebedev usuli bilan olingan. U divinilni polimerlab olinadi. Katalizator (natriy metali) ishtirokida boradigan polimerlanish jarayonini ushbu sxema bilan ifodalash mumkin.

n CH 2 = CH – CH = CH 2 → [ − CH 2 – CH = CH – CH 2 − ] n butadiyen 1,3 sintetik butadiyen kauchuk (polibutediyen) Lebedev usuli bo’yicha sintetik kauchuk olish uchun xomashyo sifatida etil spirt ishlatiladi. Endilikda butanni katalitik degidrogenlash yo’i bilan butadiyen olish usuli ishlab chiqilgan.

Neft va neftni qayta ishlash mahsulotlari Uglevodorodlarning eng muhim manbalari neft, tabiiy gaz, neftning yo’ldosh gazlari va toshko’mirdir. Neft – qora-qo’ng’ir moysimon suyuqlik bo’lib, turli xil uglevodorodlarning aralashmalaridan iborat. Neftning tarkibida, uglevodorodlardan tashqari, ba’zan kislorodli, oltingugurtli va azotli birikmalar ham bo’ladi. Turli joydan chiqqan neftning tarkibi turlicha bo’lib, uning solishtirma og’irligi 0,73 bilan 0,97 g/sm 3 orasidadir. Neftning tarkibiga qattiq, suyuq va gaz holidagi uglevodorodlar kiradi. Gaz holidagi uglevodorodlar yer tagidan tabiiy gaz yoki yo’ldosh gaz (neft qazib olishda chiqadigan gaz) holida chiqadi. Tarkibida, asosan, suyuq uglevodorodlar bo’ladigan neft – paraffin asosli, qattiq uglevodorodlar bo’ladigan neft esa asfalt asosli neft deb ataladi. Neftning paydo bo’lishi haqida bir qanchagina potezalar mavjud bo’lib, hozirga qadar ulardan birortasi ham to’la tasdiqlanmagan. Ba’zi olimlar neft metall karbidga (metallarning uglerodli birikmalariga) suv ta’sir etishidan paydo bo’lgan, boshqa olimlar esa neft yer ostida qolib ketgan o’simlik va hayvonlarning chirishidan hosil bo’lgan deb taxmin qiladilar. Neftning xalq xo’jaligi uchun juda katta ahamiyati bor, chunki uni qayta ishlab, sanoatda foydalaniladigan mahsulotlar ajratib olinadi. Neft konlari yer bag’rining turli chuqurliklarida, ayrim jinslar orasidagi bo’shliqlarni to’ldirgan holda bo’ladi. Agar u gazlar bosimi ostida bo’lsa, neft quduqlari orqali yer yuziga ko’tariladi. Neft suvdan biroz yengil bo’lib, amalda suvda erimaydi. Neft turli uglevodorodlar aralashmasi bo’lgani uchun uning aniq qaynash temperaturasi bo’lmaydi.

Neft qaysi konlardan olinganiga ko’ra, uning sifati va miqdori turlicha bo’ladi. Masalan, Boku nefti sikloparafinlarga boy va to’yingan uglevodorodlari nisbatan kam. Grozniy va Farg’ona neftlarida to’yingan uglevodorodlar bor. Sanoatda neft juda katta ahamiyatga ega, chunki undan xalq xo’jaligi ehtiyojlarini qondiruvchi turli xil mahsulotlar olinadi. Masalan, neft raketalar uchun, dizel hamda ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg’i olishda eng boy manba hisoblanadi. Neftdan faqatgina mashinalar uchungina emas, balki uy-ro’zg’orda, korxonalarda ham yoqish uchun ishlatiladigan mahsulotlar (tabiiy gaz, qoramoy – “mazut” ) chiqadi. Surkov moylari, parafin moyi, ya’ni va vazelin va boshqalar ham neft mahsulotlaridir. Neft tarkibidagi mahsulotlarni ajratib olish uchun u turli usullar bilan qayta ishlanadi. Bu usullar orasida eng muhimi neftni fraksion haydashdir; bunda neft tarkibidagi mahsulotlar qaynash temperaturasiga qarab birin-ketin ajralib chiqadi. Neft haydalganda, avvalo uning eng yengil qismi – gazsimon uglevodorodlar ajralib chiqadi. Neft haydalganda, asosan, uch xil fraksiyaga ajratiladi: I. 150 ?C gacha – gazolin, ya’ni benzinlar. II. 150 ?C dan 300 ?C gacha – kerosin. III. 300 ?C dan yuqori – neft qoldig’i, ya’ni qoramoy (mazut). Ajratib olingan uchala fraksiyaning har biri qaytadan haydaladi va quyidagi mahsulotlar olinadi. I. Gazolin, ya’ni benzinlar fraksiyasi. Bu fraksiya molekulsaida uglerod atomlarining soni 5 dan 9 tagacha bo’ladigan yengil uglevodorodlardan iborat bo’lib, ulardan quyidagi mahsulotlar olinadi: 1. Yengil benzin – gazolin yoki petroley efiri. Qaynash temperaturasi 40 – 70 ?C, solishtirma og’irligi 0,64 – 0,66 g/sm 3 . Petroley efiri, asosan, erituvchi sifatida ishlatiladi. 2. O’rtacha benzin (haqiqiy benzin). Qaynash temperaturasi 70 – 120 ?C, zichligi 0,70 g/sm 3 . Benzin fraksiya texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga ko’ra aviatsion, avtomobil benzini va hokazolarga bo’linadi. Texnikada o’rta benzin fraksiyasi, asosan, ichki yonuv dvigatellarida yonilg’i sifatida ishlatiladi. 3. Og’ir benzin yoki boshqacha aytganda, ligroin . Qaynash temperaturasi 120 – 140 ? C, solishtirma og’irligi 0,73 – 0,77 g/sm 3 . Bu fraksiya dizel dvigatellari uchun yonilg’i sifatida ishlatiladi.

II. Kerosin fraksiyasi. Bu fraksiyani tashkil qilgan uglevodorodlar molekulasida uglerod atomlarining soni 9 dan 16 tagacha bo’ladi. Kerosin fraksiyasi maxsus usullar bilan tozalangach, traktor dvigatellarida va uy-ro’zg’orda yonilg’i sifatida ishlatiladi. III. Qoramoy (mazut) fraksiyasi. Bu fraksiyadagi uglevodorodlar molekulasida uglerod atomlarining soni 16 va undan ortiq bo’ladi. Qoramoy qayta ishlanganda, masalan, haydalganda, u parchalanib ketishi mumkin. Shu sababli mazut suv bug’i vositasida yoki vakuumda haydaladi. Mazutdan solar moylar, turli surkov moylari, vazelin, paraffin va boshqalar olinadi. Solar moy va surkov moylari texnikada keng ko’lamda ishlatiladi, solar moylardan dvigatellar uchun yonilg’i sifatida, surkov moylari esa mashina mexanizmlarini moylash uchun qo’llaniladi. Vazelin tibbiyotda, parafin esa kimyo sanoatida keng qo’llanadi. Qoramoyning turli fraksiyalari haydalibbo’lgach, qolgan qoldiq gudron deb ataladi. Gudrondan asfalt tayyorlanadi. Sanoatimizning tobora o’sib borayotgan talabini neftdan to’g’ridan to’g’ri haydash usuli bilan ajratib olinadigan benzin miqdori qondira olmay qoldi. Chunki neft haydalganda undan 5 – 20% miqdoridagina benzin olinadi, xolos. Shu sababli neft texnologiyasini o’zgartirishga, ya’ni benzin fraksiyasini boshqa fraksiyalar hisobiga, asosan, yuqori temperaturadagi fraksiya hisobiga oshirishga to’g’ri keldi. Neftdan olinadigan benzinning miqdori kreking jarayoni yordamida oshiriladi “kreking” so’zi inglizcha so’z bo’lib – parchalanish demakdir. Bu jarayon natijasida neft tarkibiga kiruvchi yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib, quyi molekular uglevodorodlar hosil bo’ladi. Krekin jarayonida neftdagi uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidrogenlash, sikllanish, izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar ro’y beradi. Neft, asosan, ikki xil usul, ya’ni termik va katalitik usulda krekinglanadi. Termik kreking 450 – 550 ?C temperaturada va 84 – 293 kPa bosim ostida olib boriladi. Natijada yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib, quyi molekular to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarni hosil qiladi. Bular esa o’z navbatida, benzin (C 5 – C 9 ) fraksiyasini beradi. Kreking jarayonida benzin fraksiyasidan tashqari, to’yinmagan uglevodorodlardan tashkil topgan kreking gazi ham ajraladi. Kreking gazi (masalan, izopropilen) kimyo sanoati uchun xomashyo bo’lib xizmat qiladi. Bu gazdan sintez yo’li bilan yuqori sifatli motor yonilg’isi olinadi.

Odatda, neftning ham og’ir, ham yengil fraksiyalari termik krekingga uchratiladi. Kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzinning miqdori neftni to’g’ridan to’g’ri haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyb ikki baravar ortiq bo’ladi. Neft past bosimda (3 – 5 atm) va 550 – 600 ?C da bug’ fazasida ham krekinglanadi. Bunday usul “ bug’ fazali ” kreking deyiladi. Katalitik kreking 450 ?C da va atmosfera bosimi ostida katalizator ishtirokida olib boriladi. Katalizator sifatida aluminiy xlorid, turli xil aktivlangan alumosilikatlar ishlatiladi. Katalitik kreking termik krekingga nisbatan yaxshi usul hisoblanadi, chunki bu usul bilan olinadigan benzinda yuqori oktan soniga ega bo’lgan benzin miqdori ko’p bo’ladi. Tabiiy gazlar, ularni qayta ishlash

Planetamizda tabiiy gazning zaxirasi juda katta (taxminan 10 15 m 3 ). Bu qammatbaho yonilg’ining muhim konlari Sharqiy Sibirda (Urengoy, Zapolyarye), Volga-Ural havzasida (Orenburg), O’zbekistonda, Ukrainada (Shebelenskiy), Shimoliy Kavkazda uchraydi. Tabiiy gaz tarkibida ko’proq molekular massasi kichik bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Uning taxminiy hajm jihatdan tarkibi quyidagicha: 80 – 98% metan, 2 – 20% uning eng yaqin gomologlari – etan, propan, butan va ozroq miqdorda aralashmalar – vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, uglerod (IV) oksid va suv bug’lari. Demak, tabiiy gazning asosiy komponenti metan ekan. Uning tarkibida etan, propan, butan bo’ladi. Shunday bir qonuniyat bor: uglevodorodning nisbiy molekula massasi qancha katta bo’lsa, tabiiy gazda metan shuncha kam bo’ladi. Odatda, neft erigan holda bo’ladigan va uni qazib olishda ajralib chiqadigan yo’ldosh gazlar ham tabiiy gazlar jumlasiga kiradi. Yo’ldosh gazlar tarkibida metan ko’proq, lekin etan, propan, butan va yuqori uglevodorodlar ko’proq bo’ladi. Bundan tashqari, ular tarkibida neft konlariga aloqador bo’lmagan boshqa tabiiy gazlardagi kabi qo’shimchalar, ya’ni: vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, suv bug’lari va karbonat angidrid bo’ladi. Neftning yo’ldosh gazlari tabiatda neftdan yuqorida yoki bosim ostida undan erigan holda bo’ladi. Yaqin vaqtlargacha neft gazlari ishlatilmasdan yoqib yuborilar edi. Hozirgi vaqtda ular yig’iladi va yoqilg’i hamda muhim kimyoviy xomashyo sifatida ishlatiladi. Yo’ldosh gazlardan, shuningdek neftni krekinglashda olinadigan gazlardan past temperaturalarda haydash yo’li bilan alohida-alohida uglevodorodlar olinadi. Propan va butandan degidrogenlash yo’li bilan to’yinmagan uglevodorodlar – propilen, butilen va butadiyen olinadi, so’ngra ulardan kauchuk va plastmassalar sintez qilinadi (13.5-jadval). Neft yo’ldosh gazlarining xarakteristikasi

Tabiiy gazdan, asosan, issiqlik berish xususiyati yuqori bo’lgan (1m 3 gaz yoqilganda 54 400 kJ gacha issiqlik chiqadi) arzon yonilg’i sifatida foydalaniladi. Bu turmush va sanoat ehtiyojlari uchun ishlatiladigan yonilg’ilarning eng yaxshi turlaridan biridir. Nomi Tarkibi Qo’llanilishi Gazli benzin Propan-butan Quruq gaz Pentan, geksan va boshqa uglevodorodlar aralashmasi Propan va butan aralashmasi Tarkibi jihatidan tabiiy gazga o’xshash Dvigatelni ishga tushirishni osonlashtirish uchun benzinga qo’shiladi Suyultirilgan gaz holida yonilg’i sifatida ishlatiladi. C 2 H 2 , H 2 va boshqa moddalar olishda hamda yonilg’i sifatida ishlatiladi

Tabiiy gazlarni qayta ishlashning ko’p usullari ishlab chiqilgan. Qayta ishlashdan asosiy maqsad – to’yingan uglevodorodlarni ancha aktiv – to’yinmagan uglevodorodlarga aylantirishdan iborat, so’ngra to’yinmagan uglevodorodlar sintetik polimerlarga (kauchuk, plastmassalarga) aylantiriladi. Bundan tashqari, uglevodorodlarni oksidlash yo’li bilan organic kislotalar, spirtlar va boshqa mahsulotlar olinadi. Keyingi yillarda toshko’mir, torf va slaneslarni qayta ishlash yo’li bilan gaz ishlab chiqarish ancha ko’paydi. Ko’mir ham tabiiy gazlar va neft singari energiya manbayi va qimmatli kimyoviy xomashyo hisoblanadi.

To’yingan organik spirtlar. Tuzilishi va izomeriyasi. To’yingan spirtlarning xossalari. Methanol va etanol, ularning olinishi va ishlatilishi. Etilenglikol va glitserin, ularning xossalari Uglevodorodlardagi bir yoki bir necha vodorod atomlarini gidroksil gruppalarga almashinishidan hosil bo’lgan birikmalar spirtlar yoki boshqacha aytganda, alkogollar deyiladi. Spirtlar molekulasidagi gidroksil gruppalarining soniga qarab bir atomli, ikki atomli, uch atomli va ko’p atomli bo’lishi mumkin. Molekulasi tarkibida bitta gidroksil gruppa bo’ladigan spirtlar – bir atomli, ikkita gidroksil gruppa bo’ladigan spirtlar ikki atomli deyiladi va hokazo. Odatda, molekulasida ikki va undan ortiq gidroksil gruppalar bo’ladigan spirtlar ko’p atomli spirtlar deb yuritiladi. To’yingan uglevodorodlarning umumiy formulasi (C n H 2 n+ 2 ) ni boshqacha yozish ham mumkin, ya’ni: C n H 2 n+ 1 H Bu formuladagi bir vodorod atomi gidroksil gruppaga almashtirilganda bir atomli spirtlarning umumiy formulasi hosil bo’ladi. C n H 2 n+ 1 – OH Bu formuladan ko’rinib turibdiki, spirtlarning umumiy formulasi to’yingan uglevodorodlarning umumiy formulasidan faqat kislorod atomi bilangina farqlanadi. R R

R – CH 2 OH CH(OH) R C – OH birlamchi R R spirt ikkilamchi uchlamchi spirt spirt Radikallar (R) bir xil hamda har xil bo’lishi mumkin. Spirtlar molekulasidagi uglerod atomining soniga qarab quyi hamda yuqori molekular spirtlarga bo’linadi. Spirtlarni bunday gruppalarga bo’lish shartli bo’lib, ko’pincha, molekulasida yettitagacha uglerod atomi bo’ladigan spirtlar quyi molekular spirtlar, sakkizta va undan ko’p uglerod atomlari bo’ladigan spirtlar yuqori molekular spirtlar deyiladi. Molekulasida 4 – 7 uglerod atomi bo’ladigan spirtlar o’rtacha molekular spirtlar deb ataladi. Spirtlarni atashda molekular so’zini qo’shmasdan “quyi”, “o’rtacha” va “yuqori” spirtlar deb yuritiladi.

O'xshashlar

To`yingan uglevodorodlar. Alkanlar. Gomologik qatori. Nomlanishi

Etilen

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Organik kimyo kursining o’qitish uslubiyoti. A. M. Butlerovning tuzilish nazariyasi