Biosfera va ekologiya tushunchalarini shakllantrish metodikasi - Kimyo - Referatlar

Biosfera va ekologiya tushunchalarini shakllantrish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Biosfera va ekologiya tushunchalarini shakllantrish metodikasi Reja: 1. Biosfera va uning chegaralarini o‘rgatish metodikasi. 2. Biosferada elementlar migratsiyasining turlari va usullari, uglerod va azotning davriy aylanishi. 3. Ekologiya va uning sohalari haqida tushunchalarni shakllantirish. 4. Ontogenez va filogenez tushunchalari va ularning o‘zaro bog‘liqligi.

Ekologik tarbiya. “Hozir XXI asr bo’sag`asida, fan-texnika taraqqiyoti jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jo’g`rofiy-siyosiy tuzilishi o’zgar - moq da. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko’rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning o’zaro ta’sirini uyg`unlashtirish, inson va tabiatning o’zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo’lib qolmoqda” 1 Sayyoramizda ekologik muammolar va tanglik yuz berayotgan jarayonda o’quvchilarning ekologik madaniyatini shakllantirish zarurati kelib chiqadi. Ekologik madaniyat umumiy madaniyatning muhim tarkibiy qismi sanalib, shaxsning ma’naviy hayoti va kundalik hayotida hatti-harakat shaklida namoyon bo’ladigan, hayotning va tabiatning bebaho ahamiyatini anglash, ularni asrab avaylash, muhofaza qilishda faollik ko’rsatish kabi sifatlarni o’z ichiga oladi. Ushbu madaniyat albatta o’quvchilarning ekologik ta’lim va tarbiyasi asosida vujudga keladi. Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi o’quvchilarda tabiatga nisbatan burch va ma’suliyat, ongli munosabatni tarkib toptirish, sharqona odob-ahloq me’yorlariga mos xulq-atvorni shakllantirish sanaladi. O’qituvchi har bir darsda, sinfdan tashqari mashg`ulotlar va ekskursiyalarda o’quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirish bo’yicha rejali va muntazam ish olib borishi zarur. Tabiatshunoslikni o’qitishda ekologik masalalar keng qamrovli bo’lib, hamma o’quv fanlarida mujassamlashgan. Ushbu o’quv materiallari o’quvchilarning tabiatdagi uyg`unlik, unda sodir bo’ladigan hodisalar, o’zgarishlar, ular o’rtasidagi uzviylik va mazkur uzviylikni, o’zaro bog`lanishlarni buzib yuborish osonligini tushunishga imkon beradi. Masalan, qishloq xo’jaligi dalalarida zaharli pestistid va gerbistidlar dan foydalanish, ko’zlangan natijaga olib kelishi mumkin, lekin bu jarayonda dorivor o’simliklar va foydali hasharotlar ham nobud bo’ladi. Ularni egan qushlar ham qirilib ketadi. Natijada shu arealdagi oziq 1

zanjiri buzilib ketishi, o’simliklar qoplami ham muayyan darajada o’zgarishlarga uchrashi tayin. O’qituvchi biologiya o’quv fanini o’qitish orqali ekologik tushunchalar: organizm va muhitning o’zaro bog`liqligi, tabiiy jamoalar ning almashinuvi, biogeostenozlar, ekologik sistemalarning o’zgarishi, bio sfe ra, insonning ekologik omil ekanligi va h.k. o’quvchilar tomonidan mustahkam o’zlashtirishlari, ko’nikma va malakalarni egallashiga erishishi lozim. O’quvchilarda ekologik madaniyatni tarkib toptirishda quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim: O’quvchilar tomonidan tabiatning yaxlitligi, jamiyat va tabiatning o’zaro aloqadorligi haqidagi ilmiy bilimlarni o’zlashtirish, tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirishga asos bo’ladigan ekologik bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga erishish; Tabiat va uning tarkibiy qismlarining keng ma’nodagi ahamiyatini tushunish, tiklanadigan va tiklanmaydigan boyliklar ning farqiga etish; Tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish, atrof-muhitning tozaligini asrash, ko’kalamzorlashtirish va tabiiy boyliklarni ko’paytirish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar, ijtimoiy foydali mehnatda faol ishtirok etish motivlarini shakllantirish. Ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirishda quyidagi ko’rsatmalarga amal qilish zarur: * Tabiat va atrof muhitni o’rganish va o’zlashtirish insonning bilish va amaliy faoliyati birligi asosida tashkil etiladi. Shu sababli o’qituvchi biologiyani o’qitishda tabiatning har bir tarkibiy qismi, shu jumladan, o’simliklar, hayvonlarning tuzilishi va hayotiy jarayonlari o’rganilganda o’quvchilarga ilmiy bilimlar berish bilan birga, mazkur bilimlarni amaliyotga tatbiqi haqida ham ma’lumot berishi, har bir organizmga tashqi muhitning ko’rsatadigan ta’siri, organizmlarning yashash muhitiga moslashishini tushuntirilishi;

* Insonning jonsiz va jonli tabiatga, o’simliklar olami va hayvonot dunyosiga ko’rsatgan ijobiy va salbiy ta’sirini yoritish asosida, tabiat, inson va jamiyat munosabatlari tushuntirilishi, fan sohalari bo’yicha to’plangan ilmiy bilimlar integrastiyasi va fanlararo bog`lanishlar amalga oshirilishi; * Sayyoramizda vujudga kelgan lokal va global ekologik muammolarni hal etishda dunyo hamjamiyati, davlat va nodavlat tashkilotlarining faoliyati, ya’ni ushbu ekologik muammolarning hal etilishida davlatlararo umumiy aloqadorlik masalalari haqida ma’lumot berilishi; * O’quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirish barkamol shaxsni kamolga etkazish borasida olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning asosiy tarkibiy qismi ekanligini nazarda tutish zarur. HADISLAR VA EKOLOGIYA Xalqimiz qadimdan badanning quVVati-ovqat, aqlning quVVati - hikmat so‘zdir, deb uqtirib kelgan. Hadislar ana shunday hikmatli so‘zlar, donishmandlik durdonalari hisoblanadi. Hadis bandlari ekologik ta’lim va tarbiyani singdirishiga katta yordam beradi. Ularda ayrim o‘simlik va hayvonlarning xosiyatlari, ozuqa zanjirlarida tutgan o‘rni, shuningdek, inson xo‘jalik faoliyatidagi ahamiyati kabi tmoyillari bayon etilgandir. Hadislarning ayrim bandlari insonni tabiat boyliklarini tejab - tergash va uni muhofaza qilishga o‘rgatadi. Chunonchi, hadislarda qo‘y boq, zero oyni baroxodur deyiladi. Bu yerda foydali hayvonlarning populyatsiyasini ko‘paytirish va undan turli maqsadlarda foydalanish mumkinligi e’tiborga olingan. "Barcha narsa uning xuzurida o‘lchovlidir" qur’oni karimdan. Barcha muqqaddas kitoblar-intil, tavrot, qur’onda ham bir tirik jonni avaylab-asrash, e’zozlash uqtirilgan. Borliqdagi mavjud hamma narsa-yer, suv, daraxtu - giyohlar, qurt - qumursqa-yu, parranda - darrandalar, odamzod hamda hayvonot ham o‘zaro bog‘liq xolda, munozanatda yashaydilar. Agar ulardan birortasi inqirozga yuz tutsa, bu boshqalariga ham ta’sir qilmasdan qolmaydi.

Biz qo‘riqxona deb ataganlarimiz ming yil ilgari ham bo‘lgan. Qur’oni karimning "A’nom"sur’asida "Yer yuzidagi barcha hayvonlar va qushlar ham sizlarga o‘xshagan ummatlaridir" deyiladi. Muqqadas kitoblar xadislarni, o‘qish natijasida tabiatga hurmat bilan qarash, har bir jonzotga mehr shafqatda bo‘lish hissi qaror topgan,o‘ziga xos ekologik ta’lim vujudga keldi. Mas.Islomda ba’zi bir maxsus joylarda hayvonlarni o‘ldirish, daraxtlarni kesish,o‘simliklarni nobud qilish man etilgan. Muxammad payg‘ambarimiz xadislarida shunday moddalarni uchratamiz: 176. Ekmoq niyatida qo‘lingizda ko‘chat turgan paytda, behosdan qiyomat qoin bo‘lishi aniq bo‘lganda ham ulgursangiz uni ekib ko‘yavering. 22. Bu tilsiz hayvonlar to‘g‘risida alloxdan qo‘rqinglar. Ularni yaroqli mininglar va yaroqli qilib yenglar. 478. Kimki hayotda tejamkor bo‘lsa, zinxor qashoqlikka tutmaydi. 497. Qaysi bir mo‘min biror ekin eksa,mevali daraxt o‘tkazsa, ularni qushlar, odamlar yoki hayvonlar yesa, bu sadaqa xukmidan bo‘ladi. 545. Qush olloxning o‘lchovi bilan uchadi. 575. Qush barak adir, tuya aqliga izzatdir. Otning peshonasiga qiyomatgacha yaxshilik yozilgandir. 634. Yenglar, ichinglar, kiyinglar, sadaqa qilinglar, ammo isrof qilmanglar mag‘rurlanmanglar. 946. Joni bor narsani o‘q otishda nishon qilmanglar. Darxaqiqat bu xadisalarni, muqqadas kitoblarni o‘qib, tabiatga hurmat bilan qarash,har bir jonzotga mehr-shafqatda bo‘lish xissi qaror topadi. O‘ziga xos ekologik ta’lim vujudga keladi. Tabiat va uning mahsullari inson uchun ekan, ulardan oqilona va odilona foydalanish kerak. Yerga, suvga hayvonlar va nabototga bo‘lgan munosabatimizni tiklashimiz orqaligina ona tabiatnimizni asrab qolishimiz mumkin. Global ekologiyaning taraqqiyotida V.N.Sukachevning biotsnoz to‘g‘risidagi ta’limoti kuchli burilish vudujga keladi.Umumiy ekologiyaning rivojlanishida katta xissa qo‘shgan olimlar bularga: - D.N. Kashkarov. S.A.

Seversov. Ekologik parazitologiyada: V.N.Beklemishev, V.A. Dogel, YE.N.Pavlovskiy: ekolgik entomologiyasida - V.Vasetsov, N.A.Gerbilskiy, K.M.Deryugin, L.A.Zenkevich, S.A.Zernov: o‘simlklar ekologiyasida: I.G.Serebryakov, YE.P.Korovin, K.Z.Zokirov va b. Ekologik fiziologiyaning rivojlanishida olimlarimizning qilgan ishlari kattadir. O‘simliklarning qurg‘oqchilikga chidamligini Maksimov, Y.S.Grigorevlar o‘rgandilar, yorug‘lik ta’sirini Ivanov, fotosintez ekologiyasini Lyubimenko, Nichiprovich, Zalenskiy, Voznesenskiylar: o‘simliklarning sho‘rga chidamligini G.A.Genkellar o‘rgandilar,sovuqqa chidamligini Tumanov o‘rgandi. Shuningdek ekologiyaning rivojlanishida Ramenskiy, SHennikovlarning xizmati katta bo‘ldi. Populyatsiya ekologiyasi 1930 yilda ekologiyaning yangi tarmog‘i ingliz olimi Elton tomonidan rivojlantirildi. U ayrim organizmlarni o‘rganishdan populyatsiyalarni o‘rganishda o‘tish kerakligini aytdi, chunki moslanish protsesslari populyatsiyada bo‘ladi.Populyatsion ekologiyaning rivojlanishida Seversov, Shvars, Naumov, Viktorov, Rabotnov va Uranovlar katta rol o‘ynaydilar 40 yillarda tabiiy sistemalarni o‘rganish asosida yangi yo‘nalishlar kelib chiqdi. 1935 yilda fanga "ekosistema" terminini ingliz Tensli kirgizdi. 1942 yilda esa V.N.Sukachev "biotsenoz"terminini berdi. Biotsenoz xaqida ta’limotni ilgari surdilar. Bu tushunchalarda organizmlar va abiotik muxit orasida bog‘lanishlarni ifodalaydi va modda aylanishi to‘g‘risida aytilgan. O‘zbekistonda ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi. Yuqorida aytib o‘tganimiz kabi, bizning buyuk allomalarimiz tabiat, tirik organizimlar va ularning tashqi muxit bilan o‘zaro aloqasiga doir masalalarga to‘xtalganlar. O‘z FA qoshidagi Botanika, Zoologiya va Parazitologiya instituti olimlari o‘simlik va hayvonlar ekologiyasiga bog‘langan ishlar olib borishgan, xozirda ham bu ishlar olib borilmoqda.

O‘rta Osiyo o‘simliklar olamini o‘rganishda-M.S.Popov akademiklar: K.P.Korovin, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobidinov, A.I.VVedinskiy kabi olimlarning nomi bilan bog‘liq. O‘zbekistonda ekologik yo‘nalishdagi ishlarning asoschilari- D.N.Kashkarov, YE.P.Korovinlar edi. 30 yillarda Kashkarovning ekologiya masalalari xal qiladigan qaror: Muhim va jamoa, Turkiston hayvonlari",Hayvonlar ekologiyasi asoslari"kabi yirik ilmiy asarlar chop etiladi.Ular ekologik ilmiy tadqiqot ishlari rejalashtirish,ekolog mutaxasislar tayyorlash masalasini o‘rtaga tashlaydilar,ularning nixoyatda zarurligini aytishgan. Shu yillarda Korovin-o‘simliklar jamoasi va muxitni birgalikda o‘rganish kerakligini aytadi.Bunday ilmiy ishlar o‘sha vaqtda. UODU biol.f-i qoshida olib borilgan.Cho‘l zonasining o‘simliklarini o‘rganish maqsadida kompleks ekspeditsiyalar tashkil qiladi.Korovin, Grinov kabi olimlar rahbarligida cho‘l mintaqasidagi yaylovlarni yaxshilash borasida u yerdagi kserofit guruxiga oid o‘simliklarni o‘rganishga kirishiladi. 1950 yilda ekologiya ishlarining dolzarbligi munosabati xisobga olib UFA Botanika institutida Burgin raxbarligida xodimlari tomonidan cho‘l va chalacho‘l sharoitida o‘simliklarning qurg‘oqchilikga moslanish yo‘llari o‘rganildi. O‘rtaOsiyodaekologiya soxasida katta ilmiy ishlar D.N.Kashkarov,YE.P.Kor ovin,M.G.Popov,K.Z.Zokirov,I.I.Granitovlar tomonidan olib borildi. Danil Nikolayevich Kashkarov tomonidan bizning sobiq davlatimizda birinchi marta kompleks zooekologik kuzatishlar metodikasi ishlab chiqildi. U bir qator ekologiya masalalarini xal qilishda rol o‘ynagan kitoblar qoldirdi. Bu "Sreda i soobshestvo","Jivotniye Turkestana,"Osnovi ekologii jivotnix va b. O‘zbekistonda ekologik izlanishlarning yana bir asoschisi va tashkilotchisi YE.P.Korovin edi.U 30-yillarda o‘simliklar jamoasi va muhitini birgalikda o‘rganish kerakligini aytdi.Bunday ilmiy kuzatish keyinchalik 1967-1987 yillarda Farg‘ona vodiysi sharoitida kompleks ekologik ishlar b.f.d.O.X.Xasanov va

R.S.Bernik va boshqalar tomonidan davom ettirildi. Natijada adir o‘simliklarning ekologik klassifikatsiyasi berildi. Xozirda bunday ishlar Jizzax cho‘llarida,Orol sharoitida davom ettirilmoqda. D.N.Kashkarovning dastlabki ishlari UO kemiruvchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan edi.Ularning biologiyasi, sistemasi va zarariga e’tibor berish bilan birga hayvonlar ekologiyasi bo‘yicha ham ish olib borildi.1928y u AQSH ga boradi va 7 oy davomida yirik ekologlarning ishlari bilan tanishadi. UFA ning akademiklari T.Z.Zohidov.A.M.Muhammadiyev, muxbir a’zolaridan M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov, V.V.Yaxantovlar O‘zbekistonda zoologiya tadqiqotlarining rivojlanishida o‘z xissalarini qo‘shgan olimlardir.Zoologiya tadqiqotlari UFA ning Zoologiya va parazitologiya ishlari faoliyati bilan bog‘liqdir.Sultonovning "O‘zbekiston qushlarining gelmentlari" 1963 y Yaxantovning "Hashoratlar ekologiyasi"1963, Vohidovning "qizilqum cho‘lining biotsenozlari 1971, kabi asarlari paydo bo‘ldi. 1981-85 yillarda O‘zbekistonda ovlanadigan kamyob hayvonlar. ekosistemasi o‘rganishga kirishildi. Sut emizuvchi noyob hayvonlarning sonini kamayib ketish sabablari ,ularning arealini tanlash, kamyoblarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish yo‘llari ishlab chiqildi. 1979 yillarda ixtiologiya va gidrologiya laboratoriya xodimlari O‘zbekiston suv atroflari ,suv ifloslanishi ,suv hayvonlari ekologiyasiva suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib bordilar. Hozirgi paytda Botanika institutida ekologik fiziologiya, ekologik anatomiya, ekologik emriologiya sohasida ishlar olib borilmoqda. 20-asrning 2-yarmida odamlarning koinotga ta’sirining kuchayishi natijasida atrof-muxitdagi antropogen o‘zgarishlarini o‘rganish va bu muxitni yaxshilash katta ahamiyatga ega. Atrof-muxitning zaharlanish odamlar sog‘lig‘iga, o‘simlik va hayvonlarning hayotiga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: Tojikistondagi aluminiy zavodi, ftor birikmalari chiqarib turadi, natijada mevalar, o‘simliklar va hayvonlar zaharlanmoqda. Shuning uchun zavod va fabrikalar qurish uchun oldin ekologik ekspertizadan ruxsat olinadi.

Biotsenoz xaqida tushuncha. Barcha moddalar oziq moddalar qabul qilishi xaqida ulardan foydalanish usuliga ko‘ra avtotrof va geterotoroflarga bo‘linadi. Tabiatda hayot uchun zarur bo‘lgan biogen moddalar to‘xtovsiz ravishda aylanib turadi. Avtotrof organizmlar atrof-muxitdan ximiyaviy moddalarni o‘zlashtiradi,bu moddalar geterotroflar orqali qaytadan atrof-muxitga qaytadi.Bu jarayon juda murakkab formalarda boradi. Har qaysi tur organik moddasi energiyaning faqat bir kesimidan foydalaniladi va uni mavsum bosqichga parchalaydi. Shunday qilib evolyutsiya jarayonida ekologik sistemalarda qoziq zan jiri tarkib topgan. 1-2 ga ozuq bo‘ladigan organizmlarning ketma -ket kelishi ozuqa iste’molchi ko‘rinishidagi bog‘lanish. Tirik mavjudotlar guruxini va ularning yashash muxitini o‘z ichiga olgan funksional sistema - ekologik sistema deb ataladi. Bizga yaxshi ma’lumki,tabiatda o‘simlik va hayvonlar jamoa xolida yashaydilar. Jamoa deganda-rivojlanishning turli bosqichlarida bo‘lgan bir gurux organizmlarning muayyan sharoitda birgalikda yashashi tushuniladi.Bunda ular o‘zaro munosabatda bo‘ladilar. Bundan kelib chiqib:muayyan sharoitda o‘simlik, hayvon, zamburug‘ va mikroorganizimlarning birgalikda yashashi- biotsenoz deyiladi. Agarda bir qancha o‘simlik birgalikda qavm bo‘lib yashasa fitotsenoz , . (o‘sish jamoasi)bir qancha tur hayvonlar birgalikda qavm bo‘lib yashasa- zootsenoz(hayvonlar jamoasi)deyiladi. Yoki oddiyroq qilib aytganimizda muayyan maydonda tarqalgan, birgalikda yashovchi va bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan organizmlar gruppasi-biotsenoz deyiladi. Biotsenoz-lotin tilidan olingan so‘z bo‘lib,"bios"-hayot,"senoz"umumiy deb tarjima qiladi. "Biotsenoz" terminini nemis biologi Mebius tomonidan 1877 y. berilgan. Bu o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning birga yashashi bo‘lib ular

ma’lum yerda yeki suv xavzasida bo‘lishi mumkin. Biotsenozdagi organizmlar bir- birovi bilan va abiotik muxit bilan bog‘liqdir. Moddalarning aylanma xarakatida qatnashishiga qarab biotsenozga kiruvchi organizmlar 3 guruxga bo‘linadilar: 1. Produtsentlar. (xosil qiluvchilar)avtotrof organizmlar bo‘lib, yaratuvchi organik moddalardan organik moddalar xosil qiladilar, bu yashil o‘simliklar. 2. Konusmentlar (qabul qiluvchilar),geterotorf organizimlar bo‘lib, avtotrof organizmlar xisobiga yashaydilar.Tayyor organik moddalar xisobiga hayot kechiradilar. 1-darajali konusmentlar-o‘simlikxo‘r hayvonlar,parazit bakteriya va zamburug‘lar. 2-darajali konusmentlar-o‘simlikxo‘r hayvonlarni iste’mol qiladigan yirtqichlar. 3-darajali konusmentlar-superparazitlar. 3. Redutsentlar( .tiklovchilar).Organizmlar qoldiqlari bilan ovqatlanib uni qayta tiklovchi organizmlar, yoki organik qoldiqlarni parchalovchilar. Tabiatni muhofaza qilish SNGda o‘simlik olami ya’ni florasi( flora bu o‘simlik olami so‘zidan iborat) 19 ming turdan iborat. O‘zbekistonda esa 4148 turga yetadi. Ularning orasida sanoat, qishloq xo‘jaligi va meditsinada katta axamiyatga ega bo‘lgan o‘simliklar tashkil etadi. O‘simliksiz hayot yer yuzida bo‘lmagan bo‘lar edi.Odamlarning va hayvonlarning hayoti o‘simliklarga bog‘liq. masalan, nafas olishimiz va ovqatlanishimiz xam o‘simliklarga bog‘liq. O‘simliklar hayvoni O 42 0 bilan boyitib turadi, SO 42 0 gazini kamaytirib turadi. Oziq ovqat o‘simliklariga bug‘doy, arpa, makkajo‘xori , tariq, suli, sholi, mosh, loviya, no‘xat, kungaboqar, yeryong‘oq, zig‘ir, kunjut, g‘o‘za. Zig‘ir bilan g‘o‘zani oziq-ovqat hamda texnika o‘simliklariga kiritiladi. Dorivor o‘simliklarga kanakunjut, shaftoli, makkajo‘xori, yalpiz, mavrak, qora zira, archa (kubba preparatlari siydik

xaydovchi, siydik yo‘llarini dizinfeksiya qiluvchi, balg‘am ko‘chiruvchi xamda ovqat xazm qilish protsessini yaxshilaydi). Valerina, qarag‘ay kurtagi (archa qubbasiga o‘xshash, bargi singa kasalligini davolashda ishlatiladi), Kamfora daraxti, arpabodiyon bu o‘simliklarning mevasi va moyi ishlatiladi. Mevasi va moyi meditsinada bronxit kassaligida balg‘am ko‘chiruvchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi, yel xaydovchi dori sifatida ishlatiladi. Moychechak (ichak yopishib qolganda va ich ketganda va genekologik kasalliklarni davolashda ishlatiladi,og‘iz tamoq chayqashda shifobaxsht vanna tayyorlashda ishlatiladi), qora andiz balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida hamda meda va ichak kasalliklarida ishlatiladi, ermon ishtaxa ochadigan va ovqat xazm qilishni yaxshilaydigan xamda jigar, o‘t pufagi va gastirit kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bo‘ymadaron me’da - ichak kasalliklarini va qon to‘xtatuvchi dori sifatida ishlatiladi. Gulxayri, zupturum, gorchisa(xantal), achchiq bodom, achchiq bodom suvi bemorni tinchlantiruvchi va og‘riq qoldiruvchi dori, chuchuk bodom urug‘i ich yumshatuvchi emulsiya tayyorlashda ishlatiladi. Qoqio‘t ishtaxa ochuvchi, o‘t xaydovchi dori sifatida ishlatiladi, sanbit gul xonalarda o‘stiriladi, yurak-kasalligida, nashasimon kendir, adoniz, marvaridgul, erizimum, angishvona gul-jenshen aqliy va jismoniy jixatdan charchaganda,mexnat qobiliyati susayganda, qon bosimi pasayganda organizmning umumiy tonusini ko‘taruvchi dori sifatida ishlatiladi. Araliya, eluterokokk, xitoy limonnigi levzeya. Exinopanaks bular jenshenga o‘xshash ishlatiladi. Serquyosh o‘lkamiz shifobaxsht o‘simliklarga boy. Muqaddas tuprog‘imizdagi xar bir giyex mo‘jiza, inson dardiga davo, umriga umr qo‘shadi. Biz ana shu giyohlarni yanada ko‘paytirish uchun qayg‘urishimiz kerak, zeroki bu giyohlar dardimizga davo, o‘lkamiz xusni. Siz meditsina xodimlari shifobaxsh o‘simliklarni kamayib ketishiga yo‘l qo‘ymang, ularni ko‘paytirish uchun yordam bering, qaysi vaqtda o‘simlikni yig‘ishni o‘zingiz bilib oling va boshqalarga o‘rgating. Hayvonlardan olinadigan dorivor maxsulotlar ustida tuxtalib o‘tmoqchiman. Ilon zahari.

O‘rta Osiyoda zaharli ilonlardan kqobra, ko‘lvor ilon (gyurza),charx ilon (efa), cho‘l qora iloni (gadyuka) uchraydi. Kobraning tashqi ko‘rinishi yirik chipor ilonga o‘xshab ketadi. Kobra Xindistonda keng tarqalgan o‘tkir zaharli ko‘zoynakli ilonning kenja turidan biridir. Lekin u bo‘ynida ko‘zoynak rasmi bo‘lmasligidan va boshqa belgilaridan ko‘zoynakli ilondan farq qiladi. Kobra zaharli ilonlar ichida yiriklaridan biri xisoblanadi. Bo‘yining uzunligi 1,8 metrga yetadi. Ko‘lvor ilon zaharli ilonlar orasida eng yirigi. Bo‘yining uzunligi 2 metrga yetadi.Tanasining usti jigar rang yoki to‘q kulrang tusda, qorin tomon oq bo‘lib juda ko‘p qora halqachalari bor. Cho‘l qora iloni. Bo‘yining uzunligi 60 sm ga yetadi. Boshi uchburchak - yumaloq shaklda. Tanasining usti to‘q kulrang, xar xil shakldagi qoramtir dog‘lar bilan qoplangan. Dumi kalta, uchli bo‘ladi. Charx ilon . O‘zining serxarakatligi bilan boshqa zaharli ilonlardan farq qiladi. Buyining uzunligi 70 sm gacha bo‘ladi. yuqoridan uchib ketayotgan qush shaklini eslatuvchi och rangli belgi bor. Toshkent, Bishkek va boshqa shaxarlarda zaharli ilonlardan zahar olish maqsadida maxsus ilonxonalar tashkil etilgan. Bunday ilonxonalarda ayniqsa, ko‘lvorilon ko‘p boqiladi.Chunki bu ilon boshqa zaharli ilonlarga qaraganda ancha chidamli, tutqunlikda uzoqroq yashay oladi. va boshqalardan ko‘proq zahar beradi. Kobra zahari birinchi navbatda nafas markazini,so‘ngra markaziy nerv sistemasini ishdan chiqarsa, ko‘lvorilon va charxilon zahari esa qonni ivitadi, qondagi qizil qon tanachalarini parchalaydi. Ilonlarga tegilmasa ular ham tegmaydi.Ular yashirinishga harakat qiladi. Agar ko‘lvor ilonni bosib olinsa u qo‘qisdan xujum boshlab, yuqoriga uzun tishlari bilan yashin tezligida xuddi nayza urganday zarba beradi. Kulvor ilonning chaqishidan qush yoki hayvon 5-6 sekunga yetmay halok bo‘ladi. Agar tezda zaruriy tibbiy chora ko‘rilmasa, ko‘lvor ilon zahariga qarshi ishlatiladigan zardob qabul qildirilmasa, odam ham 4-5 soat o‘tgach halok bo‘ladi. Ilon zaharini shisha idishlarga tishlatib yig‘ib olinadi.

Ilon zaharidan ilon chaqqanda zaharini kesadigan zardob ishlab chiqariladi. Meditsinada ilon zaharidan tayyorlangan preparatlar, artrit va turli og‘riqlar (belda paydo bo‘ladigan og‘riq, kuo‘ymich nervni yallig‘lanishi tufayli paydo bo‘ladigan og‘riq), nevralgiya, poliartrit, nafas qisishi, tromboz (qonning ivib qolishi) va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Ilondan zahar olish maqsadida 3000 ga yaqin zaharli ilon tutiladi. Lekin xalqimiz orasida surilib kelayotgan noto‘g‘ri tushunchalar meditsinada katta foyda keltirayotganidan xabarsizligi natijasida zaharli ilonlar bexudaga o‘ldirilmoqda. Siz meditsina xodimlari xalq orasida ilonlardan dorivor moddalarni shifobaxsh xususiyatlarini tushuntirishingiz lozim. Zaharli ilonlarni yo‘q bo‘lib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. O‘rta Osiyoda tog‘ o‘rmonlari va butazorlar kesilib ketdi. Yong‘oqzor va archazor maydonlari kamayib ketdi. Qimmatli pista ko‘mir olinadigan pistazorlar deyarli yo‘q qilib yuborildi.Tog‘lardagi daraxtzor va butazorlarning yo‘q qilinishi tog‘larning yemirilishiga sabab bo‘ldi. Qumlardagi tabiiy o‘simlik qoplamini yo‘q qilinishi qumlarning tarqalishi xamda qishloqlar va ekin dalalari, ariq va yo‘llarni bosadigan ko‘chma qum barxanlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Zo‘r berib ishlatilishi tufayli xom ashyo, dorivor yoki ovqat sifatida axamiyatga ega bo‘lgan ba’zi turlari yoki ularning zonasi kamayib ketgan(chuchuk miya, yersovun, anzur piyozi, qirqqovuq, itoron, chuxra va boshqalar). Keyingi vaqtlarda tabiatni muxofaza qilish Davlat Komiteti tashkil qilindi. Chiqarilgan qonunlarga asosan ayrim qimmatli daraxtlardan iborat o‘rmonlar himoya qilinadi. Yo‘qolib borayotgan nodir daraxtlar o‘sadigan maydonlar ham muxofaza qilinadi. O‘rmonlarni qayta tiklash yangi o‘rmonlar yaratish, yirik shaxarlar atrofida o‘rmon-bog‘ zonalari barpo qilish ishlari amalga oshirilmoqda. Yo‘q bo‘lib ketayotgan o‘simlik turlari qizil kitobga yoziladi. QIZIL KITOB TO‘G`RISIDA

Tabiatni muxofaza qilish,o‘simlik dunyosini hayvonot dunyosi bilan birga saqlashda qo‘riqxonalar muxim rol o‘ynaydi. Qo‘riqxonalardan barcha tabiiy kompleks shundayligicha saqlanadi.Ularning territoriyasidagi daraxt va butalarni kesish,pichan tayyorlash, mol boqish, baliq va boshqa hayvon va qushlarni ovlash, meva va boshqa narsalarni yig‘ish taqiqlanadi. Davlat qo‘riqxonalarining asosiy vazifasi mazkur tabiat zonasi uchun tipik bo‘lgan zonani tabiyligicha saqlash va undagi o‘simlik, hayvon va qushlarni o‘rganishidir. Bu yerda qimmatli hayvon va o‘simliklar sonini tiklash bo‘yicha ulkan ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladi. Mashxur bo‘lgan qo‘riqxonalardan O‘rta Osiyeda qoraqum cho‘lida Repetek qo‘riqxonasidir. Orol dengizining cho‘l orolida Borsakelmas qo‘riqxonasi maydoni 18,5 ming Amudaryo orolidagi Payg‘ambar orol qo‘riqxonasi Tyan- Shan Chotqol tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi, Sari-Chelak qo‘riqxonasi. Jizzax oblastida Zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi. Ekologik tarbiya berishda xalq og`zaki ijodidan foydalanish Atrof muhit muvozanati va tabiat xolatidagi muvofiqliklar inson hayotining maromini belgilaydi. Insonning hayot maromini esa uni manaviyati belgilaydi. Manaviyati yuksak bo’lgan shaxsdagina ekologik ong va ekologik madaniyat shakllangan bo’ladi. O’sib kelayotgan yoshlarga ekologik tarbiya berishda xalq og`zaki ijodidan foydalanish yaxshi natajalar beradi. Inson va tabiat - so’z san’atining eng qadimiy va hamisha navqiron mavzusidir. Ona tabiat o’zining ko’rki, tarovati, noz – ne’matlari, sahovati bilan insonni doimo xayratga solib kelgan. O’zbek xalqining tabiat va inson munosabati o’zaro aloqasi tabiatning sahovati-yu, insonni tabiatga mehr - muhabbati xalq og`zaki ijodi folklor asarlarida chuqur aks ettirilgan. Chunki xalqimiz tabiatdan alohida yashay olmasligini, undagi har bir giyoh, dovu – daraxt, gul – gulzor, xashoratlar-u — parrandalar, qushlar-u – ha`vonlar o’zlarining hayot kechirishlarida sog`lom bo’lishlarida ularni

muhim rol o’ynashini tushinib etganlar. Shu boisdan foydalilarini ko’paytirishga, zararlilarni kamaytirishga intilgan. Xalq o’z e’tiqodida tuproqni muqaddas bilish, o’tga, suvga ixlos bilan qarash tog` – toshlarini avaylab – asrash, qushlarni, ha`vonlarni urmaslik bog` - rog`larni payxon qilmaslikka katta etibor qaratgan va shularni farzandlari ongiga, ruhiga, qalbiga singdirishgan. O’zbek xalqida tabiat va inson munosabatlari tabiatning inson kamolotida tutgan marifiy — tarbiyaviy ahamiyati aks etgan og`zaki ijod namunalari beqiyosdir. Bularga dostonlar, ertaklar, qo’shiqlar, maqollar, topishmoqlar kabi asarlar kiradi. Tabiatning inson taqdirida tutgan o’rni aks etgan og`zaki ijod asarlari ko’magida aql - idrok bilan ish yuritish tabiatdagi har bir daraxt, har bir giyoh, har bir toshning o’z o’rni va vazifasi borligi ularga nopisandlik bilan qarash muhit halokatlarga olib kelishini uqtiradi. O’sib kelayotgan yoshlarga ekologik tarbiya berishda tabiat bilan bog`liq bo’lgan marosim va bayramlardan foydalanish muhimdir. Bular sarasiga: 1. Bahor mavsumiga aloqador: Navro’z, Ish boshi, Urug` qadash, Lola sayli, Qizil gul, Boychechak kabi bayram sayillari. 2. Yoz mavsumiga oid: Tut sayli, Shinni sayli, Qulipnay sayli, Suv sayli, Ko’kat sayli, Sust xotin marosimlari kiradi. 3. Kuz mavsumiga aloqador: Mehrjon, Qovun sayli, Shamol chaqirish, Yomg`ir chaqirish, marosimi va boshqa hosil bayramlari kiradi. 4. Qish mavsumiga oid: Birinchi qor, Qor xati, Laylak qorga men humor kabi bayramlari kiradi. Yuqorida keltirilgan bayramlar va marosimlarni tabiat qo’ynida o’tkazish orqali yoshlar ongiga tabiatni asrash va unga nisbatan to’g`ri munosabatda bo’lish kabi bilimlar singdirib boriladi. Xalq og`zaki ijodi namunalarida va tabiatga oid qadriyatlarda quydagi g`oyalar ilgari suriladi.

1. Tabiatni e’zozlash, saqlash, asrash, unga qo’l ko’tarmaslik. 2. Tabiat go’zalligi, tarovat va sahovatini e’zozlash. 3. Tabiat va inson muvozanatini saqlab turish. 4. Tabiat sahovatidan foydalanish, uni suiste’mol qilmaslik 5. Tabiat go’zalligi tabiiyligini buzmasdan u a ВВ al qanday bo’lsa shundayligicha kelgusi avlodga etkazish. 6. Tabiatdagi barcha jonli va jonsiz narsalar faqat inson uchun yaratilganligi, uning ravnaqi uchun xizmat qilishi ana shu narsalarni xor qilgan, albatta xorlik — zorlik tortishini ko’rsatishdir. Ana shunday xalqchil va insonparvar g`oyalarni yoshlar ongiga singdirishda tarbiyachilar, o’qituvchi pedagoglar o’quv tarbiyaviy jarayonlarni to’g`ri tashkil etishlari va ekologik tarbiya berish jarayonining samaradorligini oshirishlari g`oyat muhimdir.

O'xshashlar

Davriy qonun va davriy sistemasini o‘qitish metodikasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Hujayra nazariyasini o‘qitish metodikasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining tizimi, tuzilishi

Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi