Organik kimyoning asosiy tushunchalari - Kimyo - Referatlar

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

216 KB

Ko'chirib olish

Organik kimyoning asosiy tushunchalari Reja: 1. Empirik davr 2. Analitik davr 3. Tuzilish nazariyasi davri 4. Organik kimyo rivojlanishining hozirgi zamon molekular- anomistik yoki ilmiy takomillashuv davri. 5. 3. Funksional guruhlar izomeriyasi 6. Karbosiklik birikmalar 7. Geterosiklik birikmalar 8. Ratsional nomenklaturaga 9. Metan. 10. Vyurs reaksiyasi 11. Sikloalkanlar

Organik kimyoda qo’llaniluvchi formulalar. A.M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi. Izomeriya. Molekulasi tarkibida uglerod atomi bo’ladigan birikmalarga organik birikmalar deyiladi. Organik birikmalar tarkibida ugleroddan tashqari ko’pincha vodorod, kislorod, azot, ba’zan oltingugurt, fosfor, galogenlar va ayrim metallar (alohida-alohida yoki turli xil kombinatsiyalarda) bo’ladi. Organik kimyo – kimyoning katta va mustaqil bo’limi bo’lib, uning mavzu bahsi uglerod birikmalarining kimyosidir: bu fan ularning tuzilishi, xossalari, olinish usullari, amalda foydalanish imkoniyatlarini o’rganadi. Anorganik va organik kimyo orasiga amalda keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Organik kimyo taraqqiyotining asosiy bosqichlarini to’rtta davrga ajratish mumkin: 1. Empirik davr – insonning organik moddalar bilan ilk bor tanishuvi, ularni ajratib olish va qayta ishlash usullari o’rganilgan vaqtdan to organik kimyo fan sifatida shakllangunicha (XVIII asrning oxiri) o’tgan davr. 2. Analitik davr – XVIII asr oxiridan XIX asrning 60-yillarigacha. Bu bosqichda dastlabki nazariyalar yaratilib, organik kimyo fan sifatida shakllana boshlagan. 3. Tuzilish nazariyasi davri – XIX asrning 60-yillaridan to XX asr boshlarini o’z ichiga oladi. 4. Organik kimyo rivojlanishining hozirgi zamon molekular-anomistik yoki ilmiy takomillashuv davri. Insonning organik moddalar bilan tanishligi va ulardan o’zining amaliy ehtiyojlari maqsadida foydalangani juda qadimdan ma’lum. Kishilarga dastavval ma’lum bo’lgan birikma sirka kislota bo’lgan. Uni ishqorga ta’sir ettirib, tuz hosil

qilingan. Qadimgi xalqlar uzum shirasining bijg’ishini bilishardi. Galliya va Germaniyada sovun pishirishni, pivo tayyorlashni, slavyan xalqlari asalni bijg’itib ichimlik tayyorlashni, Hindiston, Gretsiya va Misrda organik moddalardan foydalanib matolarni bo’yashni bilishgan. Qadimgi olimlar moddalarni tashqi ko’rinishiga qarab guruhlarga ajratishgan. Masalan, suvda eriydigan moddalar tuzlar deb hisoblangan. Hatto kahrabo, oksalat va vino kislotalar ham tuzlar sinfiga kiritilgani ma’lum. Quyuq suyuqliklarining barchasi moylar deb hisoblangan. Shunga ko’ra, bu guruh haqiqiy moylardan tashqari, havoda nam tortib suyuqlanadigan – o’yuvchi kaliy, kuporos moyi (konsentrlangan sulfat kislota) ni ham o’z ichiga olgan. Barcha uchuvchan moddalar spirtlar deb qabul qilingan. Xlorid va nitrat kislotalar, qalay xlorid va ammiak uchuvchan bo’lganligidan ular ham vino spirti qatori spirtlar deb hisoblangan. Ammiakning suvdagi eritmasi hozir ham “novshadil spirt” deb atalishi ana shundan. Organik kimyo odam hayotida va amaliy faoliyatida katta rol o’ynaydi. Shu yerda organik moddalar ishlab chiqaradigan yoki organik xom-ashyoni qayta ishlaydigan sanoatning eng muhim tarmoqlarini ta’kidlab o’tamiz: kauchuk, smolalar, rezina, plastmassalar, tolalar ishlab chiqarish, neft-kimyo sanoati, oziq- ovqat, farmatsevtika, lok-bo’yoq sanoatlari va boshqalar. Sintetik yuqori molekular moddalar – polimerlar ishlab chiqarish bizning asrimizda nihoyatda katta ahamiyat kasb etdi. A.M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi. XIX asrning o’rtalariga kelib amaliy kimyoning rivojlanishi natijasida ko’p tajriba ma’lumotlari to’planib qoldi. Binobarin, ularni birlashtiradigan, umumlashtiradigan va kimyoning kelajak rivojlanishiga yo’l ochib beradigan nazariya kerak edi. Bu nazariyani rus olimi A.M. Butlerov yaratib, birinchi marta 1861-yili tabiatshunoslarning Germaniyada bo’lib o’tgan syezdida e’lon qildi. Mazkur nazariya atom va molekulalar moddalarning haqiqiy mavjud bo’lgan qismidir, atomlar malekulada o’zaro ma’lum tarkibida birikkan va ularni birikish

tartibini kimyoviy usullar yordamida isbotlash mumkin, degan xulosalarga asoslanadi. Butlerovning organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi quyidagicha ta’riflanadi: “Murakkab zarrachaning kimyoviy tabiati uning tarkibini tashkil etuvchi moddiy zarrachalarning tabiatiga, ularning miqdori va kimyoviy tuzilishi bilan belgilanadi”. Ushbu nazariyadan kelib chiqadigan xulosalar quyidagilardan iborat: 1. Organik moddalar molekulasidagi hamma atomlar bir-biri bilan ma’lum izchillikda bog’langan, bundan ularning bir-biri bilan birikishi uchun kimyoviy moyillikning muayyan qismi sarflanadi. Molekulada atomlarning birikish tartibini va ular bog’larining tabiatini A.M. Butlerov kimyoviy tuzilish deb atadi. 2. Moddalarni kimyoviy xossalari ular molekulasining tarkibiga va kimyoviy tuzilishiga bog’liq. Kimyoviy tuzilishning bu qoidasi izomeriya hodisasini tushuntirib beradi. 3. Reaksiyalarda molekulaning hamma qismi emas, balki ma’lum qismi o’rganganligi tufayli, moddaning kimyoviy o’zgarishini o’rganish yo’li bilan uning kimyoviy tuzilishin aniqlash mumkin. 4. Mazkur moddaning xossasini o’rganib, molekulasining tuzilishini aniqlash, uning tuzilishini va xossasini ham aks ettiradigan ma’lum bir formula bilan ifodalash mumkin. 5. Molekula tarkibiga kirgan funksional guruhning xossasi o’zgarmas bo’lmasdan, balki shu guruh birikkan atom yoki atomlar guruhning ta’siridi o’zgaradi. Bizga ma’lum bo’lgan uglevodorodlar misolida birinchi qoidani ko’rib chiqaylik. Eng oddiy uglevodorod – metan molekulasida atomlar metandagi har bir vodorod atomlari uglerod atomi bilan birikkan. Elementlarning valentliklarini

shartli ravishda chiziqchalar bilan belgilagan holda, metan molekulasidagi atomlarning birikish tartibini shunday ifodalashimiz mumkin: H | H — C — H | H Etan C 2 H 6 molekulasida hamma uglerod va vodorod atomlari bitta zarracha bo’lib, birikishi uchun, ravshanki, uglerod atomlari o’zaro bog’langan bo’lishi kerak. Uglerod atomlari o’zaro birikishga bittadan valentliklarini sarflagach, yana uchtadan bo’sh valentlik birliklari qoladi va ular ana shu bo’sh valentliklari hisobiga 6 ta vodorod atomini ushlab turadi: H H | | H — C — C — H | | H H Propan C 3 H 8 va butan C 4 H 10 molekulalarida atomlar quyidagi tartibda birikkan: H H H H H H H

| | | | | | | H — C — C — C — H H — C — C — C — C — H | | | | | | | H H H H H H H Uglerod birikmalarining turli-tumanligiga sabab uglerod atomlarining bir-biri bilan birikib, zanjir hosil qila olish xususiyatiga egaligidir. Ko’rib o’tilgan birikmalarda elementlarning valentligi o’zgarmagan. Uglerod bu birikmalarning hammasida to’rt valentliligicha qolgan. Molekulalardagi atomlarning birikish tartibi ifodalangan kimyoviy formulalar struktura formulalar, boshqacha aytganda, tuzilish formulalari deyiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, tuzish formulalari atomlarning birikish tartibinigina aks ettiradi, lekin ularning fazoda qanday joylashganligini ko’rsatmaydi. Shuning uchun propanni qanday formula bilan ifodalasak ham ular bir modda molekulasini bildiradi, chunki ularda atomlarning birikish tartibi o’zgarmaydi: H H H H H | | | | | H — C — C — C — H yoki H — C — C — H

| | | | | H H H H H — C — H | H Moddalarning tuzilish formulalari, ko’pincha qisqartirilgan holda ifodalanadi, masalan, CH 3 — CH 2 — CH 3 . Bunday soddalashtirilgan formulalarda chiziqchalar uglerod va vodorod atomlari orasidagi bog’lanishni emas, balki uglerod atomlarining o’zaro bog’lanishini ko’rsatadi. Hozirgi nuqtayi nazardan tuzilish nazariyasining asosiy qoidalariga qisman tuzatish kiritish – fazoviy va elektron tuzilish haqidagi fikrlarni qo’shish kerak. U holda tuzilish nazariyasining asosiy qoidalarining 2-punktida organik birikmalarning xossalari ular molekulalarining tarkibi, Shuningdek, ularning kimyoviy, fazoviy va elektron tuzilishi bilan aniqlanadi, deb ta’kidlash lozim. Shunga ko’ra, A.M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasining hozirgi zamon ta’rifini ifodalash mumkin: “Murakkab zarrachaning kimyoviy tabiati uning tarkibiga, kimyoviy, elektron va fazoviy tuzilishiga bog’liq”. A.M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi organik kimyo nazariyasi asosining eng muhim qismi hisoblanadi. Ahamiyat jihatdan uni D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi bilan bir qatorga qo’yish mumkin. Davriy sistema singari bu nazariya ham juda ko’p amaliy materialni tartibga solishga, yangi moddalar mavjudligini oldindan aytishga, shuningdek, ularning olinish yo’llarini ko’rsatishga imkon berdi. Bu esa organik sintezning misli ko’rilmagan darajada muvaffaqiyatini ta’minladi. Hozirgi vaqtda ham kimyoviy tuzilish nazariyasi organik kimyoga doir barcha tadqiqotlarda yo’l ko’rsatuvchi asos bo’lib xizmat qilmoqda.

Izomeriya. Organik moddalarning xossalari faqat ularning tarkibigagina emas, balki molekulada atomlarning o’zaro birikish tarkibiga ham bog’liq. Masalan, etil spirt (vino spirti) bilan dimetil efirning tarkibi bitta empirik formula C 2 H 6 O bilan ifodalanadi, lekin ularning xossalari turlicha: etil spirtning qaynash temperaturasi 78,3 ° C bo’lgan suyuqlik, dimetil efir esa 23,6 ° C da suyuqlikka aylanadigan gaz. Tarkibi va molekular massasi bir xil, lekin molekulalarining tuzilishi har xil, shu sababli xossalari ham turlicha bo’lgan moddalar izomerlar deyiladi. Organik kimyoning rivojlanishi jarayonida izomeriya tushunchasi chuqurlashib, fazoviy kimyo tasavvurlari hisobiga yangi mazmun bilan boyida. Hozirgi vaqtda izomerlar deb, tarkibi bir xil, ammo ularning fazoda joylashishi bilan farqlanadigan birikmalarga aytiladi. Shu ta’rifga ko’ra izomerlar ikkita asosiy guruhga bo’linadi: tuzilish izomerlari va fazoviy izomerlar. Tuzilish izomerlari kimyoviy tuzilishi bilan o’zaro farqlanadi, shuning uchun ular tuzilish izomerlari deb ataladi. Butan va izobutan, 1-pentan va siklopentan tuzilish izomerlariga misol bo’ladi: C 4 H 10 CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 3 CH 3 – CH –CH 3 n- butan | CH 3 izobutan C 5 H 10 CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH = CH 2 1-penten H 2 C — CH 2

H 2 C CH 2 CH 2 siklopentan n-butan va izobutan bir xil molekular formulasi C 4 H 10 ga ega, ulardagi kimyoviy bog’ning tabiati (δ- bog’lar) ham bir, biroq atomlar orasidagi bog’larning ketma- ketligi bilan farqlanadi. 1-penten va siklopenttanlarning tarkibi bir xil C 5 H 10 , ammo ular ham atomlararo bog’larning ketma-ketligi, ham bog’larning tabiati bilan farqlanadi. Tuzilish izomerlari, o’z navbatida, qator guruhlarga bo’linadi: 1. Zanjir izomerlari (yuqorida ko’rib o’tilgan butan va izobutan). 2. Holat izomerlari: a) karrali bog’larning holatiga ko’ra C 4 H 8 CH 2 = CH — CH 2 — CH 3 CH 3 — CH = CH — CH 3 1-buten 2-buten b) funksional guruhlarning holatiga ko’ra

C 4 H 8 O CH 3 — CH 2 — CH 2 OH CH 3 — CHOH — CH 3 1-propanol 2-propanol 3. Funksional guruhlar izomeriyasi: O CH 3 — C — CH 3 C 3 H 6 O CH 3 — CH 2 — C || H O propanol propanol Tuzilish izomerlari organik birikmalarning ko’p sonliligining sabablaridan biridir. Masalan, C 13 H 28 tarkibli to’yingan uglevodorodga 802 ta, C 20 H 42 tarkibligiga esa 366319 ta isomer to’g’ri keladi. Organik birikmalarning fazoviy tuzilishini fazoviy tuzilishini fazoviy kimyo o’rganadi. Fazoviy kimyoni uch o’lchovli fazodagi birikmalarning kimyosi deb atash mumkin. birikmalarning fazoviy tuzilishi faqatgina moddalarning fizik va kimyoviy xossalari bilan bog’liq bo’lmay, balki ularning biologik aktivligi bilan ham o’zaro bog’liqdir. Fazoviy kimyoda fazoviy tafovutlarni tasvirlash uchun ikkita eng muhim tushunchalar – konfiguratsiya va konformatsiyalardan foydalaniladi. Atomlarning molekula ichida fazoda bir yoki bir necha σ-bog’lar atrofida aylanishidan hosil bo’ladigan molekulalarning turli holatlariga konformatsiya deb ataladi. Binobaran, konformatsion izomerlar (konformerlar) –

bu fazoviy izomerlar bo’lib, ular orasidagi farq molekulaning ayrim qismlarini oddiy bog’ atrofida aylanishi natijasida kelib chiqadi. Konfiguratsiya – fazoda molekuladagi atomlarning ma’lum tartibda joylashishidir. Bir xil tarkibga va bir xil kimyoviy tuzilishga ega bo’lgan organik birikmalar konfiguratsiyasi bilan farqlanishi mumkin. Bunday birikmalar konfiguratsion izomerlar deb ataladi. Shunday qilib, izomerlarning tasnifini umumiy tarzda quyidagicha tasavvur qilish mumkin: Izomerlar Fazoviy izomerlarFunksional guruh izomerlariTuzilish izomerlari Holat izomerlarZanjir izomerlar Konfiguratsion izomerlar Konformatsion izomerlar

2. Organik birikmalarning gomologik qatorlari. Organik birikmalarning klassifikatsiyasi va nomlanishi. Organik reaksiyalarning turlari Kimyoviy xossalari jihatidan o’xshash, tarkibi bir-biridan CH 2 gruppaga farq qiladigan birikmalar gomologlar deyiladi. Nisbiy molekular massasi ortib borishi tartibida joylashtirilgan gomologlar gomologik qatorni hosil qiladi. CH 2 gruppa gomologik farq deyiladi. Gomologik qatorga to’yingan uglevodorodlar (alkanlar) qatori misol bo’la oladi. Uning eng oddiy vakili – metan CH 4 . Metanning gomologlari quyidagilar: etan C 2 H 6 , propan C 3 H 8 , butan C4H 10 , pentan C 5 H 14 , geptan C 7 H 16 , va h.k. Keyingi har qaysi gomologning formulasini oldingi uglevodorodning formulasiga gomologik farqni qo’shish bilan hosil qilish mumkin. Gomologik qator barcha a’zolari molekulalarining tarkibini bitta umumiy formula bilan ifodalash mumkin. To’yingan uglevodorodlarning ko’rib chiqilgan gomologik qatorining umumiy formulasi C n H 2n+2 bo’ladi, bunda n – uglerod atomlarining soni. Gomologik qatorlarni organik birikmalarning barcha sinflari uchun tuzish mumkin. Gomologik qator bitta a’zosining xossalarini bilgan holda shu qatorning boshqa a’zolari xossalari haqida xulosa chiqarish mumkin. Bu organik kimyoni o’rganishda “gomologiya” tushunchasining muhimligini ko’rsatadi. Organik birikmalarning haddan tashqari va xilma-xilligi ular uchun aniq ilmiy klassifikatsiya bo’lishini talab qiladi. Organik birikmalarning hozirgi zamon klassifikatsiyasi organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasiga asoslangan. Organik birikmalar uglerod skeleti hamda molekuladagi funksional gruppalar bo’yicha klassifikatsiya qilinadi. Organik birikmalarni uglerod skeleti bo’yicha klassifikatsiyasi. Uglerod atomlarining molekulada joylashishiga qarab yoki ularning hosil qilgan skeletlariga qarab, organik birikmalar uchta asosiy gruppaga bo’linadi: 1. Alisiklik birikmalar. Bu gruppaga kirgan birikmalar alifatik birikmalar deb ham ataladi. Bu gruppa birikmalari orasida to’yingan (alkanlar), masalan:

CH 3 CH 3 – CH 3 CH 3 – CH CH 3 – CH 2 OH etan CH 3 etil spirt izobutan Bu gruppaga yog’lar ham kirganligi uchun ilgari yog’ qatori birikmalari degan nom berilgan edi va bu nom hozirda deyarli ishlatilmaydi. 2. Karbosiklik birikmalar xossalari jihatidan alifatik birikmalarga o’xshash bo’lgan alisiklik (to’yingan va to’yinmagan) birikmalar bilan molekulasida benzol halqalari bor aromatik birikmalarga bo’linadi. Alisiklik birikmalarga misollar: CH 2 – CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 – CH 2 H 2 C CH 2 HC CH 2 siklobutan H 2 C CH 2 HC CH 2

CH 2 CH 2 siklogeksan siklogeksan Aromatik birimalar: NH 2 benzol anilin naftalin

3. Geterosiklik birikmalar. Bu sinfga molekulasida ugleroddan boshqa element atomlari (geteroatom) ham bo’ladigan halqasimon birikmlar kiradi. Odatda, geteroatom rolini azot, oltingugurt va kislorod bajaradi: HC – CH HC – N HC CH HC CH O S Organik birikmalarning ko’rib chiqilgan klassifikatsiyasini qisqacha sxema holida tasvirlash mumkin: Organik birikmalarning molekuladagi funksional guruhlar bo’yicha klassifikatsiyasi. Organik birikmalarning kimyoviy xususiyatlari ularning tarkibiga kiruvchi atomlardan tashkil topgan gruppalarning xususiyatlariga bog’liq. Molekuladagi bu gruppalar funksional gruppalar deb ataladi. Masalan, molekulada gidroksil – “OH” funksional gruppa bo’lsa – modda spirt, karboksil – “COOK” funksional gruppa bo’lsa – modda kislota, amin – “NH 2 ” funksional gruppa bo’lsa – modda asos xususiyatiga ega bo’ladi va hokazo. Funksional gruppa, odatda, moddaning kimyoviy xossasini belgilaydi. Yuqoridagi uchta asosiy gruppa (alifatik, karbosiklik, geterosiklik) birikmalarning bitta yoki bir necha vodorod atomi tegishli funksional gruppaga Organik birikmalar Alifatik To’yingan To’yinmagan Geterosiklik Karbosiklik Alisiklik Aromatik

almashinishi natijasida yangi sinf birikmalari olinadi. Shunga ko’ra, organik birikmalar quyidagi sinflarga bo’linadi: 1. Uglevodorodlar. 2. Galogenli hosilalar – uglevodorodlardagi bir yoki bir necha vodorod atomlarining galogenga almashinishdan hosil bo’lgan birikmalar. 3. Spirtlar – molekulasida gidroksil gruppa bo’ladigan birikmalar. 4. Oddiy efirlar – molekulasida ikkita uglevodorod radikali kislorod orqali birlashgan moddalar. 5. Aldegid va ketonlar – molekulasida karbonil (C=O) gruppasi bor moddalar. Bular orasidagi farq shundaki, aldegidlarda karbonildagi uglerod atomi bir bog’i vodorod bilan, ikkinchisi uglevodorod radikali bilan, ketonlarda esa karbonildagi uglerod atomining ikkala bog’i ham uglevodorod radikali bilan bog’langan. 6. Karbon kislotalar – molekulalarida karboksilgruppasi (–COOH) bor birikmalar. 7. Fenollar – aromatik halqali gidroksil gruppasi bo’ladigan birikmalar. 8. Funksional gruppasida azot atomi bor hosilalar. Ularga birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar, nitrillar, nitrobirikmalar, aminokislotalar, azobirikmalar va diazobirikmalar kiradi. Organik reaksiyalarning turlari. Anorganik reaksiyalar kabi organik reaksiyalar ham 3 asosiy turga bo’linadi: 1. O’rin olish reaksiyalari, masalan: CH 4 + CI 2 → CH 3 CI + HCI 2. Ajralish reaksiyalari, masalan: CH 3 – CH 3 → CH 2 = CH 2 +H 2 3. Birikish reaksiyalari, maslan:

CH 2 = CH 2 + HBr → CH 3 – CH 2 Br Birikish reaksiyalariga polimerlanish reaksiyalari ham kiradi. Polikondensatlanish reaksiyalari organik reaksiyalarning alohida turi hisoblanadi. Organik moddalarning reaksiyaga kirishayotgan molekulalaridagi kovalent bog’lanishlarning uzilish mexanizmiga qarab ham sinflarga ajratish mumkin. Bunday ajratish bog’lanishni uzilishning ikki usuliga asoslanadi. 1. Agar umumiy elektronlar juft atomlar orasida bo’linsa, u holda radikallar – juftlashmagan elektroni bor zarrachalar paydo bo’ladi. Bog’lanishning bunday uzilishi radikal yoki gomolitik uzilish deyiladi: H H . . . . H : C : H → H : C . + H . . . . . H H metan metil vodorod radikali radikali (vodorod atomi) Hosil bo’ladigan radikallar reaksion sistemadagi molekulalar bilan yoki bir-biri bilan o’zaro ta’sirlashadi: CH 3 . + Cl 2 → CH 3 Cl + Cl CH 3 . + CH 3 . → C 2 H 6 Qutbliligi kamroq bo’lgan bog’lanishlar (C – C, C – H, N – N) yuqori temperaturada yorug’lik yoki radioaktiv nurlanish ta’sirida uziladigan reaksiyalar radikal mexanizm bo’yicha boradi. 2. Agar uzilganda umumiy elektronlar jufti bitta atomda qolsa, u holda ionlar – kation va anion hosil bo’ladi.

Bunday mexanizm ionli yoki geterolitik mexanizm deyiladi. U organik kationlar yoki anionlar hosil bo’lishiga olib keladi: CH 3 Cl → CH 3 + + : Cl - ; CH 3 Li → Li + + H 3 C - metil metil xlorid metal litiy metil xlorid kation anion litiy kation anion 3. Tarkibida to’rttadan kam bo’lmagan uglerod atomi tutgan alkanlar aluminiy xlorid ishtirokida izomerlanish reaksiyasida qatnashadi: CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 3 AICI 3 , t CH 3 – CH – CH 2 – CH 3 . | CH 3 to’yingan uglevodorodlar. Umumiy xossalari. Alkanlar. Metan va uning gomologlari Uglevodorodlar – ikki element – uglerod va vodoroddan tashkil topgan organik birikmalardir. Bunday birikmalar juda ko’p. Alkanlar – to’yingan uglevodorodlarning tarixiy saqlanib qolgan nomi (lot. Rarrum affinis – passiv). Boshqa uglevodorodlarga qaraganda ular nisbatan passiv. Uglevodorod molekulalarida uglerod va vodorodning barcha valent bog’lari to’liq to’yingan. Shuning uchun ular birikish reaksiyalariga qobil emas. Shunga ko’ra, bu sinf birikmalariga quyidagicha ta’rif berish mumkin:

Umumiy formulasi – C n H 2n+2 bo’lgan, vodorod va boshqa elementlarni o’ziga birikmtirmaydigan uglevodorodlar to’yingan uglevodorodlar yoki alkanlar deb ataladi. Umumiy formuladagi n – butun son bo’lib, shu uglevodorod molekulasida necha atom uglerod borligini ko’rsatadi. Masalan, uglevodorod dekan molekulasida 10 atom uglerod bor. Uning molekula formulasi C 10 H 2 ∙ 10 + 2 , ya’ni C 10 H 22 . Alkanlar gomologik qatorining birinchi a’zosi metan CH 4 . Metanga o’xshash juda ko’p uglevodorodlar, ya’ni metanning gomologlari mavjud (yunoncha “gomolog” – o’xshash). Uglevodorod nomidagi – an qo’shimchasi to’yingan uglevodorodlar nomiga xos qo’shimchadir. Ular molekulalarida ikki, uch, to’rt va undan ko’p uglerod atomi bo’ladi. Har qaysi uglevodorod o’zidan oldindagi uglevodoroddan CH 2 atomlar gruppasiga farq qiladi. Masalan, agar metan CH 4 molekulasiga CH 2 gruppa (CH 2 – gomologik farq) qo’shilganda metan qatorining keyingi uglevodorodi – etan C 2 H 6 hosil bo’ladi. Etandan keyin propan C 3 H 8 , butan C 4 H 10 keladi va hokazo. Gomologik qatorda uglevodorodlar fizik xossalarining asta-sekin o’zgarishi kuzatiladi: qaynash va suyuqlanish temperaturalari ko’tariladi, zichligi ortadi. Odatdagi sharoitda (temperatura 22 ?C) qatorning dastlabki to’rtta a’zosi (metan, etan, propan, butan) – gazlar, C 5 H 12 dan C 16 H 34 gacha suyuqliklar, C 17 H 36 dan boshlab – qattiq moddalar. Bir valentli radikallarning nomi tegishli uglevodorod nomidagi – an qo’shimchani – il qo’shimchaga almashtirib hosil qilinadi (13.1-jadval).

To’yingan uglevodorodlar 13.1-jadval Formulasi Nomi Radikal Radikal nomi CH 4 C 2 H 6 C 3 H 8 C 4 H 10 C 5 H 12 C 6 H 14 C 7 H 16 C 8 H 18 C 9 H 20 C 10 H 22 Metan Etan Propan Butan Pentan Geksan Geptan Oktan Nonan Dekan CH 3 – C 2 H 5 – C 3 H 7 – C 4 H 9 – C 5 H 11 – C 6 H 13 – C 7 H 15 – C 8 H 17 – C 9 H 19 – C 10 H 21 – Metil Etil Propil Butil Pentil Geksil Geptil Oktil Nonil Detsil Uglevodorodlarning ko’pligi izomeriya hodisasi bilan tushuntiriladi. Molekulada uglerod atomlarining soni ortib borishi bilan izomerlar soni keskin ortadi. Masalan, butanda izomer 2 ta, pentanda – 3 ta, geksanda – 5 ta, dekan C 10 H 22 da esa 75 ta. Ratsional nomenklaturaga asosan, hamma to’yingan uglevodorodlar metanning hosilasi deb qaraladi, ya’ni ular metanning bir yoki bir necha vodorod atomlari boshqa atom yoki radikallarga almashinishidan hosil bo’lgan deb qaraladi. Uglevodorodlarni ratsional nomenklatura bilan atash uchun, avvalo, eng ko’p uglerod atomlari bilan bog’langan uglerod atomi aniqlanadi va unga birikkan radikallarning nomiga metan so’zi qo’shib aytiladi. Masalan: H CH 3 | | CH 3 – C – CH 2 – CH 3 CH 3 – C – CH 3

| | CH 3 CH 3 dimetiletilmetan tetrametilmetan Ratsional nomenklaturada organik birikmaning necha xil radikallardan tuzilganligi aniqlanadi. Ammo gomologik qatorda uglerod atomlari soni ortishi bilan izomerlar sonining ortishi ularni ratsional nomenklatura bilan atashni murakkablashtiradi. IYUPAK sistemasiga ko’ra, tarmoqlangan zanjirli to’yingan uglevodorodlarning nomlarini tuzish uchun hamma molekulalarda vodorod atomi turli radikallar bilan o’rin almashgan deb qaraladi. Berilgan uglevodorodning nomini atash uchun ma’lum tartibga rioya qilamiz: 1. Formuladan uglerodlarning eng uzun zanjiri tanlanadi va undagi uglerod atomlari simvollarini zanjirning tarmoqlangan joyiga yaqin uchidan boshlab raqamlanad: 1 2 3 4 5 3 4 5 a) CH 3 – CH – CH 2 – CH 2 – CH 3 d) CH 3 – CH – CH 2 – CH 3 2 | CH 2 1 | CH 3 CH 3 4 3 2 | 1 1 2 3 4 b) CH 3 – CH 2 – C – CH 3 e) CH 3 – CH – CH – CH 3 | | | CH 3 CH 3 CH 3

2. Radikallarning nomi aytiladi (eng oddiysidan boshlab) va ularni qaysi raqamli uglerod atomida turgan o’rni sonlar bilan ko’rsatiladi. Agar bitta uglerod atomida ikkita bir xil radikal turgan bo’lsa, raqam ikki bor takrorlanadi. Bir xil radikallar soni yunon tilidagi sonlar bilan ko’rsatiladi. (“di” – ikki, “tri” – uch, “tetra” – to’rt va hokazo). a) 2 – metal… d) 3 – metal… b) 2,2 – dimetil… e) 2,3 – dimetil… 3. Berilgan uglevodorodning to’liq nomi raqamlangan zanjirdagi uglerod atomlarining soniga qarab beriladi: a) 2 – metilpentan; b) 2,2 – dimetilbutan; d) 3 – metilpentan; e) 2,3 – dimetilbutan. Tabiatda uchrashi. To’yingan uglevodorodlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, ular odatda, sof holda emas, balki murakkab aralashmalar holida uchraydi. Alkanlarning ko’pgina aralashmalari o’simliklarda topilgan. Masalan, normal geptan qarag’ay daraxtidan ajratib olingan. Eykozan (C 20 H 42 ) petrushka bargida, nonakozan (C 29 H 60 ) karam bargida topilgan. Ba’zi gullarning mumida qattiq uglevodorodlar, masalan, geptakozan (C 27 H 56 ), oktakozan (C 28 H 58 ) va triakontan (C 30 H 62 ) mavjudligi aniqlanadi. Olma po’stida, asalari mumida va g’o’za bargi, guli, chanog’ida ham yuqori molekular uglevodorodlar uchraydi. Metan. To’yingan uglevodorodlarning eng oddiy vakili metan tabiatda o’simlik va hayvon a’zolari qoldiqlarining havosiz joyda parchalanishi natijasida hosil bo’ladi. Botqoqlik, hovuzlardan gaz pufakchalarni chiqishi shu bilan tushuntiriladi. Ba’zan metan toshko’mir qatlamlaridan ham chiqadi va shaxtalarda yig’ilib qoladi. Metan tabiiy gazning asosiy ulushini (80 – 97%) tashkil qiladi. U neft qazib chiqarishda ajralib chiqadigan gaz tarkibida ham bo’ladi. Tabiiy va neft gazlari tarkibiga etan C 2 H 6 , propan C 3 H 8 , butan C 4 H 10 va ba’zi bir boshqa gazlar ham

kiradi. Neft tarkibida gaz holidagi suyuq va qattiq to’yingan uglevodorodlar bo’ladi. Olinishi. 1856-yilda Bertolle birinchi marta metanni uglerod sulfid bilan vodorod sulfid aralashmasini qizdirilgan mis ustidan o’tkazib hosil qildi. CS 2 + 2H 2 S + 8Cu → CH 4 + 4Cu 2 S 1879-yilda 1200 ?C da to’g’ridan to’g’ri uglerodga vodorod ta’sir ettirib, metan olish yo’li topildi. C + 2H 2 CH 4 Bu reaksiya nikel katalizatori ishtirokida 475 ?C da olib borilganda metanning unumi anchagina ortishi keyinroq aniqlanadi. Hozirgi vaqtda metanni yuqorida ko’rsatilgan to’yingan qator uglevodorodlarining olinish usullaridan istalgan biri bilan sintez qilish mumkin. Metan laboratoriyada natriy asetatni CH 3 COONa qattiq natriy gidroksid bilan qizdirib olinadi: CH 3 COONa + NaOH → CH 4 + Na 2 CO 3 yoki aluminiy karbid suv bilan o’zaro ta’sir ettirilganda hosil bo’ladi: Al 4 C 3 + 12H 2 O → 4Al(OH) 3 + 3CH 4 ↑ Keyingi reaksiyada olingan metanning tozaligi ancha yuqori bo’ladi. Metanni, shuningdek, suv gazi asosida sintez qilsa ham bo’ladi: Ni CO + 3H 2 CH 4 + H 2 O

Bu usul sanoat ahamiyatiga ega. Lekin, odatda, tabiiy gazlarning yoki toshko’mirni kokslashda va neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan gazlardagi metandan foydalaniladi. Metan singari metanning gomologlari ham laboratoriya sharoitida tegishli organik kislotalarni ishqorlar bilan birga qizdirish orqali olinadi. Boshqacha usul – Vyurs reaksiyasi , ya’ni monogalogenli hosilalarni natriy metali bilan birga qizdirish yo’li bilan olish mumkin: C 2 H 5 – Br + 2Na + Br – C 2 H 5 → C 2 H 5 – C 2 H 5 + 2NaBr Fizik xossalari. Metan – rangsiz, hidsiz gaz, havodan deyarli 2 marta yengil, suvda kam eriydi. Etan, propan, butan normal sharoitda – gazlar, pentandan to pentadekangacha – suyuqliklar, keying gomologlari esa qattiq moddalar. Propan va butan bosim ostidagi temperaturada ham suyuq holda bo’lishi mumkin. To’yingan uglevodorodlarning nisbiy molekula massalari ortib borgan sari ularning qaynash va suyuqlanish temperaturalari ham ortadi. Kimyoviy xossalari. To’yingan uglevodorodlar uchun eng xaraketrli reaksiya o’rin olish reaksiyasidir. Masalan, metan yorug’lik ta’sirida xlor bilan reaksiyaga kirishadi (kuchli yorug’lik ta’sirida portlashi mumkin): H H | | H – C – H + Cl – Cl → H – C – H + HCl | | H CI xlormetan yoki metal xlorid H H | t | H – C – H + Cl – CI → H – C – Cl + HCl

| | Cl Cl dixlormetan yoki metilen xlorid H H | t | Cl – C – H + Cl – Cl → Cl – C – Cl + HCl | | CI CI trixlormetan yoki xloroform Cl Cl | t | Cl – C – H + Cl – Cl → Cl – C – CI +HCl | | CI Cl tetraxlormetan yoki uglerod tetraxlorid (uglerod (IV) xlorid) Amalda to’yingan uglevodorodlarning galogenlar bilan reaksiyasi ancha murakkab bo’ladi. Xlor molekulasi yorug’lik energiyasini yutganda atomlarga ajraladi: . . . . . . . . : Cl : Cl : → : Cl . + . Cl : . . . . . . . .

Bitta juftlashmagan elektronga ega bo’lgan xlor atomi juda aktiv. Ular metan molekulasi bilan to’qnashganda reaksiya sodir bo’lib, natijada kimyoviy juda aktiv erkin metil radikali hosil bo’ladi: H H . . . . . . . . H : C : H + ∙ Cl : → H : C∙ + H : Cl : . . . . H H metil radikali Metil radikalining aktivligi ham juftlashmagan elektronga ega ekanligi bilan tushuntiriladi (foydalanilmagan valentlik). Juftlashmagan elektronga va shuning uchun ham ishg’ol qilinmagan valentlikka ega bo’lgan zarrachalar erkin radikallar deyiladi. Yuqorida aytilganlarga ko’ra, metan bilan xlor o’rtasidagi reaksiya erkin radikallar mexanizmi bo’yicha boradi. Metil radikali (sekundning bir necha ming ulushidagina mavjud bo’ladigan) xlorning boshqa molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, atomlar o’rtasidagi bog’larni uzadi va juftlashmagan elektronli erkin xlor atomlarini ajratib chiqaradi. Metan quyosh nuri ta’sirida xlorlansa, reaksiya portlash bilan borib, vodorod xlorid va ko’mir hosil bo’ladi: CH 4 + 2Cl 2 → 4HCl + C Nitrat kislota ta’siri. Oddiy sharoitda konsentrlangan nitrat kislota to’yingan uglevodorodlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Yuqori temperaturada

uglevodorodlarni oksidlab uglerod (II) oksidga, hatto spirt, aldegid, keton va kislotalarga aylantiradi. Suyultirilgan nitrat kislota bilan to’yingan uglevodorodlar birga qizdirilganda uglevodoroddagi vodorod atomi nitrat kislota qoldig’i (NO 2 ) bilan almashinadi va natijada nitrobirikma hosil bo’ladi. Bu reaksiya nitrolash reaksiyasi deyiladi: R – H + HO – NO 2 → R – NO 2 + H 2 O C 6 H 14 + HO – NO 2 → C 6 H 13 NO 2 + H 2 O geksan nitrogeksan Bu reaksiyani rus olimi M.I. Konovalov kashf etgani (1888-yil) sababli Konovalov reaksiyasi deyiladi. Nitrolash reaksiyasi bilan bir qatorda, oksidlanish reaksiyasi ham sodir bo’ladi. Masalan, uglevodorodlarni nitrat kislota bilan nitrolashda kislotaning taxminan 40% nitrolash uchun, qolgani esa oksidlanish uchun sarf bo’ladi. Metan nitrolanganda uning deyarli hammasi nitrometanga aylanadi. CH 4 + HO – NO 2 → CH 3 – NO 2 + H 2 O nitrometan Sulfat kislota ta’siri (sulfolash reaksiyasi). Oddiy sharoitda to’yingan uglevodorodlar sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, yuqori temperaturada esa bu kislota ta’sirida oksidlanadi. Ammo sulfat kislota ozgina qizdirilganda alkanlar bilan reaksiyaga kirishib, ularning sulfobirikmalarini hosil qiladi: R – H + HOSO 2 OH → R – SO 2 OH + H 2 O Sulfolash reaksiyasi alkanlarning molekulasida uchlamchi uglerod bo’lsa, oson ketadi.

Kislorod va okisdlovchilar ta’siri. To’yingan uglevodorodlarga oddiy sharoitda kislorod va kuchli oksidlovchilar (KMnO 4 , K 2 CrO 4 , K 2 Cr 2 O 7 va boshqalar) ta’sir qilmaydi. Oksidlovchi moddalar 100 – 160 °C da ta’sir ettirilganda, alkan molekulalari parchalanib, organik kislotalar hosil bo’ladi. Kislotalarning molekulasidagi uglerod atomlarining soni parchalangan uglevodorod molekulasidagi uglerod atomlari sonidan doimo kam bo’ladi. Shuni aytish kerakki, quyi molekular uglevodorodlar yuoqri molekulali uglevodorodlarga qaraganda qiyin oksidlanadi. To’yingan uglevodorodlar havoda yuqori temperaturada qizdirilganda ular yonib, karbonat angidrid va suv hosil bo’ladi, masalan: CH2 + 2Co2 → Co2 + 2H2O + 880 kJ Metan bilan kislorod aralashmasi (1 : 2) hajmiy nisbatda yoki havo bilan aralashmasi (1 : 10) portlash bilan yonadi. To’yingan uglevodorodlarning havo bilan boshqa nisbatlardagi aralashmasi ham portlashi mumkin. Shuning uchun metan, etan, propan va butanlarning havo bilan aralashmasi juda xavfli. Bunday aralashma, ba’zan toshko’mir shaxtlarida, zavod qozonxonalarida, ustaxonalarda va turar joyi binolarida hosil bo’lishi mumkin. To’yingan uglevodorodlar havosiz joyda, qattiq qizdirilganda (1000 ºC dan yuqori) parchalanadi: t > 1000 ºC CH 4 C + 2H 2 Agar metan ancha yuqori temperaturada (1500 ºC) qizdirilsa, degidrogenlanadi, natijada asetilen hosil bo’ladi.

1500 ºC 2CH 4 H – C ≡ C – H + 3H 2 asetilen Ishlatilishi. Metan sanoatda va turmushda keng ko’lamda ishlatiladi. Metan yonganda ko’p issiqlik chiqarganligi sababli (36 000 kJ/m 3 ), u yoqilg’i sifatida ham ishlatiladi. Hozirgi vaqtda metandan juda ko’p xomashyolar olinadi. Masalan, metandan, maxsus qurilmada, havoni kamroq berib 1500º gacha qizdirilganda vodorod va uglerod (bu aralashma qorakuya holida bo’ladi) olinadi: CH 4 → C + 2H 2 Hosil qilingan bu qorakuya esa avtopokrishka ishlab chiqarishda qimmatbaho xomashyodir. Metan, metanol, sirka kislota, sintetik kauchuk, sintetik benzin va juda ko’p boshqa qimmatbaho mahsulotlar olishda dastlabki xomashyodir. Yuqorida ko’rsatilgan mahsulotlarni sanoatda sintez qilishda sintez-gaz deb ataluvchi gazdan [hajmiy (molyar) tarkibi bir hajm uglerod (II) oksid va ikki hajm vodoroddan iborat (CO + 2H 2 )] foydalaniladi. Sintez gazni gazogeneratorlarda metandan olish mumkin. Sintez-gazni metandan olishda, odatda, 800 – 900 ºC da sodir bo’ladigan va katalizatorlar (Ni, MgO yoki Al 2 O 3 ) ishtirokida boradigan ikki jarayondan foydalaniladi: t, katalizator a) CH 4 + H 2 O CO + 3H 2 t, katalizator b) CH 4 + CO 2CO + 2H 2

Ishlab chiqarishda, ko’pincha, ikkala reaksiya bir vaqtda o’tkaziladi. Metanning xlorli hosilalari katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, xlormetan CH 3 CI – gaz, oson suyuqlanadi va bug’latilganda juda ko’p miqdor issiqlik yutadi. Shunga ko’ra, u sovitgich inshootlarida ishlatiladi. Dixlormetan CH 2 CI 2 , trixlormetan (xloroform) CHCI 3 va tetraxlormetan (uglerod tetraxlorid) CCI 4 suyuqliklar bo’lib, erituvchilar sifatida ishlatiladi. Etil bromid jarrohlikda milkni vaqtincha og’riq sezmaydigan holatga keltirish uchun ishlatiladi. Gomologik qatorning o’rta a’zolari (C 7 – C 17 ) erituvchilar va motor yonilg’ilari sifatida ishlatiladi. Yuqori molekulali alkanlar – yog’ kislotalar, sintetik yog’lar, surkov moylari va boshqalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Yuqori to’yingan uglevodorodlarni – uglerod atomlarining soni 20–25 ta bo’lgan parafinlarni oksidlash sanoatda katta ahamiyatga ega. Shu yo’l bilan zanjirning uzunligi turlicha bo’lgan sintetik yog’ kislotalari olinadi, ulardan sovun, turli xil yuvish vositalari, surkov materiallari, lok va emallar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Suyuq uglevodorodlardan yonilg’i sifatida foydalaniladi (ular benzin va kerosin tarkibiga kiradi). Alkanlardan organik sintezda ko’p foydalaniladi.

Sikloalkanlar Ochiq zanjirli to’yingan uglevodorodlar bilan birga, yopiq (siklik) zanjirli to’yingan uglevodorodlar ham mavjud. Ular bir necha xil nomlar bilan yuritiladi:

alisiklik birikmalar, sikloalkanlar, sikloparafinlar, naftenlar, siklanlar, polimetilenlar. Alisiklik birikmalar – molekulasi bitta halqadan iborat bo’lsa – monosiklik, ikkitadan iborat bo’lsa – bisiklik, uchtadan – trisiklik va shu tartibda, ko’p halqadan iborat bo’lsa, polisiklik birikmalar deb ataladi. Monosiklik birikmalar metilen gruppasidan iborat uglevodorodlarning sikl hosil qilishidan vujudga kelib, ularning tarkibi C n H 2n ga to’g’ri keladi. Bu xil birikmalar halqa tarkibidagi metilen gruppasining soniga qarab bir vaqtlar trimetilen, tetrametilen, pentametilen va hokazo deb atalgan edi. Hozirgi vaqtda esa Jeneva nomenklaturasi bo’yicha atash ko’proq qabul qilingan. Bu nomenklaturaga ko’ra, monosiklik birikmalarni atash uchun tegishli parafin uglevodorodlarning nomi oldiga “siklo” so’zi qo’shib aytiladi. Masalan: siklopropan, siklobutan, siklopentan, va hokazo. CH 2 H 2 C C 2 H H 2 C C 2 H H 2 C CH CH 3 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 H 2 C CH 2 CH 2 CH 2 siklopropan siklobutan siklopentan metilsiklopentan (trimetilen) (tetrametilen) (pentametilen) Tabiatda uchrashi. Sikloalkanlar, asosan, ba’zi bir neftlar tarkibida bo’ladi. Sikloalkanlarning ikkinchi nomi – naftenlar ham shundan kelib chiqqan. Besh va olti a’zolari sikloalkanlar birinchi marta neftdan ajratib olingan va Moskva dorilfununining professori V.V. Markovnikov tomonidan o’rganilgan. Ayrim sikloalkanlar, terpenlar va kamforalar ko’pchilik o’simliklarning gultojibarglaridan, barglaridan, mevalaridan, ildizlaridan va boshqa qismlaridan ajratib olinadigan oson uchuvchan moddalar – efir moylari tarkibida bo’ladi (n-

simolning hosilasi bo’lgan siklogeksan qatorining to’yinmagan uglevodorodlari terpenlar deb, terpenlarning kislorodli hosilalari esa kamforalar deb ataladi). Efir moylari ko’pchilik birikmalarning, ayniqsa, tuzilishi o’xshash birikmalarning aralashmasidan iborat. Bu aralashmalarning tarkibi bir xil bo’lmasdan, balki o’simlik o’sadigan joyga, o’sha joyning ob-havo sharoitiga va boshqalarga bog’liq. Janubiy mamlakatlar: Fransiya, Italiya, Bolqon yarimorolidagi mamlakatlar, Turkiya va hokazo mamlakatlarda efir moyi olish sanoatining asosiy tarmog’i hisoblanadi. Tojikistonda maxsus xo’jaliklar tashkil qilingan bo’lib, ular efir moylari beradigan o’simliklarni o’stirish bilan shug’ullanadi. Efir moylarini o’simlikdan ajratib olish usullaridan biri siqib olishdir. Masalan, Sitsiliyada limon, apelsin va boshqalarning po’stlog’idan efir moylari qo’l bilan siqib olinadi. Efir moylari ajratib olishning ikkinchi usuli – suv bug’i bilan haydashdir. Masalan, Bolgariyada bir yilda bu usul bilan 500 kg gul moyi ajratib olinadi (2000 dan tortib 3000 kg gultojibargdan 1 kg gacha gul moyi ajratib olinadi). Ba’zi efir moylari turli xil erituvchilar (xloroform, efir, spirt, ligroin) yordamida ekstraksiya qilib ham ajratib olinadi. Olinishi. Sikloalkanlar laboratoriyada to’yingan uglevodorodlarning digalogenli hosilalariga aktiv metallar ta’sir ettirib olinadi. CH 2 – Br CH 2 H 2 C + Mg → H 2 C +MgBr 2 CH 2 – Br CH 2 1,3-dibrompropan siklopropan Parafinlarni metall katalizatorlari ishtirokida to’g’ridan to’g’ri sikllash ham mumkin. Masalan, platina katalizatorligida siklopentan hosilalarining olinishi: H 2 C – CH 2

CH 3 CH 3 | | p,t CH – CH 3 + H 2 H 3 C – C – CH 2 – CH – CH 3 → H 3 C – C – CH 2 | | CH 3 CH 3 Sikloalkanlar neftdan ajratib olish ham mumkin. Fizik xossalari. Sikloalkanlar ko’p jihatdan alifatik uglevodorodlarga o’xshaydi. Siklik birikmalarning siklononangacha bo’lgan vakillarining fizik xossalari 13.2-jadvalda keltirilgan. Sikloalkanlar 13.2-jadval Jadvaldan ko’rinib turibdiki, quyi sikldan yuqori siklga o’tgan sari, siklik uglevodorodlarning qaynash temperaturasi, undan tashqari, sikldagi uglerod atomlarining soni qanchalik ko’p bo’lsa, bu doimiylar qiymati ham yuqori bo’ladi. Sikloalkanlar suvda amalda erimaydi. Nomi Formulasi Suyuqlanish temperaturasi Qaynash temperaturasi Siklopropan Metilsiklopropan Siklobutan Metilsiklobutan Siklopentan Metilsiklopentan Siklogeksan Metilsiklogeksan Siklogeptan Siklooktan Siklononan C3H8 C 4 H 6 C 4 H 8 C 5 H 10 C 5 H 10 C 6 H 12 C 6 H 12 C 7 H 14 C 7 H 14 C 8 H 16 C 8 H 16 ―127,6 ― ―90,2 ― ―93,2 ―142,5 +6,54 ―126,4 ―8,1 +14,8 +10,8 ―32,8 +4,5 +12,6 36,3 49,3 71,3 80,7 100,8 118,5 150,7 178,4

Umuman, siklik birikmalarning qaynash temperaturasi va zichligi ularga to’g’ri keluvchi alifatik uglevodorodlarning qaynash temperaturasi hamda zichligidan yuqori bo’ladi. Kimyoviy xossalari. Sikloparafinlar kimyoviy xossalari jihatidan to’yingan parafin uglevodorodlarga o’xshash bo’lishi kerak, chunkisiklanlar ham to’yingan bog’ga ega bo’lib, parafin uglevodorodlardan tarkibi faqat 2 ta vodorod atomi kamligi bilan farq qiladi. Darhaqiqat, siklopentandan tortib to yuqori gomologlargacha bo’lgan sikloparafinlarning kimyoviy xossasi to’yingan parafinlarning kimyoviy xossasiga o’xshaydi. Shuni ham aytish kerakki, bunday o’xshashlik siklopropan va siklobutanlarga tegishli emas. Bu ikki boshlang’ich gomolog o’z kimyoviy xossalari jihatidan to’yinmagan uglevodorodlarni eslatadi. 1. Galogenlar ta’siri. Siklopentan va undan yuqori sikllarga galogen ta’sir ettirilsa, sikl ochilmasdan, balki sikldagi vodorod atomi galoidga almashinadi: H 2 C – CH 2 H 2 C – CH 2 | CH 2 + Cl 2 → | CHCl + HCl H 2 C – CH 2 H 2 C – CH 2 Katta siklli birikmalar uchun o’rin olish reaksiyasi xarakterli. Bu jihatdan ular parafinlarga o’xshaydi. Masalan, siklogeksan xlor bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi: C 6 H 12 + Cl 2 → C 6 H 11 + HCl siklogeksan monoxlorsiklogeksan 2. Birikish reaksiyasi. Sikloalkanlarda ham xuddi to’yingan uglevodorodlarda bo’lganidek hamma bog’lar to’yingan, lekin ular birikish reaksiyasiga kirishish xususiyati bilan to’yingan uglevodorodlardan farq qiladi. Bu halqadagi uglerod atomlari o’rtasidagi bog’ning uzilishi bilan tushuntiriladi. Natijada vodorod atomi

va boshqa elementlarni biriktirishi mumkin bo’lgan bog’lar hosil bo’ladi. Kichik siklli birikmalar, ularning katta siklli analoglariga nisbatan birikish reaksiyasiga oson kirishadi. Masalan, gidrogenlash (vodorod biriktirish) reaksiyasi turli sikloalkanlarda turlicha temperaturada boradi: CH 2 50 – 70 º C, Pt + H 2 CH 3 – CH 2 – CH 3 H 2 C CH 2 propan siklopropan CH 2 H 2 C CH 2 350º C, Pt | | + H 2 CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 2 – CH 3 H 2 C CH 2 pentan siklopropan 3. Galogenid kislotaning ta’siri. Bu kislotalar ham galoidlar kabi ta’sir etadi, ya’ni siklopropan va siklobutan qatorlari, ayniqsa yodid kislota va bromid kislotalar ta’sirida ochilib, galogenovodorodni biriktirib oladi: CH 2 | CH 2 + H Br → CH 3 – CH 2 – CH 2 Br CH 2 Shuni ham aytish kerakki, bu reaksiya siklobutan bilan ancha qiyin ketadi. Yuqori siklli birikmalar bu kislotalarni biriktirib olmaydi. 4. Oksidlovchilar ta’siri. Molekulasida siklopropan halqasi bor birikmalar oksidlanish xossalari jihatdan etilen birikmalaridan keskin farq qiladi. Chunonchi,

neytral va ishqoriy muhitda siklopropan va uning gomologlari xona temperaturasida permanganat ta’sirida salgina oksidlanadi, xolos. Qolgan boshqa sikloparafinlar bunday sharoitda oksidlanmaydi. Ular to’yingan uglevodorodlar singari faqat ancha yuqori temperaturada va kuchli oksidlovchilar ta’siridagina oksidlanadi. Shuni ta’kidlash zarurki, bunday sharoitda parafin uglevodorodlarning C – C bog’i uzilib, molekulalari parchalanib ketadi, siklik birikmalar esa ikki asosli kislotalar hosil qiladi; shu bilan birga, siklik birikma molekulasida nechta uglerod atomi bor bo’lsa, hosil bo’lgan kislotada ham shuncha uglerod atomi bo’ladi. Masalan, siklopentan oksidlanganda glutar kislota hosil bo’ladi: H 2 C – CH 2 CH 2 – COOH H 2 C + 5O → H 2 C + H 2 O H 2 C – CH 2 CH 2 – COOH glutar kislota 5. Nitrolash. Besh a’zoli va undan ortiq a’zoli sikllar parafin uglevodorodlar kabi nitrolanadi (M. I. Konovalov reaksiyasi). 6. Yuqori temperatura ta’siri. Siklopropan yuqori temperaturada o’zining izomeri – etilen uglevodorodlariga aylanadi: CH 2 H 2 C CH 2 → CH 3 – CH = CH 2 Ishlatilishi. Sikloalkanlardan siklogeksan, metilsiklogeksan va boshqa ba’zi birlari amaliy ahamiyatga ega. Neftni aromatlash jarayonida bu aromatik birikmalar aromatik uglevodorodlarga – benzol, toluol va boshqa moddalarga aylanadi. Ularda bo’yoqlar, dorilar va h.k. lar olishda keng foydalaniladi. Siklopropan tibbiyotda narkoz uchun ishlatiladi.

Siklogeksan hosilasi siklogeksanol, ko’proq, erituvchi sifatida ishlatiladi. Siklogeksanolni nitrat kislota yordamida oksidlash natijasida olingan adipin kislota poliamid tolalar – kapron va neylon olishda ishlatiladi. To’yinmagan uglevodorodlar, umumiy xossalari Molekulalarida bir-biri bilan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’lanishlar bilan bog’langan uglerod atomlari bor uglevodorodlar to’yinmagan uglevodorodlar deyiladi. Ularning molekulalarida vodorod atomlari soni to’yingan uglevodorodlardagiga qaraganda kam bo’ladi. To’yinmagan uglevodorodlar tarkibidagi vodorod atomining soniga qarab turli qatorlarga (masalan, etilen qatori, asetilen qatori va hokazo) bo’linadi va ular quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi: –2H –2H C n H 2n+2 C n H 2n C n H 2n-2 to’yingan to’yinmagan uglevodorodlar uglevodorod To’yinmagan uglevodorodlar 13.3-jadval Uglevodorodlar Moddalarning xarakteristikasi umumiy formula namoyandasi bog’lar qo’shbog’ Etilen qatori C n H 2n H H C = C H H etilen Bitta qo’shbog’ H H

Diyen uglevodorodlar qatori C n H 2n-2 C = C – C = C H H butadiyen Ikkita qo’shbog’ Asetilen qatori C n H 2n-2 H – C C – H asetilen Bitta uchbog’ Tarkibi C n H 2n umumiy formulaga to’g’ri keladigan (sikloparafinlardagi kabi) to’yinmagan uglevodorodlar etilen qatori uglevodorodlariga kiradi, ularning eng oddiy namoyandasi etilen C 2 H 4 dir. Tarkibi C n H 2n-2 umumiy formula bilan ifodalanadigan uglevodorodlar asetilen qatori uglevodorodlariga mansubdir, chunki ularning eng oddiy vakili asetilen C 2 H 2 dir. Diyen uglevodorodlarning umumiy formulasi ham xuddi shunday. Bu birikmalarning hammasi uchun qo’sh va uchbog’lar mavjud (13.3-jadval). Etilen xlor bilan birikib, suyuq yog’simon modda – etilen xlorid C 2 H 4 Cl 2 (lotincha gaz olefiant – yog’simon gaz demakdir) hosil qiladi. Shuning uchun etilen qatori uglevodorodlarni olefinlar deb ham atashadi. Olefinlarning izomeriyasi va nomenklaturasi. Olefinlarning izomeriyasi (zanjirning tarmoqlanmaganligi yoki tarmoqlanganligi) zanjirdagi qo’shbog’ holatiga, atomlar yoki atom gruppalarining fazoda qanday joylashganligiga (stereoizomeriyaga) bog’liqdir. To’yinmagan uglevodorodlarning stereoizomeriyasi ikki xil: sis- hamda trans- izomeriya bo’ladi. Olefinlarning sis- izomerlarida atomlar yoki atom gruppalari molekuladagi qo’shbog’ning bir tomonida, trans- izomerlarida esa ikki tomonida joylashgan bo’ladi: H 3 C CH 3 H 3 C H C = C C = C

H H H CH 3 sis -izomer trans -izomer Olefinlarning bir xil stereoizomeri yuqori temperaturada ikkinchi xil izomerga aylanishi mumkin. Temperatura yuqori bo’lganda molekuladagi qo’shbog’ning (π- bog’) energiyasi zaiflashadi. Uglevodorod molekulasida uglerod atomlarining soni ortishi bilan izomerlar soni ham orta boradi. Olefinlar ratsional nomenklaturaga muvofiq atalganda ularga mos keladigan to’yingan uglevodorodlar nomidagi “an” qo’shimcha “ilen” qo’shimchaga almashtiriladi. Masalan: CH 4 metan CH 2 metilen C 2 H 6 etan C 2 H 4 etilen C 3 H 8 propan C 3 H 6 propilen C 4 H 10 butan C 4 H 8 butilen C 5 H 12 pentan C 5 H 10 amilen Ba’zi olefinlarni ratsional nomenklaturaga muvofiq atashda, ular etilendagi bitta yoki bir necha vodorod atomlarining boshqa atom yoki radikallarga almashinishidan hosil bo’lgan birikma deb qaraladi. Masalan, butilenni CH 3 – CH 2 – CH = CH 2 etiletilen, amilenni CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH = CH 2 propiletilen deb atash mumkin. Olefinlar xalqaro nomenklaturaga muvofiq to’yingan uglevodorodlar singari ataladi, faqat “an” qo’shimcha o’rniga “en” ishlatiladi. Zanjirdagi qo’shbog’ o’rnini ko’rsatish uchun uglerod atomlari raqamlar bilan nomerlanadi. Nomerlash zanjirning qo’shbog’ yaqin turgan uchidan boshlanadi. Zanjir tarmoqlangan bo’lsa, u holda uglerod atomlarining eng uzun zanjiri nomerlanadi. Bunda nomerlash zanjirning tarmoqlangan uchiga yaqin qismidan yoki qo’shbog’ga qaysi bir o’rinbosar yaqin turgan bo’lsa, shu uchidan boshlanadi.

Quyida ba’zi olefinlarning xalqaro hamda ratsional nomenklaturaga muvofiq atalishi ko’rsatilgan: CH 2 = CH 2 eten, etilen CH 2 = CH – CH 3 propen, metiletilen, propilen CH 2 = CH – CH 2 – CH 3 1-buten, etiletilen, butilen CH 3 = CH – CH 2 – CH 3 2-buten, simmetrik dimetiletilen psevdobutilen C 4 H 8 CH 2 = C – CH 3 2-metilpropen, nosimmetrik dimetiletilen, izobutilen CH 3 Olefinlarning nomini yozishda qo’shbog’ yonidagi uglerodning nomerini ko’rsatuvchi raqamni “en” qo’shimchadan keyin yoki oldin, yoxud zanjirdagi uglerodlarning umumiy sonini ifodalovchi so’zdan oldin qo’yish mumkin. To’yinmagan uglevodorodlar to’yinmagan radikallar hosil qiladi. Ular, ko’pincha, tarixiy nom bilan ataladi. Masalan, etilendan hosil bo’ladigan radikal CH 2 = CH – vinil; propilendan hosil bo’ladigan radikal CH 2 = CH – CH 2 – allil deyiladi. Olinish usullari. Olefinlar tabiiy va yo’lovchi gaz, neft hamda neftni qayta ishlash vaqtida chiqadigan gaz tarkibida bo’ladi. Ayniqsa, Kanada nefti tarkibida olefinlarning miqdori ko’p. Olefinlar, asosan, quyidagi usullar bilan olinadi: 1. Olefinlarning quyi molekular gomologlari neftni krekinglash jarayonid a hosil bo’ladi. Shuningdek, ularni yog’och va toshk’omirni quruq haydalganda chiqadigan gazlarni bosim ostida haydash bilan ham olish mumkin. Ammo bunday usullar bilan olefinlar olish texnika ehtiyojlarini qondira olmaydi. Shu sababli, olefinlar texnikada to’yingan uglevodorodlarni yuqori temperaturada (300– 600 ?C) katalizator ishtirokida degidrogenlab olinadi. Masalan: CH 3 – CH = CH – CH 3 + H 2

Cr 2 O 3 CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 3 300 ºC CH 2 = CH – CH 2 – CH 3 + H 2 2. Sanoatda olefinlar to’yingan spirtlardan degidratlash usuli bilan ham sintez qilinadi. Masalan, etil spirtni aluminiy oksid katalizatorligida va sulfat kislota ishtirokida 160 – 180 ºC temperaturada degidratlab etilen olinadi. Spirtlardan suvning ajralishi spirtlarning tabiatiga bog’liq bo’lib, uchlamchi spirtlar osonlik bilan degidratlanadi. Spirtlardan suvning ajralishi, ko’pincha Zaysev qoidasiga bo’ysunadi. Bu qoidaga ko’ra, suv gidroksil gruppasi hamda vodoroddan hosil bo’ladi; vodorod atomi kam gidrogenlangan ugleroddan ajraladi: CH 3 kislota | CH 3 – CHOH – CH – CH 3 → CH 3 – CH = C – CH 3 + H 2 O | CH 3 Laboratoriya sharoitida ham olefinlar shu usul bilan sintez qilinadi: C 2 H 5 OH → CH 2 = CH 2 + H 2 O 3. Olefinlarni olish usullarining laboratoriyada keng qo’llaniladigani sirka kislota efirlarini piroliz qilishdir (400–500 ?C): C n H 2n+1 – OOC – CH 3 → C n H 2n + CH 3 COOH Fizik xossalari. Olefinlarning dastlabki uch vakili (C 4 gacha) gaz, C 5 dan C 17 dan yuqorisi esa qattiq holatda bo’ladi. Ularning solishtirma og’irligi, qaynash

temperaturasi tegishli to’yingan uglevodorodlarning solishtirma og’irligidan yuqoridir. Olefinlarning tarmoqlanmagan zanjirli birikmalari tarmoqlanganiga nisbatan yuqori temperaturada qaynaydi. Ularning izomerlaridan sis- izomerlari trans- izomerlariga qaraganda yuqori temperaturada qaynaydi. Olefinlar suvda kam eriydi, ba’zi og’ir metallar tuzlarning eritmalari bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. Ba’zi olefinlarning fizik xossalari 13.4-jadvalda berilgan. Kimyoviy xossalari. Olefinlar molekulasida qo’shbog’ borligi uchun ular to’yingan uglevodorodlarga nisbatan kimyoviy reaksiyaga oson kirishadi. Ma’lumki, qo’shbog’ bilan birikkan uglerod atomlari σ-bog’ (C-C) hamda π- bog’ orqali (C=C) birikkan, σ-bog’ π-bog’ga nisbatan mustahkam. Shu sababli, π-bog’ oson uziladi va tezlikda boshqa atom hamda atom gruppalarini biriktiradi, natijada uglerodlar to’yinib π-bog’ σ-bog’ga aylanadi. Demak, birikish reaksiyasi olefinlarga xos reaksiya hisoblanadi. Undan tashqari, olefinlar almashinish va boshqa reaksiyalarga ham kirishishi mumkin. 1. Birikish reaksiyalari. 1. Vodorodni biriktirish – gidrogenlanish reaksiyasi olefinlardan to’yingan uglevodorodlar olishga imkon beradi. CH 2 = CH 2 + H 2 → CH 3 – CH 3 2. Galogenlarni biriktirishi. Olefinlar galogenlarni oson biriktiradi. Reaksiyaning tezligi galogenning turiga va olefinning tuzilishiga bog’liq: CH 2 = CH 2 + Br 2 → CH 2 Br – CH 2 Br Ftor olefinlar bilan juda tez, ba’zan alangalanib birikadi. Yod boshqa galogenlarga nisbatan ohistalik bilan birikadi. Galogenlarning olefinlarga birikish aktivligini quyidagicha ifodalash mumkin: F > C1 > Br > I

Qo’shbog’ bilan bog’langan uglerod atomlarida o’rinbosarlar soni ortib brogan sari ularga galogenning birikishi osonlasha boradi. 3. Galogenid kislotalarni biriktirishi. Olefinlar galogenid kislotalarni biriktiradi, bunda to’yingan uglevodorodlarning galogenlari hosil bo’ladi. Olefinlarga yodid kislota oson, xlorid kislota esa qiyinroq birikadi: CH 2 = CH 2 + HI → CH 3 – CH 2 I Olefinlarga ftorid kislota biriktirilganda hosil bo’lgan birikma darhol polimerlanib qoladi. Simmetrik bo’lmagan olefinlarga galogenvodorodning birikishi V. V. Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi. Bu qoidaga ko’ra, galogenid kislota (umuman, vodorodli moddalar) to’yinmagan birikmalar bilan reaksiyaga kirishganda vodorod eng ko’p gidrogenlangan (ko’p vodorod atomlari bilan bog’langan) uglerod atomiga birikadi. Masalan, propilenga yodid kislota ta’sir ettirilganda kislotadagi vodorod propilenning chetki uglerod atomiga, yod esa o’rtadagi atomiga birikadi: CH 2 = CH – CH 3 + HI → CH 3 – CHI – CH 3 4. Suvni biriktirib olishi. Olefinlarga turli xil katalizatorlar (sulfat kislota, fosfat kislota, rux xlorid va hokazo) ishtirokida suv biriktirilganda spirt hosil bo’ladi. Suvning birikishi Markovnikov qoidasiga bo’ysunadi: (CH 3 ) 2 C = CH 2 + HOH → (CH 3 ) 2 C(OH) – CH 3 Olefinlarga suv sulfat kislota ishtirokida biriktirilganda, avvalo alkilsulfat kislota hosil bo’ladi. Masalan:

CH 2 = CH 2 + HOSO 3 H → CH 3 – CH 2 – OSO 3 H etilsulfat kislota Alkilsulfat kislota gidrolizga uchratilganda spirt hosil bo’ladi. II. Oksidlanish reaksiyalari. Olefinlar to’yingan uglevodorodlarga nisbatan oson oksidlanadi. Ular turli xil oksidlovchilar hatto havo kislorodi ta’sirida ham oksidlana beradi. Alkenlarning oksidlanishi, asosan, to’yinmagan bog’ (qo’shbog’) hisobiga boradi. 1. Olefinlarga kaliy permanganatning suvdagi yoki ishqordagi eritmasi, hatto sovuqda ta’sir ettirilganda ham ularning qo’shbog’i uziladi va ozod bo’lgan ikkita valentlikka ikkita gidroksil gruppa birikishi natijasida ikki atomli spirtlar (glikollar) hosil bo’ladi. CH 2 = CH 2 + O + H 2 O → CH 2 – CH 2 | | OH OH Bu reaksiyani E. E. Vagner o’rgangani uchun Vagner reaksiyasi deyiladi. 2. Olefinlar qattiq sharoitda oksidlanganda, ya’ni ularga kuchli oksidlovchilar (kaliy bixromat, xromat kislota, nitrat kislota CrO 3 kabilar) ta’sir ettirilganda ularning qo’shbog’i darhol uziladi va keton hamda kislotalar hosil bo’ladi. Masalan: CrO3 O CH 3 – C = CH – CH 3 CH 3 – C = O + CH 3 – C | | CH 3 CH 3 OH Bunday reaksiyalardan olefinlarning tuzilishini aniqlashda foydalaniladi.

3. Olefinlar kumush tuzi katalizatorligida havo kislorodi ta’sirida oksidlanib, organic oksidlar hosil qiladi. Ag+ 2CH 2 = CH 2 + O 2 2CH 2 – CH 2 O III. Polimerlanish reaksiyalari. Olefinlarning molekulalari o’zaro birikib, yuqori molekular modda – polimer hosil qilishi mumkin. Olefinlar issiqlik, yorug’lik, ultrabinafsha, rentgen va radiatsion nurlar, peroksid moddalar hamda azo- va diazo- birikmalar yoki katalizatorlar ta’sirida polimerlanadi.

O'xshashlar

Organik kimyoning nazariy asoslari

Kоllоid kimyoning asоsiy tushunchalari

Kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar

Kvant kimyosining asosiy tushunchalari