Etilen

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

683.5 KB

Ko'chirib olish

Etilen Reja: 1. Etilen va uning olinishi 2. Etilenni analizi 3. Etilenning kimyoviy xossalari

Etilen va uning olinishi. Etilen alximiklarga qadim zamonlrdan ma’lum b о ‘lgan. XVIII asrning oxirlarida bir guruh kimyogarlar uning xossalarini о ‘rgangan, Dalton esa tuzilishini isbotlagan. Etilen monomer sifatida 1930-1940 yillarda keng q о ‘llanila boshlandi. Buning sababi shundaki, izolyatsiyalovchi material sifatida q о ‘llanilib kelingan polivinilxlorid asosan Germaniyada ishlab chiqarilib, ma’lum sabablarga k о ‘ra eksport qilish t о ‘xtatilgan edi. Shuning uchun etilendan yuqori bosimda polietilen olina boshlandi va uning dielektrik va izolyatsiyalovchi xossalari о ‘rganildi. Hozirgi vaqtda esa uning boshqa k о ‘plab muhim xususiyatlari ham ma’lum. Etilen olishning juda k о ‘plab usullari mavjud. Etilen juda yuqori haroratda (2000 0 S da) uglerod va vodoroddan ham hosil b о ‘ladi. Undan tashqarii u neft, tabiiy gaz va atsetilendan ham olinishi mumkin. Neftni va neft mahsulotlarini yuqori haroratda qayta ishlashda hosil b о ‘lgan gazlar tarkibida ancha miqdorda etilen b о ‘ladi. Ayniqsa neftni gaz fazali krekingda neft va suv bug‘i aralashmasi 550-600 0 S da katalizator, jumladan temir oksiddan о ‘tkaziladi, hosil b о ‘lgan uglevodorod gazlari tarkibida 27% gacha etilen b о ‘ladi. Shuningdek 880 0 S da tabiiy gazning piroliz jarayonida ham 30% gacha etilen olinadi. Etilen bu usullardan tashqarii etan va propan aralashmasini degidrogenlash y о ‘li Bilan, etanni 600-650 0 S da suv bug‘i ishtirokida havo kislorodi yordamida oksidlab ham olinadi. Jarayonda katadizator sifatida temir oksidi (70%) va xrom oksidi (30%) dan tayyorlangan katalizator q о ‘llaniladi. Etilen yuqori unum Bilan etan va propandan yoki ularning aralashmasidan «avtotermik kreking» usulida olinadi. Bu usulning mohiyati shundaki, boshlang‘ich uglevodorodlar inert gaz Bilan suyultirilgan holatda shunday miqdordagi havo Bilan aralashtiriladi, ularni yoqilganda ajralib chiqadigan issiqlik kreking jarayonini amalga oshiradi.+ + H2O H3C СH3 O2 катализатор 600-650 0С H2C CH2 Etilen atsetilenni qisman gidrogenlash y о ‘li bilan ham sanoatda ishlab chiqariladi. Jarayon atmosfera bosimida yoki bir oz yuqori bosimda olib boriladi.

Yuunda boshlang‘ich moda – atsetilen katalizatorni zaharlovchi moddalardan о ‘ta darajada toza b о ‘lishi kerak. Dastlab atsetilen xlorli suv bilan, keyin esa ishqorning suyultirilgan eritmasi bilan yuvuvchi qurilmalarda yuviladi va quritiladi. Ishlatiladigan vodorod ham katalizator zaharlaridan toza b о ‘lishi kerak. Reaktorda t о ‘rsimon t о ‘siqlarda katalizator–kremniy oksidi sirtiga palladiy joylashtiriladi. Atsetilen va vodorod aralashmasi 200 0 S gacha qizdiriladi, reaksiya davomida esa 180-230 0 S oraliqda ushlab turiladi. Reaktordan chiqqan mahsulot 80% bug‘ va 20% gazdan iborat b о ‘ladi. Gaz holatdagi mahsulot esa 50-60% etilen, 3% etan, 3% azot, 0,8% atsetilen va 30% vodoroddan iborat b о ‘ladi. Mahsulot sovitiladi va suvdan ajratib olinadi. Atsetilendan olingan etilen polimerlanish reaksiyasi uchun ishlatilmaydi, lekin stirol olish uchun foydalaniladi. Etan-propan fraksiyasidan etilen ishlab chiqarishda, bu gazlar aralashmasiga oz miqdorda suv bug‘i g‘ о ‘shiladi va 750-800 0 S da qisqa vaqt ushlab turiladi. Tezda sovitilgandan keyin suvdan ajratiladi va past haroratli rektifikatsiya qilinadi. Yuqori haroratda (900 da) etanni degidrogenlab etilen olish ham shu tamoyilga asoslangan. Bunda jarayon 0,5 atm. bosimda olib boriladi, etan ozat bilan aralashtirilgan holatda beriladi. Reaksiya xromli p о ‘latdan (20-30% xrom, 0,2% gacha nikel tutgan) yasalgan mahsus reaktorda amalga oshiriladi. Katalizator tarkibida oz miqdorda kremniy b о ‘lishi ham jarayonga teskari ta’sir qiladi. Reaktordan chiqqan mahsulot tarkibida 33% etilen, oz miqdorda aromatik uglevodorodlar va 0,3% atsetilen b о ‘ladi. Atsetilen о ‘z navbatida sovitish orqali ajratib olinadi va 180-230 0 S da xrom oksidi (95%) va nikel (5%) tutgan katalizator ishtirokida deyarli miqdoriy unum bilan etilengacha gidrogenlanadi. Hosil b о ‘lgan etilen faollantirilgan k о ‘mir absorberlardan о ‘tkazish orqali aromatik uglevodorodlardan tozalanadi. Bu usul b ilan olingan etilenning unumi 79-80% ga (nazariyga nisbatan) yotadi. Etandan etilen olishning yana bir usuli uni havo yoki kislorod bilan 800-850 0 S da qisman oksidlashdir. Bunda dastlab ikala gaz alohida qizdiriladi: etan 650 0 S gacha, kislorod 550 0 S gacha, keyin esa 3:1 nisbatda aralashtiriladi va kata tezlikda yondirish kamerasiga yuboriladi. Hosil b о ‘lgan gazlar aralashmasi tarkibida 33%

$etilen, 26,3% vodorod, 14,1% etan, 11,5%uglerod (IV)-oksid, 7,6% metan, 4,2% azot, 1,1% propan, 0,7% uglerod (II)-oksid va 0,6% kislorod b о ‘ladi. Suv bilan sovitilgandan keyin quritiladi va past haroratli distillyatsiya qilinadi. Regeneratsiya qilingan etan yana qayta ishlashga yuboriladi. Bu usulda olingan etilenning unumi 80% ga (nazariyga nisbatan) yotadi. Etilenni analizi. Etilenni miqdoriy jihatdan aniqlash uchun uning bromli suv yoki kaliy permanganatning suli eritmasi bilan reaksiyasidan foydalaniladi. Bunda reaksiya q о ‘shbog‘ hisobiga ketadi va barcha q о ‘shbog‘ tutgan birikmalar uchun xosdir. Shuning uchun etilenni spetsifik holatda aniqlash imkonini bermaydi. Undan tashqari vodorod sulfid, uchlamchi uglerod tutgan parafinlar ham kaliy permanganat eritamasini rangsizlantiradi. Tetranitrometan bilan ketadigan rangli reaksiya ham barcha t о ‘yinmagan uglevodorodlar bilan ta’sirlashadi. Etilen ham tetranitrometan bilan sariq rang hosil qiladi. Shuning uchun etilenni kristall holatga о ‘tkazish orqali aniqlash yaxshi effekt beradi. Masalan etilenni benzol eritmasida, brom ishtirokida q о ‘rg‘oshin rodanidning suspenziyasi bilan ta’siridan etilendirodanid (T suyuq q90-90,5 0 S) olish reaksiyasini xususiy sifat analizi sifatida q о ‘llash mumkin: N C S+ + + C H C H 2 S C N+ C H 2 С H 2H 2 C C H 2 B r 2 2 B r B r B rR C H 2 C H 2 B r B r 2 C H C H 2 B rB r + B r P b ( S C N ) 2 + B r 2 P b B r 2 2 S C N ( S C N ) 2 2 S C N S C N H 2 C C H 2 N C S C H 2 С H 2N C S + ( S C N ) 2 C H 2 С H 2N C S S C N + S C N¸ ð ó \ ë è ê Etilenga 2,4-dinitrobenzolsulfoksilxlorid ta’siridan xloetil-2,4- dinitrofenilsulfid holdagi kristall modda hosil b о ‘lish jarayoni ham etilen analizida q о ‘llanilishi mumkin:$

+ H 2 C C H 2S N O 2O 2 N C l S N O 2O 2 N C H 2 C H 2 C l 2 , 4 - д и н и т р о б е н з о л с у л ь ф о н и л  - х л о э т и л - 2 , 4 - д и н и т р о ф е н и л с у л ь ф и д Etilenga aralashgan atsetilenni miqdoriy jihatdan Ilos reaktivi (misning kompleks tuzi va gidroksilamin eritmasi) yordamida miss atsetilenidning qizil rangli chо‘kmasi tushishi orqali aniqlash mumkin. Umuman olganda etilenni miqdoriy aniqlash usullari bir qancha b о ‘lib, ularning barchasi q о ‘shbog‘ reaksiyasiga asoslangan. Etilenning kimyoviy xossalari. Etilenning, umuman uglerod-uglerd tutgan q о ‘shbog‘ning eng muhim xossalaridan biri q о ‘shbog‘ hisobiga birikish (shu jumladan polimerlanish) reaksiyasidir. Uglerod-uglerod orasidagi q о ‘shbog‘ni har bir ugleroddan ikkitadan, ya’ni t о ‘rtta elektron hosil qiladi. Bu elektronlar tabiati jihatdan bir xil emas, ikkitasi σ -bog‘ hosil qiluvchi, ikkitasi esa π -bog‘ hosil q iluvchi elektronlardir. Σ -bog‘ mustahkam b о ‘lib uni uzish uchun k о ‘p energiya talab qilinadi. Π -elektronlar esa q о ‘zg‘aluvchan b о ‘lib, π -bog‘ hosil qiladi va energiya jihatdan mustahkamligi past b о ‘ladi, elektronlar ba’zan bitta uglerodga k о ‘chib о ‘tishi (ion hosil qiladi), ba’zan esa ikkita uglerodga bittadan b о ‘linishi (radikal) mumkin:H2C CH2 CH2 СH2 CH2 СH2 Bu oraliq holatlardan qaysinisi hosil bо‘lishi reaksiyaning sharoitigagina emas, balki qо‘shbog‘ tutgan uglerod yaqinidagi uglerodning holatiga ham bog‘liq bо‘ladi. Etilen qutbli va qutbsiz birikish, xalqa hosil qilish, polimerlanish, almashinish, parchalanish va oksidlanish reaksiyalariga kirishadi. Galogenlar etilenning q о ‘shbog‘i hisobiga birikadi va digalogenli hosila hosil qiladi:

+ Cl2 H2C CH2 CH2 СH2 Cl ClXlorbrom va xloryod ham xuddi erkin galogenlar singari birikadi. Bunda reakiya teziligi yuqori b о ‘ladi. Chunki ikki xil galogen orasidagi bog‘lanish bir xil galogen о ‘rtasidagi bog‘lanishga nisbatan b о ‘shroq b о ‘ladi va shuning uchun radikal hosil b о ‘lish osonlashadi. Masalan, etilenga xlorbrom ta’sir ettirilsa 1-xlor- 2-brometan hosil b о ‘ladi. Xloryod ham xuddi shunday birikadi: + ClBr H2C CH2 CH2 СH2 Cl Br Galogenlar ichida ftor eng oson birikadi (reaksiya portlash bilan borishi mumkin), undan keyin esa xlor, brom va yod. Etilenga galogenlar birikishi ekzotermik reaksiya b о ‘lib, ajralib chiqqan energiya miqdori ularning reaksiyaga kirishishi kabi ketma-ketlikda b о ‘ladi: + + + + F2 H2C CH2 + CH2 СH2 F F + Cl2 H2C CH2 CH2 СH2 Cl Cl + Br2 H2C CH2 CH2 СH2 Br Br + I2 H2C CH2 CH2 СH2 I I 55,4 кал. 41 кал. 30 кал. 9,6 кал. Dixlor va dibrom hosilalarda muvozanat digalogen hosilalar tomon siljigan b о ‘ladi. Diyodli hosilada ozgina qizdirish ham yod ajralib chiqishiga–etilenning regeneratsiyalanishiga olib keladi. + I2 H2C CH2 CH2 СH2 I I Yod ajralib chiqishidan ayrim holatlarda q о ‘shbog‘ hosil qilish uchun ham foydalaniladi. Shu bilan birgalikda yod boshqa galogenlar birikishida katalizator vazifasini ham bajaradi.

Galogen birikish reaksiyasini gaz fazada ham suyuq fazada ham, katalizator ishtirokida ham katalizatorsiz ham olib borish mumkin. Agar jarayon suyuq fazada о ‘tkazilsa erituvchi sifatida hosil b о ‘lgan digalogenli birikmaning о ‘zi ishlatiladi. Bu esa q о ‘shimcha mahsulot hosil b о ‘lishini kamaytiradi. Katalizator sifatida ba’zi metallar, ayniqsa, temir va surmaning suvsiz galogenidlari q о ‘llaniladi. Masalan temir, marganets, surma va mis reaksiya sharoitida mos ravishdagi galogenidlarni hosil qiladi. Gaz fazada 250 0 S da katalitik birikish reaksiyasidan vinilxlorid olishda k о ‘p q о ‘llaniladigan dixloretan olinadi. Katalizator sifatida sianid bilan kompleks holatdagi alyuminiy xlorid q о ‘llaniladi.H2C СH2 Cl CH2 CH2 Cl 250 0C AlCl3 Agar reaksiya mis, surma, marganets yoki temir xloridlari ishtirokida olib borilsa, hosil bо‘lgan dixloretan qisman yana xlorlanib vinilidenxlorid olishda muhim bо‘lgan birikmalardan biri trixloretan hosil qiladi. Cl CH2CH2Cl + Cl2 60 0C,Sb, Fe, Mn Cl CH2CH2Cl2 1, 1, 2 - трихлорэтан Bu jarayon uchun shisha ham katalizator vazifasini bajarishi mumkin. Agar etilenni xlorlash reaksiyasi shisha nay ichida olib borilsa, reaksiya aralashmada birikish mahsulotidan tashqari 43% trixloretan ham b о ‘ladi. Etilenga qutbli mexanizm b о ‘yicha galogen vodorodlar ham birikadi va etilenning boshqa olefinlariga nisbatan reaksion qobiliyati ancha past va vodorod galogenidlar birikishi ham kuchsiz ketadi. Reaksiya tezligini katalizator hisobiga oshirish mumkin. Bunda past haroratda ham vodorod galogenid birikishi miqdoriy jihatdan ketadi. Katalizator sifatida konsentrlangan sulfat kislotadan tashqari metall galogenidlar, masalan, alyuminiy, temir, vismut, rux, qalay xloridlari, vismut, surma va boshqa bromidlar ham q о ‘llaniladi. Bromidlar q о ‘llanganda harorat 130-

180 0 S oraliqda ushlanadi. Eng faol katalizator asbestga о ‘tkazilgan vismut galogenid hisoblanadi. Agar katalizator sifatida sulfat kislota ishlatilsa, dastlab hosil b о ‘lgan etilsulfat alkillanadi.H2C СH2 H OSO3H + CH3 CH2 OSO3H CH3 CH2 OSO3H + HCl CH3 CH2 Cl + H2SO4 Ayrim metall xloridlari ishtirokida ham reaksiya xuddi shunday y о ‘nalishda sodir b о ‘ladi. Masalan alyuminiy xlorid etilen va vodorod xlorid bilan hosil qilgan oraliq kompleks parchalanishidan etil xlorid va alyuminiy xlorid hosil b о ‘ladi: H 2 C С H 2 A l C l 3++ H C l C H 3 C H 2 C lC 2 H 4 H C l A l C l 3 A l C l 3 + 9 4 - 1 0 0 % Vodorod ftorid etilenga nisbatan oson birikadi. Agar reaksiyada suvsiz suyuq vodorod ftorid ishlatilsa, reaksiya katalizatorsiz ham amalga oshadi. Jarayon 90 0 S dan past b о ‘lmagan haroratda avtoklavda amalga oshiriladi. Harorat oshishi bilan etilftorid unumi oshadi. Galogenning о ‘zi birikishiga nisbatan vodorod galogenid birikish tezligi ancha kichik. Etilenga vodorod xlorid birikishi reaksiyasida 200 0 S gacha muvozanat t о ‘liq etilxlorid hosil b о ‘lish tomonga siljiydi. Harorat oshishi bilan etilxlorid parchalanishi kuchayadi, 500 0 S va undan yuqorida etilxlorid t о ‘liq parchalanadi, ya’ni muvozanat t о ‘liq chapga siljiydi. Gipoxlorid va gipobromid kislotalar ham etilenga birikish reaksiyasiga kirishadi. Ular quyidagicha dissotsialanadi: + HO Cl H O - Cl+

Natijada galogenidgidrin hosil qiladi. Dastlab hosil b о ‘lgan kation birikadi, keyin esa anion:H 2 C СH 2 + Cl CH 2 CH 2 Cl CH 2 ClH2 C + OH ClCH 2 СH 2 OH H 2 C СH 2 + HOBr CH 2 СH 2 OH Br Gipoxlorid va gipobromid kislota ionlaridan tashqari reaksion aralashmada galogenvodorod kislota ionlari ham mavjud bо‘ladi. Shuning uchun sharoitga bog‘liq ravishda oz yoki k о ‘p miqdorda digalogen etan ham hosil b о ‘ladi. Chunki q о ‘shboqqa galogen-kation birikishidan hosil b о ‘lgan kationga galogen-anion ham, gidroksil guruhi ham birikishi mumkin: H 2 C С H 2 + C l C H 2C l C H 2+ O H C l C H 2 С H 2 O H+C l 2 2 H 2 O H 3 O + + C l C l C l C H 2 С H 2 C lC H 2C l C H 2 + O H + C l 2 - х л о р э т а н о л Sanoatda 2-xlor etandan ishqor ta’sirida etilen asosida sintez qilinadi. Bu usul xlorgidrin usuli deyiladi. CH2 СH2 Cl OH NaOH H2O CH2 СH2 O Gipobromid kislota bilan ham jarayon yuqoridagi y о ‘nalishda ketadi. Bunda etilenga bromli suv ta’sir ettiriladi: B r + O H+ 2 H 2 O H 3 O + + B rB r 2

Galogen-kationning etilenga birikishi galogen-etan kation hosil qilishi gidroliz jarayoni muvozanatini о‘ngga siljitadi va natijada gidroksil guruhi tutgan galogen etan kо‘proq miqdorda hosil bо‘ladi. Xlor va brom konsentratsiyasining oshishi reaksiya tezligini oshiradi. Shu maqsadda jarayon 200 atm. bosimda olib boriladi. Agar eritmada olib borilsa erish hisobiga galogen konsentratsiyasi oshishi bilan birga galogengidrin ham erituvchida (masalan hosil b о ‘lgan digalogen etanda) eriydi va konsentratsiyasi oshadi. Bu esa gidrolizga teskari ta’sir qiladi va reaksiya tezligi kamayadi. Ayrim galogenni kation holatda ajratuvchi galogenli birikmalar ham etilen bilan yuqorida keltirilgan y о ‘nalishda reaksiyaga kirishadi. Bunday birikmalar qatoriga gipoxlorid kislota efiri va uchlamchibutil gipoxlorid ham kiradi.+ CH2 O H2C СH2 ROCl + Cl OHgCu Cl C4H9 Бутилоксиэтиленхлоргидрин H2C СH2 CH2 CH2 Cl O R Etilenga atsetilengipoxlorit ta’sir ettirilganda atsetat etilenxlorgidrin hosil b о ‘ladi. Atsetilgipoxlorit esa sirka angidridga xlor ta’sir ettirib olinadi: C O O C H 2+ С H 3 C O O C lC l 2 + + C H 3 C H 2H 2 C С H 2C H 3 C O C H 3 C O O C O O C lH 3 C А ц е т и л х л о р и д 3 7 % А ц е т и л г и п о х л о р и д C l А ц е т а т э т и л е н х л о р г и д р и нC O C lH 3 C- 1 0 0 C Galogengidrinlar suyultirilgan sulfat kislotada mis xlorid ishtirokida etilenga monoxlormochevina ta’sir ettirib ham olinadi. Monoxlormochevina ham azotda xlor tutgan boshqa birikmalar singari dissotsilanganda xlor-kation hosil b о ‘ladi va gidroksil-anion bilan birgalikda etilenga birikadi. Bunda oz miqdorda alkildigalogenid ham hosil bо‘ladi.

C H 2 С H 2 C l C H 2 С H 2 O H + C l C l C H 2 С H 2 C lC H 2C l C H 2 + O H + C lH 2 S O 4 + C u C l 2 6 0 - 7 0 % 2 % Etilenga birikish reaksiyasiga azot kislotasi ham juda yaxshi kirishadi. Reaksiya xatto past haroratda ham ketadi va k о ‘p issiqlik ajralib chiqadi. Birikish reaksiyasi mahsuloti bilan birgalikda oksidlanish reaksiyalari ham sodir b о ‘ladi. Natijada turli xil hosilalardan tashqarii shavel kislota va nitroform ham hosil b о ‘ladi. Viland fikricha azot kislota nitroniy-kation va gidroksil-anion hosil qiladi va shuning uchun birlamchi mahsulot β -nitroetilspirt hosil b о ‘ladi. Keyin esa gidroksid b о ‘ladi. Keyin esa gidroksil guruhi hisobiga eterifikatsiyalanadi va β - nitroetilnitrat hosil qiladi. Boshqa birikish reaksiyalarida azot kislotaning bunday dissotsilanishi kuzatilmaydi, shuning uchun ikkinchi tushuntirish haqqoniyroq hisoblanadi, ya’ni etilenga azot angidriddan hosil b о ‘lgan ionlar birikadi:CH 2 СH 2 + + NO 2 OH CH 2 СH 2 NO 2 OH CH 2 СH 2 NO 2 O NO 2H N O 3 CH 2 СH 2 NO 2 ONO 2 а з о т к и с л о т а   н и т р о - э т и л с п и р т   н и т р о - э т и л н и т р и т а з о т а н г и д р и д Azot xlorit ham xloroform yoki uglerodtо‘rtxlorid eritmasida past haroratda etilen qо‘shbog‘iga Markovnikov qoidasiga muvofiq birikadi. Reaksiya etilen bilan sekin ketadi, lekin olefin molekulyar massasi oshishi bilan reaksiya tezligi oshadi. + + H2C СH2 CH2 CH2 Cl NCl3 NCl2 Cl NCl2 + NCl2 Cl N,N-дихлор--хлор-этиламин Ishqoriy va ayrim kislotali katalizatorlar ishtirokida etilenga vodorod sulfid ham birikadi. Reaksiyaning birlamchi mahsuloti etilmerkaptandir, s о ‘ngra ikkinchi

etilen molekulasi ham birikib tioefir hosil qiladi. Dietilsulfid xuddi shu usulda bosim ostida natriy etilat ishtirokida etilen bilan vodorod sulfidning ishqoriy eritmasini qizdirish orqali olinadi. + C H 2 SH 2 C С H 2 C H 3 C H 2 C H 3C H 2 S HH 3 CH 2 S C 2 H 5 O N aб о с и м C H 2 С H 2 э т и л м е р к а п т а н д и э т и л с у л ь ф и д Boshqacha sharoitlarda vodorod sulfidning etilenga birikishi radikal mexanizmda ketadi va ionomer qisman polimerlanadi. Etilen bilan oltingugurt (I) xlorid va oltingugurt (II) xlorid ham birikish reaksiyasiga kirishadi. Oltingugurt (II) xlorid bilan reaksiyasida sharoitga qarab bir yoki ikki molekula etilen ishtirok etadi. + C H 2 SH 2 C С H 2 C H 2 C H 2 C H 2C H 2 S C lC H 2   х л о р э т и л с у л ь ф е н х л о р и дS C l 2 C H 2 С H 2 C l C l C l б и с - (    ' - х л о р э т и л ) - с у л ь ф и д Reaksiya oltingugurt (I0 xlorid bilan olib borilsa k о ‘p miqdorda erkin oltingugurt hosil b о ‘ladi. Agar jarayon qizdirish bilan olib borilsa bu holat chnada kuchayadi. Reaksiyaning mexanizmi yuqorida keltirilgan y о ‘nalishda sodir b о ‘ladi. Selen (I) xlorid bilan etilenning birikish reaksiyasi ham oltingugurt (I) xlorid singari sodir b о ‘ladi va oxirgi mahsulot sifatida β , β I -dixlodietilselendixlorid hosil b о ‘ladi:

++ + + ( C l C H 2 С H 2 ) 2 S eH 2 C С H 2 С l C l S e    ' - д и х л о р д и э т и л с е л е н д и х л о р и дH 2 C С H 2 S e C H 2 C H 2 S eC H 2 C H 2C l C lS e S e 2 C l 2 ( C l C H 2 С H 2 ) 2 S e C l 22 S e    ' - д и х л о р д и э т и л с е л е н β , β I -dixlodietilselendixlorid etilenga suv birikishidan etil spirti hosil b о ‘ladi. Reaksiya dastlab q о ‘shbog‘ga Markovnikov qoidasiga asosan sulfat kislota birikadi, keyin esa gidrolizlanib spirt hosil qiladi.H2C СH2+ (ClCH2СH2)2SeO Сl2SeO SeOCl SeO2 CH2 СH2)2SeCl2 (Cl + Etilenga sulfat kislota ishtirokida suv birikishidan etil spirti hosil b о ‘ladi. Reaksiya dastlab q о ‘shbog‘ga Markovnikov qoidasiga asosan sulfat kislota birikadi, keyin esa gidrolizlanib spirt hosil qiladi. H 2 C С H 2 + O S O 3 HH C H 2C H 3 + O S O 3 H H 2 O H 2 S O 4 C H 2C H 3 O H Sulfat kislotaning о ‘ziga ham q о ‘shbog‘ga birikish reaksiyasiga kirishadi. Jarayon past haroratda sekin ketadi, 100 0 S da esa sezilarli tezlik bilan sodir b о ‘ladi. Haroratning yana k о ‘tarilishi esa hosil b о ‘lgan etilsulfat kislotaning parchalanishiga olib keladi. 180 0 S da esa etilsulfat kislota etilen va sulfat kislotaga t о ‘liq parchalanadi. Sulfat kislota birikishi boshqa olefinlarga nisbatan etilenda eng qiyin ketadi. Shuning uchun reaksiyada konsentrlangan kislota yuqori harorat va bosim ham q о ‘llash mumkin. Lekin bunda q о ‘shimcha reaksiyalar tezligi ham oshadi va q о ‘shimcha mahsulot sifatida dietilsulfat yoki dietilefir ham hosil b о ‘ladi.

H2C СH2 CH2 CH3 OSO3H 80 0C 170 0CAmaliyotda 93-95% li sulfat kislota q о ‘llaniladi. Jarayon yuqori bosimda olib boriladi. Kislota konsentratsiyasi Yana oshirilsa, asosiy mahsulot sifatida dietilsulfat hosil b о ‘ladi. Etilenni gidratatsiyalash reaksiyasini sulfat kislotasiz, katalitik usulda olib borish ham mumkin. Jarayon gaz fazada yuqori harorat va bosimda olib boriladi. Katalizator sifatida infuzor tuprog‘i, silikagel yoki kremnezemga о ‘tkazilgan fosfat kislota q о ‘llaniladi. Bunda dietilefir ham k о ‘p miqdorda hosil b о ‘ladi. Uni jarayonga qaytarish bilan etil spirti unumini oshirish mumkin. Bu usul polimerlanish oson b о ‘lgan olefinlar uchun q о ‘llanilmaydi. Etilen uchun esa qо‘llaniladi. CH2 OSO2O H2C СH2 + CH3 CH2 CH2 CH3 CH3 (CH3СH2)2O OSO2OH H2SO4 +H2SO4 + CH2=CH2 + CH2=CH2 100 0C 140 0C 160-180 0C Диэтилсульфат Ushbu reaksiya kislotasiz katalizatorlar ishtirokida ham ketadi, lekin etil spirt unumi juda kam b о ‘ladi. Bu mAqsad uchun eng yaxshi katalizator silikagel yoki kremnezemga о ‘tkazilgan 95% volfram oksid iva 5% rux oksididan iborat aralashma b о ‘lib, uning ishtirokida reaksiya 300 0 S va 300 atm. bosimda olib borilsa etil spirti 25% unum bilan hosil b о ‘ladi. Bu usulning murakkabligi shundaki, q о ‘llanilgan katalizatorning barqarorligi kam b о ‘lib, uni tayyorlash qat’iy sharoitni saqlashni talab qiladi. Etilen yuqori harorta va bosimda oddiy haroratda efir muhitida alyuminiy gidrid yoki litiyalyuminiygidrid bilan ta’sirlashadi. Bunda reaksiyaga etilen va uning q о ‘shbog‘ zanjir oxirida (birikish ugleroda) joylashgan hosilalari kirishadi. Alyuminiy gidrid bilan reaksiyasidan trietilalyuminiygidrid, litiyalyuminiygidriddan esa tetraetillitiyalyuminiygidrid hosil b о ‘ladi:

H2C СH 2 C H 2 С H 2 + CH 2 CH3 AlH 2 + 3 C H 2 = C H 2 AlH3 CH 2) 2AlH (CH3 C H 2 С H 2 CH 2) 3Al (CH3 H 2C СH 2 + LiAlH 4 б о с и м1 1 3 0 С CH 2 CH3 AlH 3 Li CH 2) 4Al (CH3 Liм о н о э т и л л и т и й а л ю м и н и й г и д р и д т е т р а э т и л л и т и й а л ю м и н и й г и д р и д Etilen bilan k о ‘pchilik metallar kompleks bilan ham hosil qiladi, masalan Cu 2 Cl 2 bilan. H 2 C СH 2 + Сu 2 Cl 2 CH 2 ) 2 (CH3 Сu 2 Cl 2 комплекс бирикма Mis ( I ) xloridning suvli suspenziyasi orqali etilen о‘tkazilsa, u adsorbsiyalanadi va bir vaqtda miss tuzi eritmaga о‘tadi. Aksincha eritma sirtida bosim kamaytirilsa yoki harorat k о ‘tarilsa kompleks birikma mis (I) xlorid va etilenga parchalanadi. Asos xarakterga ega kompleks hosil qiluvchilar, masalan ammiak, anilin, gidroksilamin, etanolamin va boshqalar q о ‘shilsa adsorbsiyalanish va mis (I) xloridning eruvchanligi oshadi. Bu usuldan sanoatda etilenni atsetilen b о ‘lmagan holda boshqa olefinlardan ajratishda foydalaniladi. Fridel-Krafts reaksiyasi b о ‘yicha etilen aromatik uglevodorodlarni alkillaydi. Benzolni etilen bilan alkillash reaksiyasini birinchi b о ‘lib Balson amalga oshirgan. Reaksiya juda murakkab b о ‘lib, asosiy mahsulot monoetilbenzol, undan tashqarii dietil- va geksaetilbenzolgacha b о ‘lgan polietilbenzollar hosil b о ‘lai. CH2 СH3 H2C СH2 + C6H6 C6H5 AlCl3 Etilenga yuqori harorat va bosimda ammiak, birlamchi va ikkilamchi aminlar ham birikadi. Reaksiya ishqoriy metallar yoki ularning gidridlari

katalizatorlarida boradi. Ammiakning etilenga birikishidan mono-, di- va trietilaminlar aralashmasi hosil b о ‘ladi. H 2 C С H 2 + C H 2C H 3 N H 2 C H 2 ) 2 N H( C H 3 +N H 3 1 9 9 - 2 0 1 0 C , 8 2 0 - 9 8 0 а т м . N a + + C H 2 ) 3 N( C H 3 2 6 . 1 % 2 5 . 7 % 1 4 % Formaldegidning vodorod xlorid bilan tо‘yintirilgan suvli eritmasi Rux xlorid yoki kalsiy xlorid ishtirokida 60-70 atm. da xona haroratida ta’sirlashib xlorgidrin hosil qiladi.CH2 CH2 CH2 Cl H2C СH2+ + CH2O HCl20 0C, 60-70 атм. ZnCl2 OH 3-хлорпропанол-1 Fridel-Krafts reaksiyasi sharoitida karbon kislotalarning xlorgidridi ham etilenga birikish reaksiyasiga kirishadi. Katalizator sifatida alyuminiy xlorid va bromid, suvsiz Rux xlorid, qalay xlorid va boshqalar q о ‘llaniladi. Bunda dastlab xloralyuminiy kislotaning erimaydigan tuzi hosil b о ‘ladi va s о ‘ngra etilen bilan β - galogenketon beradi. U esa о ‘z navbatida vodorod xlorid ajralib t о ‘yinmagan keton-vinilmetilketon hosil qiladi: + C H 2 C OC H 2 C l H 2 C С H м е т и л -  - х л о р э т и л к е т о н+ C O A l C l 4C H 3 H 2 C С H 2 +CC H 3 + H C l C H 3O C l A l C l 3 C O A l C l 4C H 3 A l C l 3 C O C H 3 в и н и л м е т и л к е т о н0 - 5 0 C Vinilfenilketon yuqorida keltirilgan usul bilan etilen va benzoilxloriddan sintez qilinadi:

C O С H 2H 2 C С H 2C 6 H 5 C 6 H 5 A l C l 3+C O C l C H 2 C l C O С HC 6 H 5 C H 2ф е н и л -  - х л о р э т и л к е т о н в и н и л ф е н и л к е т о н8 7 - 8 9 %5 0 0 С - H C l Xuddi shuningdek etilen bilan galogen tutgan kislota xlorangidridi ham ta’sirlashadi. Masalan, β-xlorpropionxloriddan oxirgi mahsulot divinilketon hosil ketadi.CO СH 2 H2C СH 2  - х л о р п р о п и о н и л х л о р и д Cl A l C l 3 + CH2 Cl CH 2 СH 2 Cl CO CH 2 CH 2 Cl CH 2 СH CO CH CH 2   - д и х л о р д и э т и л к е т о н д и в и н и л к е т о н- 2 H C l Galogen tutgan kislota xlorangidridi olefinlarga fosgen ta’sir ettirib olinadi. Etilenga fosgen ta’siridan β -xlorpropion kislota xlorangidridi ham hosil b о ‘ladi. Unga suv yoki spirt bilan ishlov berilganda akril kislota yoki uning efiri hosil b о ‘ladi: C H 2C l C H 2 C OC H 2 C l H 2 C С H  - х л о р п р о п и о н к и с л о т а х л о р а н г и д р и д и (  - х л о р п р о п и о н и л х л о р и д )C l H 2 C С H 2 A l C l 3+ C l C O O C H 3 + С H 3 O H - 2 H C l м е т и л а к р и л а т Yuqorida k о ‘rib о ‘tilgan etilenga xos barcha reaksiyalar qutbli molekula birikishi bilan boradi. Undan tashqarii etilenga xos k о ‘plab qutbsiz birikish reaksiyalari ham mavjud. +utbsiz birikish odatda zanjir reaksiya natijasida sodir b о ‘ladi. Bunda etilenga ta’sir etuvchi molekula initsirlanib radikal hosil qiladi, ya’ni bog‘ 2 ta alohida juftlashmagan elektronli zarracha hosil qilib parchalanadi. Etilenga vodorodning katalitik birikishi radikal mexanizm b о ‘yicha sodir b о ‘ladi. Gidrogenlash katalizatorsiz yuqori haroratda ham olib boriladi, lekin bunda hosil b о ‘lgan modda krekingi hisobiga mahsulot unumi kamayadi. Etilen katalizatorsiz

500 0 S da gidrogenlab etan hosil qiladi. Katalitik gidrogenlanish esa xona haroratida ham sezilarli tezlik bilan boradi. Platina sirtida etilenni gidrogenlashning muqobil harorati 90-100 0 S, nikel ishtirokida esa 180 0 S dan iborat. Palladiy ishtirokida oddiy haroratda va yuqori bosimda etan miqdoriy hosil b о ‘ladi. Miss ishtirokida gidrogenlash esa 60 atm. bosimni va 180 0 S haroratni talab qiladi.CH3 H3C H2C СH2 + 20 0С H2 Pd Biz yuqorida etilenga galogenlarning qutbli birikishini k о ‘rib о ‘tgan edik. Galogenlar etilenga qutbsiz birikishi ham mumkin. Buning uchun reaksiya nur ta’sirida yoki oz miqdordagi kislorod katalizatorligida olib borilishi kerak. Bunday sharoitda galogen atomga ajraladi. Agar yodning t о ‘yingan spirtli eritmasidan etilenga о ‘tkazilsa 18-30% unum bilan diyodetan hosil b о ‘ladi: CH 2 H2 C H2 C СH 2 CH 2 ICH2 H 2 C СH 2 + + I 2 I I I 2 2I I CH 2 ICH2 + I 2 CH 2 H2 C I I + I Diyodetan xuddi shuningdek etilenga yodsian ta’sir ettirilganda ham hosil b о ‘ladi: CH2 H2C H2C СH2 I + + CN I + CH2 H2C I I + I CN I CH2 H2C I I CN CN 2 CN NC CN Xlorsian va bromsian ba tarzda ta’sirlashmaydi, chunki xlor va bromning sian guruhi bilan hosil qilgan bog‘i yodsiandagicha nisbatan ancha mustahkam.

Etilenga kislorod katalizatorligida brom birikishi ham radikal mexanizmda boradi. Bunda faqat q о ‘shimcha mahsulot sifatida qisman perekis birikma ham sodir b о ‘ladi. C H 2H 2 CH 2 C С H 2+ B rB r 2 2 B r + C H 2H 2 C B rB r +B r C H 2H 2 CB r B r 2 B r Piridin muhitida sulfuril xlorid radikalga parchalanish natijasida etilenga birikadi va β -xloretansulfoxlorid hosil qiladi. H2 C С H 2 + + S O 2 C l 2 C l + C H 2C H 2 S O 2 C lC lC l S O 2 C l S O 2 C l  - х л о р э т а н с у л ь ф о х л о р и д Etilen sikllanish reaksiyasiga ham kirishadi. Eng k о ‘p q о ‘llaniladigan sikllanish Dils-Alder b о ‘yicha diyen sintezidir. Etilen bilan diyen sintezi odatda yuqori bosim va haroratni talab qiladi: C H 2С H 2 +H C H C C H 2 C H 2 1 9 0 - 2 0 0 0 C 3 0 0 а т м . H C H C C H 2 C H 2C H 2С H 2 ц и к л о г е к с е н 1 8 % Yuqori harorat va bosimda tetraftoretilen etilen sikllanish reaksiyasiga kirishib tetraftorsiklobuianni hosil qiladi. H 2 C С H 2 + C H 2 C H 2 C F 2 C F 2F 2 C С F 2 автоклав 150 0С 1,1,2,2-тетрафтор- циклобутан Etilenga va umuman olefinlarga xos eng muhim reaksiyalardan biri polimerlanish reaksiyasidir. + о ‘llaniladigan katalizator tabiatiga qarab

polimerlanish reaksiyalari bir necha xil b о ‘ladi: kislota ishtirokida polimerlanish, erkin radikallar ishtirokida polimerlanish, telomerlanish, metallorganik birikmalar ishtirokida polimerlanish. Kislota ishtirokida polimerlanish faqat alkil guruhi tutgan etilen gomologlariga xos, etilenning esa bunday reaksiyaga kirishmaydi. Etilen erkin radikallar ishtirokida boshqa olefinlarga nisbatan polimerlanishga eng qiyin uchraydi. Bunday polimerlanish yuqori bosimda – 150 mPa (1500 atm.) va oz miqdordagi kislorod (erkin radikal initsiatori) ishtirokida boradi. Etilen reaksiya sharoitida suyuq holatda b о ‘ladi. Bu usulda molekulyar massasi 20000-40000 yumshasha harorati 112-115 0 S, zichligi 0,92-0,93 sh/sm 3 (zichligi past polietilen) b о ‘lgan yuqori bosimli polietilen olinadi:H 2 C СH 2 (n+2) H 2 C СH CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 n Polietilen texnikada izolyatsiyalovchi va о‘rovchi material sifatida, turli xil buyumlar (xо‘jalik buyumlari, plyonka, о‘tkazgich trubalar va boshq.) tayyorlashda ishlatiladi. Polietilen kislota va ishqorlar ta’siriga chidamliligi kam. Kislorod va qо‘yosh nuri ta’sirida sekin-asta sinuvcha (polimerning eskirishi) bо‘lib qoladi. Etilen telomerlanish reaksiyasiga kirishadi. Telomerlanish – bu zanjir uzatuvchi modda (telogen) ishtirokidagi oligomerlanish reaksiyasidir. Reaksiya natijasida oxirgi telogen bilan tugagan oligomer (telomerlar) aralashmasi hosil b о ‘ladi. Misol sifatida etilenning CCl 4 bilan reaksiyasini keltirish mumkin. H2C СH2 + + +Cl CCl4 CCl3 инициатор CCl3 CH2CH2CCl3 H2C СH2 CH2CH2CCl3 CH2CH2CH2CH2CCl3 çàíæèðíèíã ùîñèë áûëèøè çàíæèðíèíã äàâîì ýòèøè Umumiy reaksiya mahsuloti tetraxloralkanlar aralashmasidan iborat b о ‘ladi.

+ CCl4 инициатор H2C СH2 Сl(CH2CH2)4CCl3Bu reaksiyadan sanoatda gidroksi- va aminokislotalar sintezi uchun boshlang‘ich mahsulot hisoblangan n q3-5 bо‘lgan tetraxloralkanlar – Cl ( CH 2 CH 2 ) n CCl 3 olish uchun foydalaniladi. Metallorganik birikmalar ishtirokida ham etilen polimerlanish reaksiyasiga kirishadi. Bunda katalizator sifatida alyuminiy, titan kab i b о ‘sh orbitali mavjud metall birikmalari q о ‘llaniladi. R2Al R + H2C СH2 R2Al(CH2CH2)nR n Etilen molekulasida S-Al bog‘iga kirib boradi va natijada uglerod zanjiri о ‘sadi. Juda yuqori haroratda hosil b о ‘lgan alyuminiy organik birikma etilen ajralishi bilan parchalanadi. Alyuminiy organik birikmaning TiCl 4 bilan aralashmasi alkenlarni polialkenlarga polimerlovchi faol katalitik sistema hosil qiladi. Bunda faol zarracha titanorganik birikma hisoblanadi. R TiCl 3 + + CH 2=CH 2 H 2 C СH 2 RCH 2 CH 2 TiCl 3 RCH 2 CH 2 CH 2 CH 2 TiCl 3 (n-2) CH 2=CH 2 R(CH 2 CH 2 ) 4TiCl 3 R(CH 2 CH 2 ) 4TiCl 3 диспропорцияланиш R(CH 2 CH 2 ) n - 1 CH 2 CH 2 Disproporsiyalanish natijasida zanjir о ‘sishi t о ‘xtashi mumkin. + R(CH2CH2)yCH2CH2 R(CH2CH2)mCH2CH2 R(CH2CH2)m+1 (CH2CH2)y+1R

Bunday katalizatorlar K.Sigler va R. Natt tomonidan kashf qilingan (1953-1955 yy.) va sanoatda q о ‘llanilgan. Shuning uchun bu katalizatorlar Sigler-Natt katalizatori nomi bilan yuritiladi. Etilenning Sigler-Natta katalizatori ishtirokida polimerlanishi past bosimda ham oson amlaga oshiriladi va yuqori molekulyar massali (100000-1000000) yumshash harorati 125-130 0 S va zichligi 0,95-0,97 g/sm 3 b о ‘lgan polietilen hosil b о ‘ladi. Bu polimer past bosimli (yoki zichligi yuqori) polietilen deyiladi va u texnik xossalari b о ‘yicha yuqori bosimli polietilendan yaxshi hisoblanadi. Lekin unga nisbatan tez eskiradi. Etilen metall ionlari bilan ta’sirlashib t о ‘lmagan orbital ushlagan π - kompleks hosil qiladi.H2C СH2 + + H2C СH2 + PdCl2 H2C СH2 PdCl2 K2PtCl4 KPtCl3(CH2 СH2) KCl Bunday komplekslar hosil bо‘lishi donor-akseptor ta’sirlashish bilan tushuntiriladi, ya’ni etilen elektronodonor, metall ioni esa elektronoakseptor vazifasini bajaradi. Ta’sirlashish natijasida qо‘shbog‘ xususiyati о‘zgaradi. qо‘shbog‘ni elektron buluti qо‘zg‘aluvchan bо‘lganligi uchun metall kationi tomon siljiydi, natijada qо‘shbog‘ elektron buluti siyraklashadi, uglerod atomlari esa qisman musbatlashadi. CH 2 СH 2    M + n   к о м п л е к с Π-kompleksdagi bog‘ xususiyati juda murakkab bо‘lib, unda dativ bog‘lanish ham hosil bо‘ladi. qо‘shbog‘ uzunligi 0,134 dan 0,14-0,145 nm gacha uzayadi, π- elektronlar zichligi esa kamayadi. Bu о‘zgarish faqat qо‘shbog‘ning donorlik xususiyati yuilan emas, balki etilenning bо‘shashtiruvchi orbitali bilan metall

atomi elektroni orasidagi qо‘shimcha ta’sirlashish bilan ham tushuntiriladi. Bu q о ‘shimcha ta’sirlashish metallning dativ effekti yoki dativ bog‘lanish deyiladi.С С Pt Rasm. +о‘shbog‘ - metall π-kompleksida bog‘lar hosil bо‘lishi (tо‘lgan orbitllar shtrixlangan, tо‘lmagan va bо‘shashtiruvchi orbitallar shtrixlanmagan). Metall ionii bilan etilen ta’sirlashuvi suvli eritmada olib borilsa gidratlangan π - kompleks hosil b о ‘ladi. + H2O + + + PdCl2 H2C СH2 K2[PtCl4] KCl H2C СH2 C2H4PdCl2 H2O H2O K[C2H4PdCl3]H2O Etilenning, umuman alkinlarning π -kompleksi k о ‘plab muhim reaksiyalarda oraliq mahsulot sifatida qatnashadi. Simob tuzlari bu y о ‘nalishda alohida о ‘rinni egallaydi. Etilen oksosintez (gidroformillash) reaksiyasiga ham kirishadi. Kobaltli katalizatorlar ishtirokida bosim ostida uglerod (II) oksid iva vodorod etilen bilan ta’sirlashib propion aldegid hosil qiladi. + CO H2C СH2 + H2 к а т . , 9 0 - 1 5 0 0 С 1 0 - 3 0 М П а СH3CH2C O H

Bu reaksiya O.Roelen tomonidan Fisher-Tropsh hodisasini о ‘rganish jarayonida (1938) ochilgan va muhim sanoat ahamiyatiga ega. Oksosintezda odatda katalizator sifatida g‘ovakli tashuvchi (nositel) sirtiga о ‘tkazilgan metall holidagi kobalt yoki uning tuzlari ishlatiladi. Kislotali xususiyatga ega kobalt tetrakarbonilgidridning – HCo(CO) 4 ham katalizator sifatida q о ‘llanilganligi ma’lum (kislotaligi jihatidan HNO 3 va HCl kislota oralig‘ida joylashgan).+ H Co(CO)4 H Co(CO )4 Gidroformillash reaksiyasi mexanizmi juda murakkab bо‘lib, bunda kobalt tetrakarbonilgidrid kuchli kislota sifatida qо‘shbog‘ga birikadi degan tasavvurlar mavjud. CH2 Co(CO)4 + CH3 H2C СH2 HCo(CO)4 Ikkinchi y о ‘nalish b о ‘yicha esa π -kompleks hosil b о ‘lishi va etilen molekulasining H-Co bog‘ga SO Kirishi bilan tushuntiriladi: C H 2 C o ( C O ) 3+ C H 3 + H 2 C С H 2 C O H 2 C С H 2H C o ( C O ) 4 H C o ( C O ) 3 + C O  к о м п л е к с S о ‘ngra S-SO bog‘ga SO kirishi bilan kobaltorganik birikma hosil b о ‘ladi. CH2 Co(CO)3 CH3 CH2 С CH3 +CO O Co(CO)3 U birikma (kobalttetrakarboniletan) kobalt tetrakarbonilgidrid ta’sirida parchalanadi va asosiy mahsulot hosil bо‘ladi.

+ CH2 С CH3 HCo(CO) 4 + O Co(CO) 3 CH 2 С CH3 O H Co 2(CO) 7 Katalizator esa reaksiya sharoitida regeneratsiyalanadi: + CO 2HCo(CO)4 + Co2(CO)7 H2 Etilen oksidlanish reaksiyasiga ham kirishadi. Reaksiya oksidlovchi tabiatiga qarab bir necha turga b о ‘linadi: KMnO 4 va CrO 3 ta’sirida oksidlash, peroksikislotlara yoki kislorod ishtirokida oksidlash, ozonlash. Palladiy tuzi ishtirokida oksidlash. Etilen KMnO 4 ning kuchsiz ishqoriy suvli eritmasida oksidlanadi. Eritmaning siyoh rangi о ‘zgarib q о ‘ng‘ir rangli ch о ‘kma (MnO 2 ) tushadi. Reaksiyada etilenglikol hosil bо‘ladi. CH2 СH2 H2C СH2 KMnO4 H2O OH OH Reaksiya YE.YE.Vagner tomonidan о ‘rganilgan. Reaksiyada gidroksil guruhi stereoselektiv holatda sis- birikadi. + C С + + H H H H Mn O HO HO O K C С H H H H Mn O O O O K H 2 O C С H H OH OH H H Mn O HO HO O K Mn O HO HO O K K 2MnO 4 MnO 2 2H 2O+ 2

$Alkillarga sirka kislota eritasida CrO 3 ta’sir ettirilganda q о ‘shbog‘ uzuladi va aldegid yoki keton hosil b о ‘ladi.H2C СH2 CrO3 CH3COOH 2H2CO Etilen peroksikislota yoki kislorod bilan oksidlanganda esa epoksid (etilen oksid) hosil b о ‘ladi. Peroksikislota sifatida peroksibenzoy kislota (Prilejayev reagenti) qо‘llanilishi mumkin. + H 2C СH 2 H2C СH 2 +C 6H 5C O O O H O C 6H 5COOH Katalizator ishtirokida kislorod ta’sir ettirilganda ham xuddi shunday etilen oksid hosil b о ‘ladi. +H 2 C С H 2H 2 C С H 2 O C 6 H 5 C O O H3 0 0 - 4 0 0 0 C ; O 2 A g \ A l 2 O 3 Bu reaksiya sanoatda etilen oksid olish uchun q о ‘llaniladi. Etilen oksidi sanoatdagi muhim moddalardan hisoblanadi (1990 yilgi ma’lumotga k о ‘ra yiliga 3 mln. tonnadan ortiq ishlab chiqariladi). Epoksi xalqasining tuzilishi deyarli t о ‘g‘ri uchburchakdan iborat (≈60 0 S) b о ‘lib, qutbli. Dipol momenti μ q6,28·10 -30 Klxm. Oddiy efirlarda esa SOS burchak 109-112 0 S, μ q4·10 -30 – 4,38·10 -30 Klm. Etilen ozon ta’sirida oksidlanib, portlovchi modda ozonid hosil qiladi. + H 2 C СH 2 H2 C СH 2 O 3 O O O$

Etilen palladiy tuzi ishtirokida suv bilan ta’sirlashib, aldegid hosil qiladi.+ + H2C СH2 + H2O CH3C O H PdCl2 Pd + 2HCl Ma’lumki PdCl 2 etilen bilan π-kompleks hosil qiladi. π-kompleks bilan suv birikib palladiyorganik birikma, uning parchalanishidan esa (yenol forma – vinil spirt orqali) sirka aldegid va palladiy hosil qilinadi. + + CC H 3 C H 3 C H 3H 3 C C H 3 C C H 3 C H 3H 3 C C H 4 C C H 2 C H 3H 3 C Bu reaksiya sanoatda etilendan sirka aldegid olishda q о ‘llaniladi. Eritmaga SuCl 2 q о ‘shish bilan ajralib chiqqan palladiy PdCl 2 ga о ‘tkaziladi. Hosil b о ‘lgan CuCl esa havo orqali CuCl 2 ga oksidlanadi.

ADABIYOTLAR 1. V.D.Ryabov, Termicheskiye i katalit i cheskiye prevraheniya uglevodorodov i drugix soyedineniy nefti, Moskva, Ximiya 1982 2. P.A. Kirpichnikov, Ximiya i texnologiya sinteticheskogo kauchuka, Leningrad, Ximiya, 1970 3. R. Xuvink, A.Staverman, Ximiya i texnologiya polimerov, Moskva, Ximiya 1965 4. I.P.Losev, Y.B.Troyanskaya, Ximiya sinteticheskix polimerov, Moskva Ximiya, 1964 5. Kratkaya ximicheskaya ensiklopediya, Moskva 1963 6. S.P.Gubin, A.B.Golounin, Diyen i ix _kompleks,Novosibirsk, 1983. 7. G.S.Kolesnikoi, Sintez vinilov о ‘x proizvodn о ‘x aromaticheskix i geterotsiklicheskix soyedineniy, Moskva, 1960. 8. L.B.Zubakova, A.S. Tevlina, Sinteticheskiye ionoobmenn о ‘ye material о ‘, Moskva,1978. 9. Ensiklopediya polimerov, Moskva, 1972.

O'xshashlar

Etilen xossalari va gomologik qatori

To`yingan va to`yinmagan uglevodorodlar. Alkenlar. Etilen qatori uglevodorodlar, ularni olinishi va xossalari

Neft va gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Organik birikmalar sentezi faniga kirish