Hujayra nazariyasini o‘qitish metodikasi - Kimyo - Referatlar

Hujayra nazariyasini o‘qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130 KB

Ko'chirib olish

Hujayra nazariyasini o‘qitish metodikasi Reja: 1. Hayotning hujayraviy va hujayrasiz shakllari. 2. Hujayra organoidlari va ularning tuzulishini o‘rganish metodikasi. 3. Prokariot va eukariot hujayralar. 4.Hujayralarning kimyoviy tarkibi. 5. Moddalar va energiya almashinuvi tushunchalarini shakllantirish metodikasi. 6. Maktab kimyo kursida oqsillar, nuklein kislotalar tuzilishi va ahamiyatini o‘rganish metodikasi.

Hujayra haqida umumiy tushuncha O‘simlik, hayvon organizmi hujayralardan tuzilganligi kabi, odam organizmi ham hujayralardan tuzilgan. Hujayralarni sitologiya fani o‘rganadi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra odam organizmida taxminan 10 14 - 10 18 (yuz trillion va undan ko‘p) hujayra bor. Bosh miya yarim sharlarining po‘stloq qismida o‘rtacha 16 milliard nerv hujayrasi mavjud. Hujayralarning tuzilishi mikroskop yordamida birinchi bo‘lib ingliz fizigi R.Guk tomonidan o‘rganilgan (birinchi mikroskop 1625 yilda F. Stelluti tomonidan ixtiro qilingan). Elektron mikroskopning yaratilishi hujayraning ilgari ma’lum bo‘lmagan qismlarini o‘rganishga imkon berdi. Odam organizmi turli to‘qima va organlari hujayralarining shakli turlicha, ya’ni, sharsimon, duksimon, oval, yulduzsimon va hokazo shakllarda bo‘ladi. Hujayralarning hajmi ham turlichadir, ularning hajmi 5-10 mikrondan 100 mikrongacha va undan katta bo‘lishi ham mumkin. Hujayraning tuzilishi Barcha to‘qima va a’zolar hujayralarining umumiy tu-zilishi o‘xshash bo‘ladi. Hujayra quyidagi uch qismdan tarkib topadi: membrana (parda), sitoplazma va yadro. Hujayra membranasi uning ustini qoplab turuvchi yupqa parda bo‘lib, oqsil va yog‘(lipid)lardan tashkil topgan. U hujayralarda moddalar almashinuvi jarayoni, ya’ni, hujay-raning oziq moddalar va kislorod bilan ta’minlanishi, shuningdek, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan zaharli chiqindilarning hujayradan qonga o‘tkazilishida muhim ahamiyatga ega. Membrana hujayra ichi va tashqarisidagi (hujayralararo) suyuqliklardagi ionlarning tarkibi muvozanatda bo‘ligshpsh ta’minlaydi. Hujayra ichi va tashqa-risidagi suyuqliklarda ionlar tarkibining har xil bo‘lishi (hujayra ichidagi suyukdikda kaliy ionlari, tashqarisidagi suyuqlikda esa natriy ionlari konsentratsiyasi yuqori bo‘la-di) hujayrada biologik tok (biotok) hosil qiladi. Biotok maxsus asboblar yordamida anikdanadi. Ushbu holat turli to‘kima va organlar faoliyatini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Xususan, yurak muskullarining biotoklari elektrokardiograf asbobi yordamida maxsus lentaga yozib olinadi, yozuv natija-lariga ko‘ra mutaxassislar yurakning faoliyati xususida xulosa chiqaradilar, kasallik turi aniqpanadi. Hujayra sitoplazmasi Hujayra sitoplazmasi membrananing ichida joylash-gan. Sitoplazmaning tarkibi organik va anorganik mod-dalardan iborat. Sitoplazma organoidlariga: mitoxond-riya, ichki membrana, lizosoma, Golji apparati, ribo-soma, sentrasoma kabilar kiradi. Bu organoidlarning har biri maxsus vazifani bajaradi. Mitoxondriya hujay-ralarning energiya stansiyasi yoki kuch beruvchi markazi hisoblanadi, ya’ni, ularda adenozintrifosfat kislota (ATF) va kreatinfosfat kislota (KF) sintez qilinadi va to‘planadi. Hujayra qo‘zg‘alib ish bajarganda, ushbu kislotalar parchalanib, energiya hosil qiladi. Ribosomalar hujayrada oqsillarni sintezlaydi, shuning uchun ular "oqsillar fabrikasi" deb nomlanadi. Lizosomalar fermentlardan iborat bo‘lib, ular hujayradagi oziq moddalarni mayda zarrachalarga bo‘ladi (parchalaydi).

Shu tufayli ular shartli ravishda hujayraning ovqat hazm qilish organi deb ataladi. Sentrosoma yadro yaqinida joylashgan bo‘lib, hujayraning bo‘linishida muhim rol o‘ynaydi. Golji apparati to‘rsimon shakdda bo‘lib, hujayraning bo‘linishida, uning ba’zi eskirgan qismlarining yangilanishida ishtirok etadi. Yadro va uning vazifasi Yadro qizil qon tanachalaridan tashqari barcha hujayralarda bo‘ladi. U quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) hujayrada moddalar almashinuvi va oqsil sintezni boshqaradi; 2) hujayrada kechadigan barcha fiziologik va morfologik jarayonlarni idora qiladi; 3) irsiy axborotlarni saqlaydi. Hujayra yadrosi quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega: Odamning somatik hujayralarida 46 ta xromosoma, jinsiy hujayralarida esa 23 ta xromosoma bo‘ladi. Har qaysi xromosoma tarkibida mingtagacha va undan ham ko‘proq gen bo‘ladi. Xromosoma va genlar hujayraning nasl apparati hisoblanadi. Tashqi muhitning ba’zi zararli omillari, ya’ni, radiatsiya, kimyoviy va narkotik moddalar, spirtli ichimliklar, ba’zi kasallik qo‘zg‘atuvchi mikrob va viruslarning zahari hujayraning nasl apparati - xromosoma va genlarga ta’sir etib, ularning faoliyatini buzadi va turli irsiy kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi . Hujayraning kimyoviy tarkibi Hujayraning barcha tarkibiy qismlari anorganik va organik moddalardan tashkil topgan. Hujayra tarkibida fosfor, oltingugurt, kalsiy, kaliy, natriy, xlor, temir, magniy, kremniy kabi makroelementlar va yod, mis, kobalt, rux, nikel, oltin kabi mikroelementlar bo‘ladi. Hujayra tarkibining 70 % dan ko‘prog‘ini suv tashkil qiladi va u o‘zining erituvchanlik xususiyati bilan barcha hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Suv, makro va mikroelementlar hujayraning anorganik moddalaridir. Hujayra tarkibidagi organik moddalarga oqsil, yog‘, uglevod hamda nuklein kislotalar kiradi. Oqsillar tarkibining asosini uglerod, vodorod, kislorod, azot tashkil etadi, fosfor, oltingugurt ham bo‘ladi. Oqsil hujayraning ko‘payishi hamda eskirgan qismlarning tiklanishida asosiy vazifani bajaradi.

Yog‘lar asosan uglerod, vodorod va kisloroddan iborat bo‘lib, plastik va energetik vazifani bajaradi. Uglevodlar ham uglerod, vodorod va kisloroddan tashkil topib, energetik ahamiyatga ega. Hujayraning bo‘linishi Hujayralar ikki xil usulda bo‘linadi: amitoz va mitoz. Amitoz oddiy bo‘linish usuli bo‘lib, bunda hujayra membranasi, sitoplazma va yadro ikkiga bo‘linadi. Ba’zan faqat yadroning o‘zi, xromosoma hosil qilmasdan bo‘linib, ikkita va ko‘p yadroli hujayra hosil bo‘ladi. Amitoz usulida bo‘linish siydik pufagi, homila ustini qoplab turuvchi yupqa (amnion) parda hujayralari, shuningdek, vegetativ nerv tugunlari hujayralarida uchraydi. Mitoz bo‘linishda hujayra membranasi, sitoplazma va yadro uzunlashib, yadro tarkibida yangi xromosomalar hosil bo‘ladi va ikkiga bo‘linadi. Natijada bir xil nasl apparatiga ega bir xil yosh hujayralar hosil bo‘ladi. Mitoz bo‘linishda hujayralar sonining oshishi hisobiga yosh organizm o‘sadi va rivojlanadi, nobud bo‘lgan hujayralar o‘rniga yangilari hosil bo‘ladi. Mitoz to‘xtovsiz kechadigan jarayon bo‘lib, quyidagi to‘rt bosqichda davom etadi: profaza, metofaza, anafaza va telofaza. Mitozning davom etish vaqti to‘qimaning turi, organizmning fiziologik holati va tashqi muhit sharoitiga ko‘ra turlicha bo‘ladi . Hujayraning hayotiy jarayonlari Har bir to‘qima va a’zoning hujayralari ma’lum vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Masalan, bezlarning hujayrasi fermet yoki gormon ishlab chiqaradi. Miyaning hujayrasi nerv hujayralarining ta’sirlarini qabul qilish, ularni analiz va sintez qilish, shuningdek, ishchi organlarda harakatlarni boshqarish vazifasini bajaradi. Hujayralarning normal yashashi, o‘z vazifasini bajarishi, ko‘payishi uchun ularda uzluksiz ravishda moddalar almashinuvi amalga oshadi. Ovqat hazm qilish organlarida parchalanib qonga so‘rilgan oziq moddalar hujayralarga o‘tadi va bir qismi hujayra tarkibiy qismlarining muntazam yangilanib turishi, ko‘payishi uchun plastik material sifatida o‘zlashtiriladi. Qolgan qismi esa nafas olish organlaridan kelgan kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil qilishi hisobiga hujayra qo‘zg‘aladi. Oziq moddalarning kislorod ishtirokida oksidlanishi va parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan qodsiq moddalar (karbonad kislota, mochevina-ammiak, siydik kislota, kreatinin, mineral tuzlar) hujayradan qonga o‘tadi va ayirish organlari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Ushbu jarayonlar gormonlar va nerv sistemasi orqali boshqariladi. Shu tarzda barcha matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o‘rganilib chiqilgach, o‘quvchilar "Hujayra haqida umumiy tushuncha" mavzusi bo‘yicha asosiy tushuncha (element)larni ajratadilar, tushunchalarning o‘zaro mantiqiy bog‘liqligini aniqlaydilar, yuzaga kelgan g‘oyalar asosida mavzuga oid sxema ishlab chiqadilar. Quyida namuna sifatida "Sitoplazma organoidlari" nomli sxemani keltiramiz (1- va 2-tasvirlar ).

Dastlab o‘quvchilar e’tiboriga o‘qituvchi tomonidan ishlangan sxema hayula etiladi. So‘ngra o‘zlashtirilgan bilimlar asosida o‘quvchilarning o‘zlariga shunday sxemalarni ishlab chiqish vazifasi toshpiriladi. Xujayralarni hrganuvchi fan sitologiya deb atalib, yunoncha sitos-xujayra, logos-fan demakdir. Sitologiya xujayraning tuzilishini, kimyoviy tarkibini, ularni bajaradigan vazifalarini, khpayishi va rivojlanishini, atrof muxit bilan munosabatlarini hrganadi. Xujayrani o‘rganish mikroskopni kashf etilishi bilan bolio‘dir. Xozirgi yorulik mikroskopi oboyektni 3000 marta kattalashtirib beradi, elektron mikroskop esa 100ming, xatto million marta kattalashtirishga imkon beradi. Uning yordamida xujayraning yangi muxim tarkibiy o‘ismlari hrganiladi. 1-tasvir Sitoplazma organoidlari 2-tasvir Xozirgi vao ‘ tda biokimyoviy yhl bilan xujayradagi mavjud moddalarning kimyoviy tarkibi va ularni joylanishi hrganish , ulptratsentrafugalar yordamida xujayra yadrosi , sitoplazmasi , organoidlarini ajratib olib hrganish , maxsus mikroasboblar yordamida xujayra yadrosini olibHujayraning kimyoviy tarkibi Sentrosoma Sitoplazma Lizosoma Ribosoma Golji majmuasi VakuolMitoxondriya Endoplazmati k to‘r

bosho ‘ a xujayraga khchirish ishlarini amalga oshirish , hsimlik va xayvon xujayralarini maxsus ozio ‘ muxitida sao ‘ lab hstirish va uni kuzatish ishlarini olib borish mumkin . Xayotning xujayrasiz shakillariga viruslar kiradi. Ular filtrlardan xam hta olganligi uchun filptirlanuvchi viruslar deyiladi. Uni virusologiya fani hrganadi. Viruslarning hlchami 20-30nm (namometrga) teng. (1nm mikrometrning mingdan bir o‘ismi). Viruslar xujayra ichida yashaydigan parazitlar bhlib, xujayradan tasho‘arida khpaya olmaydi. Ular nuklein kislotalar va oo‘sil molekulalaridan tashkil topgan. Viruslarda fao‘at bir xil nuklein kislota bhlib, ular irsiy xususiyatini sao‘laydi. Ular parazitlardir. Viruslar xhjayin xujayrasi ichida khpayib keyin xujayra o‘obii yorilib ular xujayra tasho‘arisiga chio‘adi va bosho‘a solom xujayralar ichiga kiradi. Shunday o‘ilib viruslar, xayvonlar, hsimliklar, bakteriyalarda (bakteriofaglarda) parazitlik o‘ilib khp kasalliklarga sababchi bhladi. Odamlarda o‘izamio‘, gripp, gepatit, poliomelit, chechak va bosho‘a kasalliklarni keltirib chio‘aradi. Xatto hsma (rak) kasalini xam viruslar keltirib chio‘aradi. Bakteriya virusi (bakteriofaglardan) tif, vabo va bosho‘a kasalliklarni davolashda o‘hllaniladi. Xayotning xujayraviy shakillari: xujayra xayotning xamma asosiy xususiyatlarini hzida namoyon o‘iluvchi eng kichik tuzilma. Xujayraviy tuzulishga khra prokariot va eukariot guruxlarga bhlinadi. Prokariotlarga bakteriyalar va khk-yashil suv htlari kiradi. Bakteriyalar 0,5- 10mkm bhlib o‘obio‘ va membrana bilan hralgan. Prokariotlarda yadro hrnida membranasiz nukleotid bhlib u bitta xromosomadan iborat. Xromosomasida ikki spiralli DNK molekulasi, oz mio‘dorda oo‘sil va RNK joylashgan. Bakteriyalar bhlinganda DNK va RNK xam ikki marta khpayadi. Ularda organoidlar xam rivojlangan. Ular ikkiga bhlinish yhli bilan khpayadi. Baozi bakteriyalarda konpyugatsiya kuzatilgan. Bakteriyalar katta axamiyatga ega bhlib ulardan spirt, sirka kislotasi, antibiotiklar, fermentlar, biologik aktiv moddalar, ozio‘a bhluvchi oo‘sillar, dori- darmonlar, gormonlar olishda keng o‘hllaniladi. Odamlar sario‘ yo, pishloo‘, o‘atio‘, non ma’sulotlarini tayyorlashda bakteriyalardan foydalanadi. Bakteriyalar tabiatda moddalarning davriy almashinishida katta axamiyatga ega. Shu bilan birga bakteriyalarning ayrim guruxlari odam, xayvon va hsimliklarda xar xil kasalliklarni o‘hzatuvchilar xisoblanadi. Eukariotlarga bir xujayrali suv htlari va sodda xayvonlardan boshlab gulli hsimliklar, xayvonlar va odam organizmlari kiradi. Ularda xao‘io‘iy yadro va organoidlar mavjutdir. Xujayra uchta tarkibiy o‘ismdan-xujayra o‘obii, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Xujayraning hrtacha diametri 10mkmdan 100mkmgacha bhladi. Tuxum xujayralar kattaroo‘ bhladi. Masalan: tuyao‘ush tuxumi 150 mkmgacha boradi.

Xujayraning tuzilishi: xujayra o‘obii-xujayrani tasho‘i muxit va bosho‘a xujayralar bilan munosabatini taominlab 3 xil vazifani-ximoya, moddalar hto‘azish, retseptor vazifasini bajaradi. Xayvon xujayralarining o‘obii juda yupo‘a va elastik bhladi va tayanch vazifasini bajara olmaydi. Hsimlik xujayrasining o‘obii o‘alin (tselilozali) bhlib tayanch vazifasini bajaradi. Xujayra membranasini o‘alinligi 7-10nm dan iborat. Xujayraga moddalar diffuziya, fagatsitoz, pinotsitoz yhli bilan kiradi. Tsitoplazma: xujayraning ichki muxiti xisoblanadi. U xujayraning barcha tarkibiy o‘ismlarini bir-biri bilan bolab ular orasidagi aloo‘ani taominlaydi. Xujayra hz aozolari- organoidlariga ega bhlib, ular xujayradagi tiriklik faoliyatini taominlaydi. Organoidlarga mitoxondriya, golji apparati, endoplazmatik thr, ribosomalar, sentriolalar, kiprikchalar, xivchinlar va bosho‘alar kiradi. Endoplazmatik thr: endoplazmada joylashib kanalchalar sistemasidan iborat bhlib xujayraning xamma o‘ismlarini bir-biri bilan bolaydi. U 2 xil bhlib (donador va sillio‘)-donadori oo‘sil sintezida, sillii-uglevod va yolar sintezida ishtirok etadi. Ribosoma: xujayrada oo‘sil sintezini amalga oshiradi. Diametri 20nm, 2ta (katta-kichik) birikmalardan tuzilgan. Ribosomalar yadrochada sintezlanib, keyin sitoplazmaga chio‘ariladi. Golji apparati: thrsimon khrinishga ega bhlib sintezlangan moddalar unda konsentratsiyalanib tasho‘ariga, sitoplazmaga chio‘ariladi. Golji apparati shuningdek uglevodlar sintezida, xujayra membranasini xosil o‘ilishda ishtirok o‘iladi. Mitoxondriyalar: uzunligi 10mkmgacha yetadi. Ular yumaloo‘ yoki chhzinchoo‘ shaklda bhlib ularni soni xar xil bhladi. U 2 o‘avat membrana bilan hralgan. Unda DNK, RNK, ribosomalar, fermentlar bhladi. Uning asosiy funksiyasi energiya xosil o‘ilish bhlib, xujayrani «akkumulyatori» bhlib xisoblanadi. Unda ATF energiyasi sifatida thplanadi. ATF xujayra faoliyatini taominlovchi universal energiya manbaidir. Mitoxondriyalar bhlinish yhli bilan khpayadi. Plastidlar: hsimlik xujayrasida bhlib fotosintez jarayonini-shularda amalga oshiradi. Ular fao‘at 2 o‘avat membrana bilan hralgan. Ular rangiga khra 3xil xloroplast, xromoplast va leykoplastlar khrinishida bhladi. Hlchami 4-6mkmga keladi. Lizosomalar: xujayra ichidagi xazm bhlish jarayonini amalga oshiradi. Kattaligi 0,2-0,8 mkmga teng. Unda fermentlar bhlib oo‘silllar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, lipidlar va bosho‘a moddalarni parchalaydi. Ular golji apparatida xosil bhladi. Ularni soni 10-100tagacha bhlishi mumkin.

Xujayra markazi membranasiz organoid bhlib, 2ta sentriolalardan tashkil topgan. Xujayra markazi xujayrani bhlinishida ishtirok etadi. Xujayraning tayanch-xarakat sistemasi xam bhlib ular kiprikchalar, xivchinlar, miofibrillar shaklida bhladi. Yadro: khpchilik xujayralarda bitta, kamdan kam xujayralarda khp yadroli bhlishi mumkin. Yadro irsiy axborotni sao‘lash va naslga hto‘azish va moddalar almashinuvini idora etish vazifasini bajaradi. Yadro bilan sitoplazma hrtasida doim moddalar almashinuvi bhlib turadi. Yadro plazmasida xromatin va joylashgan. Xromatin (xromosomalar)da DNK va oo‘sillar bhladi. Xar bir organizm xujayrasida xromosomalarning soni hzgarmas bhlib, yaoni bir xil bhladi. Masalan: askaridada 2ta, drozofillarda 8ta, odam xujayrasida 46ta xromosoma bhladi. Juft xromosomalar bir-biriga hxshash bhladi, demak-xujayra tiriklikning eng kichik birligidir. Xar bir yangi xujayra dastlabki xujayrani bhlinishidan xosil bhladi. Khp xujayralilarda maolum ixtisoslashgan xujayralar birlashib tho‘imalarni xosil o‘iladi. Xujayra irsiy axborotlarni sao‘laydi va uni uzatilishini taominlaydi. Tirik xujayra hz tarkibini murakkabligi va tuzilishi bilan xarakterlanadi.Xujayra tarkibiga kiradigan biomolekulalarning tuzilishi, ularni xujayra xayotidagi roli, biomolekulalarni sintezi va parchalanishi, ularni metobolizmini hrganish juda muxim axamiyatga egadir.Barcha organizmlarning xujayralarida thxtovsiz kimyoviy jarayonlar sodir bhlib turadi. Xujayra tarkibidagi birikmalar plastik va energetik moddalarga bhlinadi. Plastik moddalarga oo‘sillar, nuklein kislotalar kiradi. Oo‘sillar xujayrani o‘urilish materiali, nuklein kislotalar esa oo‘sil va bosho‘a moddalarni sintezlanishida, ularning sifati va mio‘dorini bosho‘arishda, xujayrani khpayishida nasliy belgilarni uzatilishida kerakli bhlgan maolumot bilan taominlaydi. Uglevodlar va lipidlar xujayrada kechadigan sintez reaksiyalarini energiya bilan taominlaydi. Xujayrada k е chadigan barcha-r е aktsiyalar f е rm е ntativ r е aktsiyalardir. F е rm е ntning hzi maxsus oo`sillardan iborat. Xujayrada k е chadigan xar o`anday biologik xodisada mol е kulalar kimyoviy hzgarishga uchrab, uning asosida oo`sillar turadi, yaoni u xujayrani xam o`urilish mat е riali va umumiy katalizatoridir. Xujayrada 27 xil el е m е nt anio`langan. Ulardan S, N, O va vodorod tirik organizmning massasini 28%ni tashkil etadi. Masalan, N-60, 3,0-25,5%, S-10,5-2,42%dir. Shuningd е k bosho`a el е m е ntlar Na-0,73%, Sa-0,226%, R-0,134, S-0,132% va x.k. Ulardan tasho`ari K, Cl, Mg, Fe, Cu, Zn, Co, I, Mo, V, Ni, Cr, F, Se, Si, B xam mavjud. Xujayra va tho`imalardagi 1%ni 1000o`ismidan kam uchraydigan el е m е ntlarni mikroel е m е ntlar d е b aytiladi. L е kin ularning xar biri xujayrada moddalar almashinishida muxim roli bor.

Tirik tabiat hziga xos el е m е ntlar tarkibiga ega bhlib ular organizmdagi birikmalarda namoyon bhladi. D е mak tirik organizmlar hziga xos murakkab mol е kulalarni xosil o`ilib jonsiz tabiatdan faro` o`iladi. Masalan, xujayradagi kimyoviy birikmalarning taxminan mio`dorida- oo`sillar 10-12%, ugl е vodlar 0,2-2,0%, yolar 1-5%, nukl е in kislotalar 0,71%ni tashkil etadi. Suv esa 70-80%, bosho`a organik moddalar 1-1,5%ni tashkil etadi. Suv xujayra massasining asosiy o`ismini tashkil etadi. U organizmda juda muxim axamiyatga ega. Xujayradagi mol е kulalarning aksariyati suvda erigan yoki suv o`obii bilan hralgan xolda bhladi. Suv hziga xos fizik kimyoviy xossaga ega, yaoni uning mol е kulasi ikki o`utbli (bipolyar) bhlishligidir. Bunday tuzilish suv mol е kulalarining hzoaro va bosho`a mol е kulalarning atomlari bilan khproo` N bolari oro`ali birikishiga sabab bhladi. Suv juda yaxshi erituvchidir. Juda khp kristallar, tuzlar, isho`or va kislotalar suvda yaxshi eriydi. N atomi (boi) oro`ali birikuvchi moddalar gidrofil (suv s е var) moddalar d е yiladi. Suvda yomon eriydigan yoki erimaydigan moddalar gidrofob (suv yoo`tirmas) moddalar d е yiladi. Ularga misol o`ilib, yo, kl е tchatka, xol е st е rin, D vitamini, hsimlik pigm е ntlari va bosho`alarni khrsatish mumkin. Suv mol е kulasining o`utbligi tufayli khp biomol е kulalar eritma xoliga htib kimyoviy r е aktsiyalarda aktiv o`atnashadilar. Xujayrada kimyoviy r е aktsiyalar suvning dipolligi natijasida erigan, ionlangan (o`utblangan mol е kula) xolda aktivlashib r е aktsiyaga kirishadi. Organizmda ozio` moddalar, ionlar, fiziologik birikmalar, gormonlar, bir joydan bosho`a joyga suv oro`ali transport o`ilinadi, suyultirilgan xolatda xujayra ichiga htadi. Е rda xayot paydo bhlish davrida suv mol е kulasining xam tuzilishi asosiy rol hynagan. Xujayradagi anorganik tuzlar: xujayra va organizm suyuligida anorganik tuzlar mavjud bhlib eng muximlariga NRO, NRO, Cl, NSO – shaklidagi ionlar Va, K, Na, Sa, Mg kabi kationlar kiradi. Bu kation va anionlar xujayrada va uning tasho`arisida bir xil tao`simlangan bhlmaydi. Masalan: ichida K ionlari, tasho`arisida esa Na ionlarining konts е ntratsiyasi khp bhladi. Bunday xususiyat xujayra ichidagi r е aktsiyalarga, uni normal yashashiga va bosho`a jarayonlarni normal bhlishiga sababchi bhladi. Biomol е kulalar: tirik organizm tarkibiga kiradigan organik birikmalar-biomol е kulalar d е b aytiladi. Ular tirik organizmni turli o`ismida turlicha joylashgandir. Xujayrani strukturasida, uni en е rgiya bilan taominlashda oo`sillar, nukl е in kislotalar, lipidlar asosiy hrinni egallaydi. Ulardan oo`sillar va nukl е in kislotalar biopolim е rlar d е yiladi. Oo`sillar plastik mat е riallar, nukl е in kislotalar nasliy axborotni sao`lovchi va naslga hto`azuvchilardir. Lipid va ugl е vodlar esa asosiy en е rgiya manbaidir.

Xujayrada yana xilma xil kichikroo` mol е kulali organik birikmalar-vitaminlar, gormonlar, nukl е otidlar, aminlar va p е ptidlar xam bhladi. Ularni mio`dori kam bhlsa xam xujayrada k е chadigan jarayonlarni bosho`arishda muxim rol hynaydi. Oo`sillar. Ular xujayra tarkibidagi organik birikmalarning yarmidan khpini (50-80%)ni tashkil etadi. Uni lotincha prot е in d е yiladi. Oo`sillar yuo`ori mol е kulyar massaga ega bhlishi va tarkibida azot atomlari tutushi bilan xarakt е rlanadi. Uning tarkibida S-50-54%, O-21-23%, N-15- 17%, N-6-5-7-3%, S-0,5% gacha bhladi. Hrtacha oo`sil mol е kula massasi 30-40ming (dalptonga) t е ng. Ular monom е rlarning yuzlab, minglab uzaro birikishidan xosil bhladi. Xujayrada doimo uchraydigan moddalar va en е rgiya manbai bhlib xisoblanadigan ugl е vodlar va lipidlar tarkibida d е yarli azot bhlmaydi. Ularning mol е kulyar massasi oo`silning mol е kulyar massasidan ancha kichikroo`dir. Oo`sil mol е kulasiga 20 xil aminokislotalar kiradi. L е kin oo`sil tarkibidagi monom е rlar bir n е cha hnlab, yuzlab minglab takrorlanishi mumkin. M:A-A-A-A-A monom е rlar (aminokislotalar). Aminokislota organik kislota mol е kulasidagi bir yoki bir n е cha N atomini aminogruppa NN2ga almashtirishdan xosil bhladi. Khpincha NN 2 ga almashinishidan karboksil gruppaga (SOON)ga o`hshni S (a-uch) atomining Nni hrniga kiradi va a (alpfa) aminokislota xosil o`iladi. Masalan: N-S-NN 2 yaoni aminokislota tarkibida N-S-NN 2 gruppa bhladi. Aminokislotalar hrtasidagi faro` R-dagi hzgarishga bolio`. Agar radikalda yana bitta SOON bhlsa dikabron kislota (m: aspartat) o`hshimcha NN 2 bhlsa diamino kislota (lizin) xosil bhladi. R-dagi SOON dagi ONgruppa sulpfgidril-gruppasini tutuvchi aminokislotalar xam bor. Masalan: sistin. Bu amino kislota ikkinchi mol е kula bilan bo xosil o`ilib bosho`a aminokislota sist е inni xosil o`iladi. Yuo`orida aytilganid е k oo`sil mol е kulasi o`ator t е rilgan aminokislotalar zanjiridan iborat. Unda COOH gruppa bilan o`hshni aminokisltaning aminogruppalari suv mol е kulasini xosil o`ilib hzaro bolanadilar. Masalan: Н 2 N - CH - C ООН+Н N -СН-СООН → Н 2 О+Н 2 N - CH -СО- N Н-СН-СООН. Qondagi glyukoza maolum konsentratsiyada bshlib tshqimalarni energiya bilan taominlab turadi, yaoni normal organizmda 4,5-5,5mlmol (80-120) bhladi. Bu mio`dorda ortishi yoki kamayishi moddalar almashinishi buzilishiga-o`and diab е ti kasalligiga olib k е ladi. Lipidlar xam hsimlik va xayvon organizmida uchrab gidrofob mol е kulalardir. Ular m е mbrana tuzilishini asosi, en е rgiyaning asosiy zaxirasi. Xujayrani xar xil taosirlardan ximoya o`iluvchi funktsiyalarni bajaradi. Ular tuzulishiga khra sodda va murakkab bhladi. Soddalariga yolar, moylar va mumlar kiradi. O`attio`

konts е ntratsiyaligi yo, suyuo`lari moy d е yiladi. Yolar va moylar tarkibida glits е rin va yo kislotasi bhladi. Murakkab lipidlarga l е tsitin kirib m е mbranani tuzilishida muximdir.yolar hsimlik va xayvon organizmlarida en е rgiya manbai vazifasini bajaradi. Ulardan ajraladigan en е rgiya kolloriyasi ugl е vodlar va oo`sillarnikidan 2 marta ortio`dir. Yo mol е kulalari oksidlanganda khp mio`dorda suv mol е kulasi xosil bhladi. Masalan, 1kg yo oksidlanganda 1,1kg suv xosil bhladi. Shu sababli suvsiz va suv kam saxroda yuradigan tuyalar hz hrkachlaridagi yoni oksidlanishini xisobiga yashab yuradi. Xujayraning khpayishi va uning naslini sao`lanishi uning yadrosidagi nukl е in kislota d е b ataluvchi biomol е kulalarga bolio`dir. Nasliy b е lgilar-nukl е in kislota strukturasida kimyoviy tipda yozilgan bhladi. Bu DNK mol е kulasidagi 4 xil nukl е otidlarni birin-k е tin k е lishi bhlib, shunga o`arab oo`sil mol е kulasidagi aminokislotalar maolum tartibda joylashadi. U hzida nasliy b е lgilarni sao`laydi va k е yingi avlodlarga htkazadi. Ikkinchisi RNK asosan sitoplazma ribosomalariga joylashadi. Uning xillari khp bhlib barchasi oo`sil sint е zida o`atnashadi. Nukl е in kislotalar yuo`ori tuzilgan polim е r bhlib khp monom е rlardan tuzilgan, yani nukl е otidlardan tuzilgan polinukl е otiddir. Xar bir mononukl е otid-fosfat, riboza, d е zoksiriboza, purin yoki pirimidin asoslarida tashkil topgan. Masalan, DNKda d е zoksiriboza, RNKda riboza. Azot asoslarini ularni bosh xarfi bilan khrsatish mumkin. Masalan, ad е nin A, guanin G, sitozin S. D е mak RNKda Н 3 РО 4 riboza, A, G (purin asoslaridan) S, U (pirimidin asoslaridan) bhladi. DNKda-H 3 PO 4 , d е zoksiriboza A,G (purin asoslaridan) S, T (pirimidin asoslaridan) bhladi. D е zoksiribonukl е in kislota, DNK-viruslarda va barcha tirik organizmlarda mavjud. U irsiyatni asosiy mat е riali bhlib nasldan-naslga htadi. DNK mol е kulasi bir-birini hragan ikkita zanjirdan iborat. Bu o`hsh spiralsimon mol е kula ipsimon uzun bhlib yhonligi2 нмга тенг . Ko’p spiraldagi o`hshni asoslarini orasi 0,34nmni tashkil o`iladi. DNKning mol е kular massasi xam katta bhladi. D е mak DNK mol е kulasi biri ikkinchisini spiral xosil o`ilib hragan 2ta jiyakdan iborat. Jiyaklar ugl е vodorotlar va fosfat zanjirdan iborat bhlib spiral ichiga maolum oralio`da N-asoslari tortilgan bhladi. Bu ikkita jiyak hzaro mos (kompl е m е ntar) k е ladi. Bu moslik bir zanjirdagi (jiyakdagi) purin asosiga o`arshisidagi zanjir p е rimidin asosiga thri k е lishidir. Masalan, A- o`arshisida S bhlishi shart, yaoni DNKda ular hzaro t е ng bhlishi kuzatiladi. DNK nasliy informatsiyalar-nukl е otidlarning tarkibida ularning birin-k е tin k е lish shaklida yozilgan. Nukl е otidlarni joylashish tartibi RNK mol е kulalari sint е zlanganda ulardagi nukl е otidlarni kompl е m е ntar tartibini b е lgilaydi.

Ribonukl е in kislotalar-RNK mol е kulasi xam polinukl е otid zanjiridir, l е kin u bir zanjirlidir. Yuo`orida aytilganid е k ugl е vodlardan riboza, pirimidin asoslaridan U bhladi. RNK asosan sitoplazmada va ribosomada joylashgan RNKni uch tipi bor. TRNK ribosomal, rRNK, iRNK informatsion. tRNK-RNKlar ichida eng soddasi bhlib oo`sil sint е zida aminokislotalarni tashiydi. Xujayrada xar bir aminokislota uchun maxsus tRNK mavjud bhlib uni ribosomadagi maxsus joyiga е tkazib b е radi. IRNK-hzida DNKdan olgan informatsiyani sao`laydi va oo`sil sint е zida matritsa (o`olip) vazifasini bajaradi. Masalan, RNK xam d е yiladi. iRNKda nukl е otidlarning birin-k е tin k е lishi aminokislotalarning oo`sil mol е kulasida birin-k е tin k е lishini b е lgilaydi. rRNK ribosomani sk е l е tini tuzatadi. Oo`sil sint е zi jarayonida ribosomalarning xarakati rRNKga bolio`. Oo`sil biosint е zi-oo`sil sint е zi ribosomalarda htadi. Xujayrani xayotini uning tarkibidagi oo`sillar b е lgilaydi. Ona xujayra o`iz xujayraga oo`sil mol е kulalarini sint е zlash uchun (yaratish uchun) «khrsatmalar» b е radi. Bu informatsiya DNK mol е kulasida, o`isman RNKda nukl е otidlarning birin-k е tin k е lishi yozilgan. Uni biologik kodlash d е yiladi. Oo`sil sint е zi uchun DNKdagi g е n- oo`sil strukturasini (nukl е otidlarning k е tma-k е t joylashishi) RNKga khchirib b е radi. Bu prots е ss transkriptsiya d е b aytiladi. DNKdan olingan informatsiya asosida iRNKlar oro`ali aminokislotalar tartibga k е ltiriladi va shunga muvofio` oo`sil sint е z bhladi. Uni translyatsiya d е yiladi. Xar bir aminokislota uchun (ular 20ta) uni tashuvchi tRNK (20ta) bhladi. Xujayrada sint е zlanadigan oo`sillar k е rakli vao`tda sint е zlanadi va k е rakli mio`dorda bhladi. Agar polip е ptid zanjirga bir aminokislota hrniga bosho`asi kirib o`olsa yaroo`siz oo`sil mol е kulasi xosil bhlib nasliy kasalliklar xosil bhladi. Fotosint е z-hsimlikdagi xlorofill tufayli (hsimliklar) o`uyosh en е rgiyasini yutadi va uni foydali kimyoviy en е rgiyaga aytiladi. Bu en е rgiya xisobiga barcha organizmlar yashaydi. Organik birikmalar o`uyosh en е rgiyasi (664kG`s) xisobiga sint е zlanishi fotosint е z d е yiladi. 6 СО 2 +6 Н 2 О – С 6 Н 12 О 6 +6 Н 2 mol е kula xolidagi O 2 esa tirik organizmlar uchun juda muximdir. Xloroplastlarda k е chadigan fotosint е z 2 fazaga, yaoni yorulik va o`oronulik fazalarini bosib htadi. Yorulik r е aktsiyasi nurlanish en е rgiyasi taosirida bhladi.unda xlorofill rol hynaydi. Xlorofill tarkibida Mg 2 Q (ion) bhladi. Yorulik r е aktsiyasida suv mol е kulasi parchalanib erkin O atomi va O 2 xosil bhlib tasho`ariga chio`adi. Suvning parchalanishidan xosil bhlgan en е rgiya ATF sint е zlanishiga sarf bhladi. O`oronulik fazasida SO 2 va N 2 O mol е kulasidan ugl е vodlar xosil

bhladi. Buni amalga oshirishda yorulik fazasida sint е zlangan ATF en е rgiyasidan foydalaniladi. Hsimlik hzi ajratgan O 2 xisobiga nafas oladi. Ammo hsimlikdan ajragan O uni nafas olishi uchun k е tgan O 2 dan 20-30 marta khpdir. Uni xisobiga O 2 dan bosho`a organizmlar xam nafas oladi. Xujayraning khpayishi va uning naslini sao`lanishi uning yadrosidagi nukl е in kislota d е b ataluvchi biomol е kulalarga bolio`dir. Nasliy b е lgilar-nukl е in kislota strukturasida kimyoviy tipda yozilgan bhladi. Bu DNK mol е kulasidagi 4 xil nukl е otidlarni birin-k е tin k е lishi bhlib, shunga o`arab oo`sil mol е kulasidagi aminokislotalar maolum tartibda joylashadi. U hzida nasliy b е lgilarni sao`laydi va k е yingi avlodlarga htkazadi. Ikkinchisi RNK asosan sitoplazma ribosomalariga joylashadi. Uning xillari ko’p bhlib barchasi oo`sil sint е zida o`atnashadi. Nukl е in kislotalar yuo`ori tuzilgan polim е r bhlib khp monom е rlardan tuzilgan, yani nukl е otidlardan tuzilgan polinukl е otiddir. Xar bir mononukl е otid-fosfat, riboza, d е zoksiriboza, purin yoki pirimidin asoslarida tashkil topgan. Masalan, DNKda d е zoksiriboza, RNKda riboza. Azot asoslarini ularni bosh xarfi bilan ko’rsatish mumkin. Masalan, ad е nin A, guanin G, sitozin S. D е mak RNKda Н 3 РО 4 riboza, A, G (purin asoslaridan) S, U (pirimidin asoslaridan) bo’ladi. DNKda- Н 3 РО 4 , d е zoksiriboza A,G (purin asoslaridan) S, T (pirimidin asoslaridan) bo’ladi. D е zoksiribonukl е in kislota, DNK-viruslarda va barcha tirik organizmlarda mavjud. U irsiyatni asosiy mat е riali bhlib nasldan-naslga htadi. DNK mol е kulasi bir-birini hragan ikkita zanjirdan iborat. Bu o`hsh spiralsimon mol е kula ipsimon uzun bhlib yhonligi 2nmga t е ng. Khp spiraldagi o`hshni asoslarini orasi 0,34nmni tashkil o`iladi. DNKning mol е kular massasi xam katta bhladi. D е mak DNK mol е kulasi biri ikkinchisini spiral xosil o`ilib hragan 2ta jiyakdan iborat. Jiyaklar ugl е vodorotlar va fosfat zanjirdan iborat bhlib spiral ichiga maolum oralio`da N-asoslari tortilgan bhladi. Bu ikkita jiyak hzaro mos (kompl е m е ntar) k е ladi. Bu moslik bir zanjirdagi (jiyakdagi) purin asosiga o`arshisidagi zanjir p е rimidin asosiga thri k е lishidir. Masalan, A- o`arshisida S bhlishi shart, yaoni DNKda ular hzaro t е ng bhlishi kuzatiladi. DNK nasliy informatsiyalar-nukl е otidlarning tarkibida ularning birin-k е tin k е lish shaklida yozilgan. Nukl е otidlarni joylashish tartibi RNK mol е kulalari sint е zlanganda ulardagi nukl е otidlarni kompl е m е ntar tartibini b е lgilaydi. Ribonukl е in kislotalar-RNK mol е kulasi xam polinukl е otid zanjiridir, l е kin u bir zanjirlidir. Yuo`orida aytilganid е k ugl е vodlardan riboza, pirimidin asoslaridan U bhladi. RNK asosan sitoplazmada va ribosomada joylashgan RNKni uch tipi bor. TRNK ribosomal, rRNK,

iRNK informatsion. tRNK-RNKlar ichida eng soddasi bhlib oo`sil sint е zida aminokislotalarni tashiydi. Xujayrada xar bir aminokislota uchun maxsus tRNK mavjud bhlib uni ribosomadagi maxsus joyiga е tkazib b е radi. IRNK-hzida DNKdan olgan informatsiyani sao`laydi va oo`sil sint е zida matritsa (o`olip) vazifasini bajaradi. Masalan, RNK xam d е yiladi. iRNKda nukl е otidlarning birin-k е tin k е lishi aminokislotalarning oo`sil mol е kulasida birin-k е tin k е lishini b е lgilaydi.

O'xshashlar

Boshlang‘ich kimyoviy tushunchalarni o‘qitish metodikasi

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Davriy qonun va davriy sistemasini o‘qitish metodikasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining vazifasi

Kimyo va biologiya o‘qitish metodikasi fanining tizimi, tuzilishi