Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146 KB

Ko'chirib olish

Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлашни ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Тактик тайёргарликнинг камчиликлари: 2. Куч воситаларига тайёргарлик:

Спортчиларнинг машқ қилиш жараёнини аниқлашда спорт тақвими муҳим ӯрин тутади. Услубий нуқтаи назардан спорт тақвимини машқ қилиш жараёнининг объектив сабабларини эътиборга олиб тузиш лозим. Фақат шундагина у машғулотларнинг юқори бӯлишига кӯмаклашади. Юқори малакали спортчиларни тайёрлашда тақвим йӯлининг кӯп қисмини маусобақалар эгаллайди. Бунда улар жавобгарлик даражасининг аҳамиятини ҳис этади ва машқ қилиш даврини тегишли хусусиятларга бӯлиб чиқишади. Тайёргарлик кӯриш даврида машқ қилишни чекланган жавобгарлик билан ӯтказиш ӯринилидир, машқ қилиш жонли ифодаланган ва назорат машқ қилиш йӯналишида бӯлиши керак. Бу даврда, қоидага кӯра, қатнашадиганлар махсус олдиндан машқ қилмасдан, асосий мусобақаларга тайёргарлик фонида булади. Кейингилари мусобақалар чегараси жараёнида тақсимланади. Объектив мумкин бӯлган ӯтиш муддати “форма”га биноан. Ӯтиш даври одатда мажбурий мусобақалардан озод бӯлади. Тайёргарлик куриш даври иккита йирик “умумий тайёргарлик” ва “махсус тайёргарлик” босқичларига бӯлинади. Биринчи босқичнинг асосий йӯналишини – ташкил этиш ва такомиллаштиришдаги дастлабки шарти қайсики, спорт формасини тузиш базасидадир. Дастлабки шартларнинг энг муҳими организмнинг функционал имкониятларининг умумий даражасини кӯтарилишидан иборат. Машқ қилишнинг етакчи қисмини умумий тайёргарлик кӯриш ташкил этади. Лекин солиштирма оғирлик умумий тайёргарликка кӯра ҳар доим ҳам махсус жисмоний тайёргарликдан устун келади дегани эмас. Уларнинг конкрет мутаносиблиги спортчини олдиндан тайёргарлик кӯрганлигига боғлиқлиги муҳимдир. Умумий тайёргарликнинг биринчи босқичида кейинги ӯйинларга кӯра, анча яхши ӯринга эга бӯлиш адолатдан бӯлади. Махсус тайёргарлик кӯриш босқичида машқ қилишни бошқача тузумини шундай ташкил қилиш лозимки, айнан спортчи формасини сақлаб қолишини таъминлаш зарур. Махсус тайёргарликни алоҳида компонентларини

ривожлантиришни таъминлайди, малака ва маҳоратни ӯзлаштира олиши ёки уни қайта қуриш, булар танланган спортнинг техника ва тактика таркибига киради. Бунда асосий восита бӯлиб, танланган йӯналтирилган машқлар хизмат қилади. Мусобақалараро машқлар чегараланган ҳажмда қӯлланилади ва энг асосийси бӯладиган мусобақа ҳаракатларини форма моделида хизмат қилади. Биринчи босқичда машқ қилишнинг умумий динамика тенденцияси секин-аста уйин ҳажми ва жадаллигини ортиши билан характерланади. Иш юклатишнинг динамика тенденцияси ҳар хил тарзда наоён булади, машқлар турига ва уларни машк қилишга белгилашга боғлиқлиги билан характерланади. Иш юклатиш ддинамикасини тайёрлов машқларни кӯпгина меъёрлирини характерлайди, бу эса ӯз навбатида иш қобилиятини ҳар хил ривожланишига йуналтирилган. Машкларга келсак, уларнинг ҳажми, айниқса биринчи босқич доирасида ошиб боради, келгуси мусобақаларни моделлаштиради. Жадалликнинг эса энг бошидан, адекват спорт натижаларининг даражасига яқинлашиб боради. Ушбу машқларни биринчи босқичга киритишда иш юклатишни секин-аста кӯпайтириб боришда умумий тенденцияни бузилишига йӯл қӯймасдан олиб бориш лозим. Биринчи босқичнинг мезоциклларини намунавий шакллари – “ичга тортувчи” ва “база”лидир. База мезоцикли, кейинги босқичларга нисбатан, тез-тез маълум давомийликка эга булиб, бу иш юклатишни жадаллигини энг паст даражасини белгилайди. Ушбу намунавий мезоцикл сони ӯйинчини олдиндин машқ қилганлиги даражасига тайёргарлик даврининг умумий давомийлигига боғлиқдир. Махсус тайёргарлик кӯриш босқичида машқ қилишнинг бошқача тузишни шундай ташкил этиш лозимки, айнан спортчи формасини таъминлашни вужудга келтириш керак. Агар биринчи босқичда унинг фундаменталлиги яратилган ва яхшиланган булса, эндиликда эса улар бир жойда тӯпланиб, бирга бӯлиши керак. Машқ қилишни мазмунининг барча томонларини шундай ташкил этиш керакки, махсус машқ қилишни юқори тезлигини

ривожлантиришни чуқу ва такомиллашган техника-тактика маҳоратини ташкил этиш лозим. Тайёргарлик кӯриш даврини тугаганида мусобақалар машқида кӯпроқ муҳим ӯринни эгаллайди. Шу билан биргаликда улар тайёргарлик кӯриш характерини йӯқотмайдилар. (чамалаш назорат – машк қилиш мусобақалар) ва машқ қилиш тизими асосий мусобақаларга тайёргарлик кӯриш воситасидир. Ушбу мақсадларга назорат-тайёрлов мезодаври хизмат қилади, ӯз ичига чекланган масъулият қаторини олади. Машк қилишда иш юклатишнинг иккинчи босқич давомида ортиб бориши давом этади, лекин барча параметрларда эмас. Авваломбор мутлоқ жадал махсус-тайёрлов ва мусобақа машқ қилишда ортади, бу эса қисқара боради. Вазифалар ҳажмини қисқариши олдин умумий тайёрлов машқларида рӯй беради. Ушбу тарзда махсустайёрлов машқларнинг ҳажми кӯпайиб бориши давом этади. Машқнинг умумий тиғизлигини ошириш ҳисобига юклатилган топшириқлар динамикасининг ӯртача “тӯлқинлари” одатда иккинчи босқичда 3-4 ҳафтагача қисқартирилади. Унга мувофиқ равишда машклар мезоциклларининг тузилмаси ӯзгаради, уларга тез-тез “зарбали” ва “нафас ростлаш” микроцикллари киритилади. Агар тайёргарлик давридан сӯнг дарҳол ӯта масъулиятли мусобақалардан бири бӯлса, унда тайёргарлик босқичининг якуний қисми мусобақаолди мезоцикли кӯринишида ӯтказилади. Бунда бӯлажак стартлар учун аниқ шарт- шароитларни моделлаштириш учун шундай топшириқлар ва ҳордиқ ритмини яратишга интиладики, бу ушбу мусобақаларга спортчининг ӯша юқори ишчанлик ҳолатида олиб борилиши лозим. Тайёргарлик даври вариантлари. Тайёргарлик даври тузилмасини умумий ҳолда таркиби босқичнинг умумий давомийлиги, мусобақалар тақвимининг алоҳида хусусиятлари ва бошқа хилдаги мезоцикллар тизими сифатида тасаввур этиш мумкин. У тӯлиқ бӯлганидек қисқартирилган бӯлиши хам мумкин.

Узайтирилган тайёргарлик босқичига эга бӯлган машқнинг йиллик цикли шароитларида юқори малакали спортчилар учун намунавийлиги мақсадга мувофиқдир. Бунда оптималликнинг умумий мезони бӯлиб, тайёргарлик даври натижасида эришилган спорт натижалари хизмат қилади. Одатда, у ӯтган машклар микроциклининг энг яхши кӯрсаткичларини ошириши ёки мазкур даражага жипс яқинлашиши лозим. Мана бӯлиши мумкин бӯлган вариантлардан баъзилари: 1. Йиллик циклдаги қисқартирилган тайёргарлик даври варианти: тортилувчи МЗЦ – негизли МЗЦ (ривожланувчи) – назорат – тайёрловчи МЗЦ – негизли МЗЦ (мусобақаолди элементлари билан). 2. Тайёргарлик даврининг иккинчи ярим йилликдаги варианти: тортилувчи МЗЦ – негизли МЗЦ – мусобақаолди МЗЦ. 3. Қӯшалоқ цикл варианти (иккинчи тайёргарлик вақти бошланиши ӯтиш даврсиз): негизли МЗЦ (умумтайёргарлик) – негизли МЗЦ (махсус тайёргарлик) иусобақаолди МЗЦ. Мусобақалар даврини белгилаш хусусияти. Ушбу давр мобайнида машк қилишнинг келажакдаги вазифалари юқори спорт натижаларига эришишни КУлга киритилган спорт формасини амалга ошириш учун энг қулай шароитлар яратиб беришдир. Давр давомлик бӯлса (бир эмас, бир неча спорт мусобақаларини ӯз ичига олса), бундан ташқари спорт формасини сақлинишини таъминлаш масаласи туғилади. Мусобақалар давридаги тайёргарлик томонларининг асосий йӯналишлари қуйидагича таърифланади. Жисмоний тайёргарлик кӯриш таърифи бевосита охирги мусобака вазифалари тусини олади. Махсус машқ қилишнинг максимал ютуқларига эришган бӯлиб, уни шу даражада сақлаб туриш ваэришилган умумий машқ қилишни қувватлаб туриш учун йӯналтирилган. Техник-тактик тайёргарлик мумкин қадар танланган мусобақалар турли фаолиятини такомиллаштиришини таъминлайди. Бир томондан, аввалги маҳорат ва билимни мустаҳкамлашни мӯлжаллайди, бошқа томондан эса, уларнинг вариантларини кӯпайтиришга, ингичка жило

бериш йӯли билан спорт курашида ҳар хил шароитлари қӯлланилади. Махсус психологик тайёргарлик кӯришда муҳим аҳамиятга эга бӯлиб, бевосита мусобақага тайёрлайди. Махсус физиологик ва эмоционал фонни ташкил этган вазият вамусобақа жараёнининг ӯзи, машққилиш машғулотларининг кундалик таъсирини кучайтиради. Чиқишлар тезлиги вамусобақаларнинг сони аник шароитлар ва спортчининг малака даражасига боғлиқ. Тайёргарлик кӯришнинг сӯнгги босқичи машқ қилиш даврининг тугаш вақтига тӯғри келиши мумкин. Агар мусобақа даври бирон-бир масъулиятли мусобақадан бошланса, кейинчалик у ички мусобақа даврида такрорланади. Одатда бу давр бир ӯрта циклдан ошмайди. Фақатгина ғайритабиий шароитлар бӯлиб қолганда махсус мусобақаолди тайёргарлиги икки ёки ундан ортиқ циклга жорий этилади. Баскетбол учун спортнинг бошқа олимпия турлари каби, спортчиларни айрим тайёргарлик жиҳатларини ошириш зарурдир. Кейинчалик спортни такомиллаштириш, объектив ва субъектив сабабларга кӯра бошкалардан ортда қолган тактик ва психологик тизимларда намоён бӯлади. Тизимга мувофиқ тизимости бӯлиб, қуйидаги жиҳатлар намоён бӯлади: спорт кӯрсаткичларини башорат қилиш, кучли спортчилар характеристикасини моделлаштириш саралаш спорт машғулотларини услуби, мураббийларни билим ва маҳоратини ошириш, моддий-техника негизини таъминлайди. Тайёргарлик тизимини такомиллаштириш машгулотлар жиҳатларини янги ва эскиларини модификация қилиш ҳисобига амалга оширади. Асосий қилиб эса жадаллаштириш принципини кӯрсатиш мумкин. Охирги йилларда аниқланганки, махсус жисмоний ва техника тайёргарликни такомиллаштириш фақатгина машқ қилиш ишларини бажариш ҳисобиги юзага келади. Машқ қилиш иш юклатишларнинг тузилиши махсус локал ҳаракатларни бажариш ҳисобига йӯналтирилади. Машқ қилиш иш юклатишларнинг кӯлами ҳар бир машғулотда спортчининг имкониятларига қараб аниқланади.

Малакали баскетболчилар фаолиятининг таҳлили шуни кӯрсатадики, ҳар доим хам иш юклатиш характери ӯзига хос бӯлиб, тӯғри келавемайди. кӯп ҳолларда бир маромдаги машқ қилишлар қӯлланилади. Ваҳолангки, замонавий баскетболга тезкор ҳаракатлар тӯғри келади. Қӯлланилаётган иш юклатишлар ӯз навбатида максимал имкониятлар юрак-томир тизимига катта босим олиб келади. Спортни такомиллаштириш даврида спортчиларни техник хислатлари ва организмнинг функционал тизимлари вақтинчалик узун таъсирга дучор бӯлади, натижада улар бир оз юқори даражада барқарорлашади. Бу ҳолат олий даражали спортчиларни тайёргарлик даврида юқори кӯрсаткичларга эришишга ундайди. Айни вақтда малакали баскетболчиларни тайёрлаш тизимида айрим асосий параметрлар барқарорлашади. Машк қилиш ва мусобақаларнинг иш юклатиш қатор йиллар давомида ӯзгармаяпти: бошқа параметрлар бӯйича лимит, марказий тайёргарлик 7 соатгача 3-4 марта бир кундамикроцикл тузилмасини (назарияни ҳам қӯшиб) “4-Г” ва “3-1” схемаси бӯйича юритилади. Бирок, ушбу параметрлар ичида энг оптималини топиш керак: иш ва дам олиш; умумий ва махсус тайёргарлик; атлетика, техник-тактик тайёргарлик, анъанавий ва ноанъанавий восита ва усуллар. Бунинг учун баскетболчиларнинг динамик адаптацияси жараёнини осонлаштириш учун машқлар сонини кӯпайтириш керак. Баскетболчиларни тайёрлаш жараёнида уч босқичли адаптация тавсия этилади. Биринчи босқич негизли тайёргарлик, бунда йӯналишли тизимлар кучайтирилади, асосий босим оширилади, бунда психологик ноқулайлик юзага келади. Бу босқичда айниқса, махсус жисмоний ва махсус тайёргарликларнинг бир-бирига тӯғри келмаслиги кузатилади. Кӯп мураббийлар томонидан бу босқичга эътибор кучайтирилади. Чунки унда оптимал чегаралар қӯлланилади. Иккинчи босқич эса машғулотларда иш юклатишга адаптация шаклида намоён бӯлади. Бунда юрак-томир ва респиратор тизими механизми ҳисобига бӯлади.

Бу босқичнинг механизмларини етарлича тушунмаслик, кӯп ҳолларда мураббийларни нотӯғри йӯлга тушуриб қӯяди. Бунда махсус тайёргарлик дирижаси бирдан пасаяди. Учинчи босқич барча адаптация механизмларини намоён бӯлиши билан боғлиқ. Бунда баскетболчилар имкониятининг намоён бӯлишида тӯсиқ пайдо бӯлади. Бу машқ қилиш воситаларини кучайтиради, коэффициент қайтишини олмайди. Чуқур мутахассислик тамойили тайёргарлик воситаларни барчабосқичларида намоён бӯлишина тақазо этади. Замонавий баскетболда ОФН тушунчаси йӯқ бӯлиб кетди. Бу тамойил баскетболчиларни аниқӯйин жараёнида тайёрлашда қӯлланилади: “ҳимоячи-ӯйинчи”, “ҳужумчи-ҳимоячи”, “мобел-ҳужумчи” – “таран усулидаги ҳужумчи” ва ҳоказо. Индивидуаллик тамойили чукур мутахассислик тамойилидан келиб чиқади. Бу машққилиш ишларини шаклларини ҳисобга олган ҳолда кузатилади: жамоа ва гуруҳ шаклларидан ташқари, яккалик ҳам номоён бӯлади. Бу тамойилнинг асосини спортчи маҳоратини фақатгина “кучсиз бӯғинлар”ни тортиш билан эмас, балки “кучли бӯғинлар”ни ривожлантириш ташкил этади. Услубий режада 4 та асосий элементни ажратиб кӯрсатиш мумкин, ӯйинни самарадорлигини белгилайдиган. Жамоанинг ютуқ формуласи замонавий баскетболда: атлатизм – техника – фикрлаш – психик ишончлиликдир. Атлетизм бу пойдевор, унда ӯйинчиларнинг моҳирлиги намоён бӯлади. “Атлетизм” тушунчасининг мазмуни – куч, ҳаракат, тезлик, сабрликни синтез қилиш билан ӯлчанади. Тезлик ва аниқлик орасидаги зидликни маълум устунлигини сифат аломатини ҳаракатлантирувчи актлар юқори кӯрсаткични ташкил этиш намунаси билан ажралиб туради. Бу номлари айтиб ӯтилган элементлар ӯзида тизимни ости жиҳатларига ҳам: 1 – атлетик тайёргарлик; 2 – техник тайёргарлик; 3 – тактик тайёргарлик; 4 – психологик тайёргарлик. Бу ерда ӯйин намуна билан ажратиб кӯрсатилган. Чунки уҳам бӯлимларда бирдай киритилади ва мусобақалар вақтида кӯп жиҳатдан амалга оширилади.

Атлетик тактиканинг жиҳатлари ҳақида гапиришдан олдин унинг мазмуний томонини аниқлаб олиш керак. Охирги ҳолатда “жисмоний тактика” ибораси ҳаққоний ишлатилади. Бу ерда жисмоний фаолият ҳаракатга келтирувчи ҳислатларни ривожлантиришга қаратилган. Бу жиҳат махсуслашган бӯлмоқда, шу билан у чекка аспектда номоён бӯлади. Биринчидан, нафақат жисмоний кучи ривожланади, балки махсуслашгантомнлари ҳам, иккинчидан, биомеханик характеристика бӯйича баскетболнинг хусусиятларини акс эттирувчи машқлар максимал ҳолатда қӯлланилади. Ҳар бир юқори малакали спортчига, йиллар давомида шаклланган маълум жисмоний сифатларнинг атлетик тайёргарлиги томонлари мансуб. Тайёргарликнинг оптимал ҳолатига шундай эришиладики, бунда асосий эътибор кучсиз томонларни ривожлантиришга эмас, балки “орқада қолаётган тармоқлар”ни ӯрнини қопловчи кучли томонни мукаммаллаштиришга қаратилади. Атлетик тайёргарликнинг характерли хусусиятларидан бири бӯлиб, тезкор ҳаракатларни бажаришга бӯлган талабчанликни ҳар томонлама ошириш ҳисобланади. Бу – спорт ва дистанцион ҳолатдаги тезликни оширишда ва шунингдек, машқларни бажаришдаги тезликни умуман олганда оширишда намоён бӯлади. Салбий жиҳатларига қуйидагиларни киритса бӯлади: тезлик- куч сифатларини етарли даражада ривожлантирмаслик, асосий ҳаракатланиш актларини бажариш техникасининг камлиги (сакрашда ердан итарилиш машқини тӯғри бажармаслик), тезлик-куч характеристикасини ӯта мӯътадиллаштириш. Камчиликларни бартараф этиш бӯйича қуйидаги методик йӯналишлар тавсия қилинади: Тезлик-куч тайёргарлигида мушак ишининг турли режимларини қӯшиб ишлатиш;

а) “Самарали” бурчакларга эришишда қӯл ёки оёқни эгишда биомеханик нуқтаи назар жиҳатидан “самарасиз” бурчакларни енгувчи тартибни изометрик тартибга қӯшиб ишлатиш; б) “Узилиш” методик усулни қӯллаш, яъни максимал статистик кучланишдан максимал тез отишга ёки зарбали ҳаракатга тезлик билан ӯтиш; в) “Инерцион” усул – катта мушак кучланишларидан ва секин ҳаракатдан кичик кучланишга ва тез ҳаракатга қадам ба қадам ӯтиш; г) Ён бермоқ ва устун келмоқ тартиби. Бунда биринчи ӯринда, “чуқурликка сакраш” машғулотлари амалга оширилади. “Тезлик тӯсиғи”ни қуйидаги машгулотлар орқали уддасидан чиқиш: тоғдан югуриш, қия йӯлакдан югуриш, третбанда, тегишли вазнни юклаш билан югуриш, автолидер кетидан югуриш. Мазкур ҳолатда восита ва усуллар иҳтиёрий кӯрсатилган. Афзалият функционал тайёргарлик воситаларига берилади, сӯнгра куч ишлатиладиган ва энг сӯнггида тезликка қаратилган машгулотларга берилади. Атлетик тайёргарлик – кучни ташкил этиш йӯли билан спортчининг атлетик имкониятларини таъминловчи функционал базани ташкил этишдан бошланиши керак. Фақат шундан сӯнггина, эътибор тезлик жиҳатларини ривожлантиришга, “тезлик тӯсиғини қӯзғатиб юборишга” ва эгалланган тезлик-куч имкониятларни ӯйин техникасини тезлик даражасига ӯтказишга қаратилади. Функционал тайёргарлик воситаларининг кӯлами жуда кенг. Кучга йӯналтирилган тайёргарлик воситалари тӯплами бир мунча камроқ, тезликники эса ниҳоятда кам. Таъсир этиш воситаларининг кӯлами қанчалик кам бӯлса, атлетик тайёогарликнинг ихтисослашган характери шунча кӯпаяди. Шу муносабат билан тезликка йӯналтирилган фаолият энг ихтисослашган ҳисобланади ва тезлик сифатлари баскетбол воситалари ҳисобига мукаммаллаштирилади. Микроцикл ичида атлетик тайёргарлик воситаларини қӯллаш қатъиян бошкайӯналиш кузатилади. Микроцикл бошида – афзалият тезликка қаратилган тайёргарликка қаратилади, бунда “психик софлик” ва қайта

тикланиш фазасида кузатилган нерв-мушак аппарати ҳолати талаб қилинади. Шундан сӯнг асосий ӯринни кучга қаратилган тайёргарлик воситалари эгаллайди. Улар асос солинган тезлик фундаментини мустаҳкамлайди ва келгуси кучни мукаммаллаштирувчи воситаларни тайёрлаш учун шароит яратади. Микроцикл сӯнггида, чидамлиликни ривожлантириш воситаларига бош роль берилади, улар чарчашнинг биринчи босқичидаги тӯлиқ машғулотни бажаришда катта самара беради. Атлетик тайёргарлик воситаси ва усулларини қӯллаш тактикаси конкрет тайёргарлик босқичи учун энг оптимал тартиббилан аниқланади. Техник тайёргарликнинг алохида хусусиятларига барча техник усулларни бажаришга сарф этиладиган вактни камайтириш киради (Бу отиш – “тезлик билан отиш”га хос). Техник тайёргарликнинг характерли томони бӯлиб, макон вазамон характеристикалари жузий ӯзгаришларининг оптимал чегараларини кенгайтириш ҳиобланади. Қаршилик кӯрсатиш даражасини кӯтариш, ҳимоя фаолиятини кенг кӯламда фаоллаштириш – бошида такомилланишни мажбур қилади. Юқори спорт махорати босқичида алоҳида ӯйинчилар эса ишчи фаза тузилишига тузатишлар киритишади. Олий тоифадаги спортчиларга техникани индивидуаллаштириш хосдир. Техник тайёргарликнинг камчиликларига қуйидагилар киради: а) техник усулларни бажаришда эга булган жисмоний имкониятлардан тӯлиқ фойдаланмаслик, сабаблари иккита – тезлик характеристикаларини ӯта мӯътадиллаштириш ва спортчиларнинг мувофиқлашув имкониятлари даражасининг ӯта пастлиги; б) ягона мактабнинг йӯқлиги ва шу сабабдан, спортчиларнинг техник таъминланишининг камлиги (айниқса, бӯйи узун спортчиларнинг); в) ӯйин фаолиятига юқори самарадорликни берувчи “шоҳ” усулларнинг индивидуал тӯплами чегараланганлиги; г) ӯйин фаолиятининг айниқса, рақибнинг кучли қаршилигида отишнинг самарадорлигининг ӯта камайиши. Мӯлжалга текказиш кӯрсаткичининг камайиши ӯйиннинг асосий элементи – отишнинг техникаси “тӯсқинликка чидаб бермасликдадир”. “Тӯсқинликка

чидаб бериш системаси”ни мукаммаллаштириш асосини биринчи ӯринда, тайёргарлик фазасининг жузий ӯзгариш доирасини кенгайтириш ташкил этади. Тайёргарлик фазаси, баскетболчининг малакаси ошиши билан, ӯта ӯзгарувчанлаша боради. Чунончи, олий тоифадаги баскетболчиларда мӯлжалга тегиш ӯзгарувчанлик даражасига боғлиқ эмас, яъни отишнинг тайёргарлик фазаси ӯзгарувчан элемент ҳисобланади. Отишни амалга оширишда “тӯсқинликка чидаб беришлик”ни мукаммаллаштиришнинг келгусидаги асоси қилиб, ишчи фазани мӯътадиллаштиришни олмоқ мақсадга мувофиқ. Бунда вақт параметрларининг ӯта доимийлиги асос қилиб олинади. Спорт маҳорати босқичичда техник мукаммаллаштириш жараёнида юқори мӯътадилликка эришиш вазифасини ва ҳаракат кӯникмаларининг рационал ӯзгарувчанлиги вазифасини ечиш билан боғлиқ. (Улар ӯз ӯрнида, техник усулларнинг асосини ташкил этади). Шунингдек, мусобақаларнинг мушкул шароитларида уларнинг самарадорлигини ошириш вазифасини ечиш билан биоғлиқ. Ҳужумга ӯтиш ва ҳимояланиш усулларини мӯътадиллаштириш ва бошқаришни оқилона ташкил этишгақаратилган баскетболчиларнинг техник тайёргарлигини мукаммаллаштириш учун, кучли жисмоний толиқиш ва психик кескинликда ӯтувчи машғулотларга кӯпроқ эътибор қаратиш керак. Тактик тайёргарликнинг техник тайёргарлик билан ягона “техник-тактик тайёргарлик” тушунчасига амалий қӯшилиши сезиляпти. Тактик тайёргарликнинг асосий хусусиятлари қуйидагиларда кӯринади: - ихтисослашишга бӯлган майл қаторида универсаллашиш, (“Универсаллашиш” тушунчаси кӯпроқ ӯта баланд бӯйли, марказда ӯйновчиларга қӯлланилади), тактик комбинацияларнинг саралаш қисмида ва якунлаш қисмида фаол иштирок этиш; - спортчиларнинг интеллектуал имкониятларини кенг кӯламда ривожлантириш, ӯткир мусобақадор эпизодларни мустақил англашга уларни тайёрлаш, ахборотнинг камлиги ва вақтнинг

йӯқлиги шароитида жамоа бӯлиб импровизация қилиш малакасини ривожлантириш; - икк-учйиллик комбинацияга асосланган тактик амалиётни қӯллаш; - ҳимоячиларнинг ӯта юқори даражадаги қаршилигини ишлатиб ҳимоянинг актив формаларини ишлатиш. Тактик тайёргарликнинг камчиликлари: - ҳаттоки бош баскетболчилардаги индивидуал тактик тайёргарликнинг юқори даражада эмаслиги; - тактик амалнинг етарли даражада интенсив эмаслиги; - ташкил этилган звеноларда ӯйин ёзуви кӯришда ваҳиоблашда аниқликнинг етишмаслиги; - жамоа ва кӯпинча яккахон амалиётдаги эгилувчанликнинг етарли даражада эмаслиги, яъни ӯйинда беҳосдан ӯйин тезлиги ва маъносини ӯзгартириш, рақибни эсанкиратиб бир ҳимоя тизимидан бошқа ҳужум тизимига ӯтишни олиб боришнинг сустлиги; - Малакали жамоани тактик тайёрлаш машғулотнинг бутун тизимини тузишда стратегик нуқтаси ҳисобланади. Ӯйин тактикасини танлада икки жиҳатга эътибор бериш керак: 1. Мавжуд бӯлган ӯйинчиларни контингентидан келибчиқиб ӯйин тактикасини танлаш; 2. Жамоани тайёрлашда илғор тактик концепцияни қӯллаш ва шу жиҳатдан – аниқ мақсадга йӯналтирган ҳолда ӯйинчиларни танлаш. Тактик ҳаракат заҳирасига аввалдан белгиланган бир намунавий ностандарт юқори тезликдаги ӯйинларга мос келадиган комбинацион ташкил этилган ӯйинлар ҳолатини қӯшади. Руҳий тайёрлашнинг асосий хусусиятлари: - малакали баскетболчига хос сифат ва инсон шахсини шакллантиришга уйғунлик билан ёндошиш;

жамоада ижтимоий- руҳий иқлим шароитини яратиш ва маънавий қулай вазият ӯрнатиш;спортчиларнинг касбий сифатини тарбиялаш вамаҳоратини такомиллаштиришга йӯналтирилган “руҳий” педагогик восита. Машғулотлар даврида ва ӯйин давомида шиддатли вакучли оғирликка мослашиш учун энг қулай шароит яратиш лозим, машғулотлар ва мусобақадан сӯнгги руҳий тикланиш жараёнини вужудга келтириш лозим. Маҳоратли баскетболчини руҳий тайёрлашга ҳар томонлама қараш мумкин. Руҳий тайёрлаш воситаси йӯналиши бӯйича улар якка ҳолда ва жамоа учун гуруҳ бӯйича қӯлланиладиган бӯлиши мумкин. Руҳий тайёргарликнинг қӯллаш соҳаси бӯйича қуйидагиларни таъминлайди: жамоада ижтимоий- руҳий қулай иқлимни яратиш; атлетик ва техник-тактик тайёргарлик жараёнида қулай шароит яратувчи руҳий ҳолат яратиш; баскетболчиларни мусобақа ва машғулотларга руҳий ҳолатини бошқаради. Машғулот даврида руҳий тайёрлаш воситаси асосан муваффақиятларни асослашни шакллантиришга ӯқитишда янгиликларни яратишга жамлашга ва кузатишга ҳамда спортчида “ички таянч” яратишга йӯналтирилгандир. Ютуқларга эришишни асослашнинг воситалари: бу юқори, лекин етиб бӯладиган максадлар талаб қилиш, ишонтириш, масалан, мукофотлаш ва жазолаш, мақсадли усиш тартибини ӯстириш. Қайта тикланишга ҳар хил усулдаги нафас олиш ва бӯшаштирувчи машқлар ёрдамида эришилади. Баскетболчининг қайта тикланиши (релаксация) учун машқлар: машғулотдаги бӯш турганда бармоқларни мушт қилиб сиқиш, мушакларнинг кучланишини сезиш, чуқур нафас олиш, нафасни 3-5 сония ушлаб туриб чиқариш ва сеткага енгил ташлашни таҳлид қилиш - бӯшашганликни сезиш (оғир машғулотларда бир неча маротаба қайтариш). Кузатиш техникаси бӯлажак рақиб билан ӯйинда содир бӯладиган энг кӯп ҳолатларни ҳаёлга келтиришда ҳосил бӯлади. Ӯйиндан аввалги тайёргарлик воситалари спортчига ӯзининг ҳаяжонланишига уни самарали тартибга келтирувчи сфатида четдан қараб таҳлил этишни ӯйиннинг кутилаётган натижаларини аввалдан айтиб бериш

соҳасида техник-тактик мазмунга йӯналтириш. Тайёргарлик воситаларининг аниқ қӯлланиши ӯйинчининг шахсий хусусиятлари, унинг руҳий ҳолати фаолияти ва ӯйиндан аввалги ҳолатда аниқланади: олдинда турган тактик масалани ечиш билан боғлиқ ноқулай вазиятни фикран қабул қилишлар ва бошқаларни қабул қилиш. Юқори малакали баскетболчиларни тайёрлаш воситаси ва услублари қуйидагича гуруҳланади: спортнинг бошка турларидан қабул қилинган восита ва усуллар; баскетболнинг хусусиятини ҳисобга олган усуллар, ҳамда фақат баскетболчини тайёрлашда қӯлланиладиган восита ва усуллар. Биринчи ҳолатда кӯпинча кучли тайёрлаш восита ва усуллари ҳақида сӯз боради, иккинчидан эса машғулотларнинг ҳар хил айланма вариантлари, учинчидан эса бошқа ҳамма ушбу гуруҳдагилар. Ушбу ҳолатда машғулотлар жараёни ташкил этиш услуби нуқаи назардан атлетик, техник ва тактик тайёргарлик, ҳамда комплекс таъсир этувчи самарага эга бӯлган, сунъий усул деб номланувчи восита ва усуллар ажралиб туради. Малакали баскетболчини тайёрлаш жадвалига кӯпроқ куч ишлатиш машқлари киради. Бундай машғулот турлари мушаклар кучини ривожлантириш ва бошқа жисмоний сифатларни ривожлантириш учун пойдевор тайёрлашда таъсир этади. Анча йиллардан бери келаётган фикрга кӯра, жисмоний тайёргарлик аниқ ӯйин ҳолатига боғлиқ асаб-мушак ҳаракатлари жараёнига тескари таъсир этувчи фикрлар амалда тӯғри келмай қолмоқда. Баскетболда жисмоний тайёргарлик асосан икки хил бӯлади – жисмоний тайёргарлик бӯйича махсус машғулотлар ташкил қилиш ва техник-тактик маҳоратни такомиллаштириш бӯйича машғулотлар вақтини қисмларга ажратади. Булардан бирини танлаш тайёргарликнинг босқичи билан белгиланади, спортчини атлетик тайёргарлик даражаси ва уларнинг жисмоний тайёргарлик

воситаларига субъектив муносабатларидан ҳамда мураббий бу масаладаги вазифаларидир. Куч воситаларига тайёргарлик: 1.Оғирлаштирувчи машқлар (қум тӯлдирилган копток, гантеллар, тошлар, штанга, енгил атлетика снарядлари, оғир белбоғлар, оғир камзуллар, манжетлар). 2.Ӯз оғирлиги ва шеригининг оғирлигини енгувчи машқлар.Изометрик йӯналишдаги гимнастик ва акробатик машқлар. 3.Махсус қурилма ва тренажерлар (амортизацияланувчи резина, “Геркулес”, “Мини Джим”) дан фойдаланиб бажариладиган машқлар. Куч воситаларига тайёргарликда баскетболда асосан қӯлланиладиган усуллари: 1. Қайта зӯр бериш усули (икки-уч, баъзида ундан ҳам кӯп машқлар сериясини бажариш). 2. Максимал зӯр бериш усули (1-2 марта қайтаришдан кӯп бӯлмаган имконият берувчи машқларни қӯллаш). 3. Изометрик зӯр бериш усули (мушак кучланишининг максимал пайтини енгиб ӯтувчимашклар). Баскетболчиларни талетик тайёрлашда қуйидаги асосий услубий таклифларни эслаб қолиш лозим: - жисмоний тайёргарликда 3-5 йӯналишларни қӯллаш мақсадга мувофиқ; - бошланғич йӯналиш (“мослашиш”) номаксимал имкониятнинг 60 фоиз оғирликда бажариш лозим; - кейинги йӯналиш максимал ёки субмаксимал усулда (80 фоиз); - охирги йӯналиш максимумнинг 60 фоизи бӯлиши лозим (машқларни бажариш тезлигини белгилаган ҳолда).

Тезлик бӯйича тайёргарлик воситалари ва усулларини айтиб ӯтишдан аввал тезликнинг жисмоний сифатини очиб берувчи тушунчани айтиб ӯтиш лозим. Спортчининг тезлик имкониятларини бир-биридан алоҳида учта кӯринишга бӯлиш қабул қилинган: таъсирланиш тезлиги, якка ҳаракатнинг тезлиги, бутунӯйин фаолиятидаги ҳар хил ҳаракатларда кӯринадиган тезлик. Кӯп йиллик тажрибавий йӯналишлар шундан далолат берадики, олий малакали баскетболчиларда ҳаракатга таъсир этувчи тезлик индивидуал энг мақбул ва амалдаги машқларда эришилади.. машқ қилаётганларга таъсир этувчи якка ҳаракатлар тезлиги сенсетивликдан анчагина кӯп. Шундан келиб чиқадики, бу ҳаракатларни бажаришни такомиллаштиришдаги заҳира ӯйин давомидаги ҳаракатлар тизимига киритилган. Шу боис, чопиш тезлигини, сакраш ва махсус ӯйин ҳаракатларини бажаришни такомиллаштириш воситалари тӯғрисида айтиб ӯтиш лозим. Спортга тайёргарлик кӯриш усулининг асосийси ораликдир. Шунинг учун баскетболда уни қӯллаш универсал характерда бӯлгани сабабли у бошқа қисмда кӯриб чиқилади. Биз томондан таклиф этилаётган тнхник тайёргарлик (ҳаракатларнинг аниқлиги)нинг такомиллаштириш усули тезлик тайёргарлигидаги ӯзига хос контраст усулдир. Бу ҳолатда уни бажарилиши шароитининг (тепаликка ва тепаликдан чопишни қӯшиб олиб бориш, тӯсиқлар оша сакраш ва чопиш) кескин равишда ажралиб турувчи аниқ машқларда кӯриниб туради. Махсус машқлар кӯпгина ҳолларда машқлар шароитини мусобақа фаолиятларига яқинлаштириб ӯтказилган ӯйинлар усулида қӯлланилади. Тезлик тайёргарликнинг асосий услубий фазилати шундаки, уни қӯллаш чарчаш ва бир хиллик (монотон) омиллари воситаларининг йӯқлигидадир. Баскетболчи хаяжонланиш даражасининг қулайлиги билан ва тезлик машқларини бажаришга ҳоҳиш билан характерланадиган “руҳий бирдамлик” ҳолатида бӯлиши лозим. Бир неча марта бажарилган стероетип ихтисослаштирилган характерлантирувчи иш “ӯта барқарорлик”ка олиб келади, маълум

ҳаракатлантирувчи тузилмани ва тезкорлик – куч сифатларни келтириб чиқаради. Ноанъанавий тезкорлик – кучга тайёргарлик кӯриш воситаси билан бир қаторда баскетболда функционал тайёргарлик “среднегорья” шароитида “баландлик ӯйини” асосида оригинал функционал усул ишлаб чиқилган. Усул асосида баландликларни зинама зина ӯзгариши, машк қилиш фаолияти давомида ӯтилиб боради. Среднегорья турини ӯргатишда денгиз паст-баландлик даражаси баландлигини ӯзгаришини зинама-зина йӯли, ҳар хил йӯналиши, ҳажми ва машқ қилишнинг тезлигини,машққилиш жараёнини самарадорлигини ошириш, шунда шахсий кӯникма муддатлари қисқариши зарбдор машқ қилишдан фойдаланиш, буларнинг жами спортчиларни ҳаракатлантирувчи ва психологик имкониятини амалга оширади, шунингдек, ихтисослаштирилган машқларни техник тактика маҳоратини такомиллаштиришда самарадорлигини оширади. “Баландлик ӯйини” усулини машқ қилиш жараёнини ӯтказиш ва ташкил этиш ӯз ичига параллел тарзда тезкорлик-куч ва техник-тактикага тайёрлашни қӯшади. Ва мусобақа фаолияти муддатини узайтириш самарадорлигини беради. Анъанавий ва ноанъананавий воситалар ва атлетикага тайёрлаш усулларини комплекс қӯллаш сезиларли ижобий натижалар беради, шунда баскетболчиларнинг тайёргарлик даражаси иш билан бирга атлетика тайёргарлиги учун машқ қилиш вақтини қисқартиради. Малакали баскетболчиларни тайёрлаш тузилмасида техникавий тайёрлаш “алоқа боғловчи бӯғин” сифатида бӯлади, буни айтиб ӯтиш жоиздир. Малакали баскетболчиларни машқ қилиш назарияси ва амалиётида техник тайёргарликнинг тӯртта етакчи усули тузилган. Усулни мураккаблаштириш ӯз ичига характерли бӯшлиқни қисқартириш шароитида ишини бажарилиши ва ҳаракатлантирувчи масалалар вақтиини амалга оширади. Бошланғич ва сӯнгги вазиятни, техника иш палласини

мураккаблаштириш, техника усулининг умумий тузилмасида тезлик даражаси ва тартибининг алоҳида палласини ӯзгариши, алоҳида паллаларнинг тезлигини ошиши ҳамда усуллар барчасида акс этади. Асосий техник усулни такомиллаштиришда – сакраб отишда қуйидаги ӯйин вазиятлари хили ажралади – булар ҳимоячини қаршилик кӯрсатиш даражаси билан аниқланади. 1. Ҳимоячи ҳужумчидан деярли узоқда туради, ирғишни бажаришда одатдаги характерли тўсиқ йӯқ, - яъни ирғиш “идеал” шароитда бажарилади. 2. Ҳимоячи ҳужумчига тезлик билан яқинлашади, ирғишни бажарувчи билан алоқаси ӯткир хавфи пайдо бўлмоқда ёкт коптокни бекитмоқчи, шунда ҳужумчи одатдагидай коптокни тезроқ ташлаши мақсадга мувофиқдир. 3. Баланд бўйли “сакровчи” ҳимоячи ҳужумчига ҳомийлик қилмокда яқин масофада, ўзини шериклари сақлаган ҳолда ўйин шароити пайдо бўлди, шунда ҳужумчи коптокни траектория билиндлигида танлашга мажбур. 4. Химоячини қаршилиги заифлашганини пойлаб ҳужумчи ирғишни масофадан бажаради, деярли максимал узоқликдан. Техника тайёргарликни ушбу усуллари тезликни ҳаракатлантиришни такомиллаштириш билин бирга контраст усули қўлланилади. Ушбу усулнинг физиологик асоси мускулларнинг сезувчанлиги ва анализатор тартиби вазифасини контраст ўзгариш йўли билан бўшлиқ вақтинчалик ва оғирлик параметрлари ҳаракат бошқарув объектини ўз ичига олади.(айлана, копток). Ушбу усул қўлланилганда айлана диаметрини кичрайгани айнан ифода этилади, коптокни катталиги ва оғирлиги ўзгаради, кўриш назоратидан сунъий равишда чегараланади. Контраст усулининг бирдан-бир қўшимча самараси, ҳаракатларни аниқлигини такомиллаштиришдан ташқари, тезкорлик-куч дифференциал аниқликда кўтарилиши негизи натижасида бўлади. Маълум бўлган усулларда таъсир кўрсатувчи имкон борича ишлаш усули малакали баскетболчиларни тайёрлашда ташкил этилган. Уни амалиётда қўллаш, кўникиш механизмлари кўпинча характерга ва машқ қилиш

воситаларини тезлик билан қўллашга асосланган. Машқ қилишни самараси спортчини тайёргарлик даражаси ўсиши, ушбу восита орқали эришилган бўлишига қарамасдан. Техник машқларни бир неча бор бажарилганда худди шундай юқори-стабил ҳаракатлантирувчи дастурлар кузатилиши мумкин, баскетболчиларни атлетик тайёргарлиги сингари (“тезлик тўсик”) техника тайёргарлигида “бўшашганлик”га қарши ўхшаш тўсиққа “имкон борича” техник ҳаракатни бажариш ҳисобига эришилади. Спортчиларни техника маҳорати усулини такомиллаштириш борасида тўхталсак, шуни таъкидлаш лозимки, усулларни заҳирасини кенглигига қарамасдан, мураббийлар ихтиёрида мавжуд бўлган, уларнинг кўпчилиги ҳажми бўйича жисмоний ва психологик вазифаларни талаб қилади, бу эса ўз навбатида нафақат машқ қилиш ишини узайтиришни, балки техник тайёргарликда ноанъанавий воситаларни излашга имкон беради. Замонавий баскетболда “техник-тактик маҳорат” умумий тушунчани жорий қилиш восита ва усуллардан фойдаланиш кўзда тутилади, амалда кенг даражада техника ҳамда тактик тайёргарлик кўриш масалаларини ҳал этади. Моделлашган услаб асосини ва моделлашган усулларда ўйин фаолиятида конкрет команда ёки ўйинчига суянади. Аниқ рақибнинг ўйини моделлаштирилади, бунинг учун машқ матчларида вақтинчалик бўғинлар тузилади ёки махсустайёргарлик кўрган спарринг- шериклар таклиф этилади, улар конкрет матчларда келгуси шеригининг энг қулай бўлган тактик режаси асосида ҳаракат қиладилар. Мураббий, келгуси рақибнинг тез-тез қўллайдиган услублари тўғрисидаги олдиндан разведка бўйича тактик тартиб ва турига эга бўлиб, ўзининг ўйинчилари учун ҳужум ва ҳимоя қисми режасини конкрет ишлаб чиқади. Яқинлашиб келаётган келгуси мусобақаларда баскетболчиларга танланган усулларни техник шароитда синаб кўриш учун мураббий унинг уйғунлик ва тезлигини ҳисобга олиб заҳира таркибига келгуси рақибнинг ёқтирган тактик режасида ҳисобга олишни топширади. Шерикларининг қаршилик ҳаракати

жадаллиги у таклиф этган тактик схема доирасида максимал бўлиши керак. Бунда, спортчини ижодий мустақиллигини муваффақиятли ривожлантириш учун унга маълум тактик топшириқ таклиф этиб, техник усул ва ўзаро усулларни кўрсатилади. Шу билан бир вақтда спортчига четдан айтиб турмасдан ўзи ҳал эта олиши масаласи қўйилади. Бошқа йўналишга ўтказиш усули тактик усулни алмашишидан фойдаланиш ва олдиндан белгиланган сигналлар қабулига асосланади. Бу ерда спортчиларга секин-аста сигнал қабул қилишни мураккаблаштириб бориш, товушдан кўришга ўтиш, биттадан тартиб сигналларга, тўғри танлаш ва ҳисобга олишни талаб қилиш тавсия этилади. Бундан ташқари, секин-аста машқ қилишнинг боришида аралашмаслик учун, мураббий олдиндан шундай ҳолатни белгилаши мумкинки, зудлик билан тактик ҳаракатни ўзгартириш сигнали мусобақа пайтида келиб чиқадиган маълум ҳолларда, машқ қилишда масалан, таркиб қоида бўйича, рақиб саватига ҳар бир жарима ирғишидан кейин, бутун майдон бўйича зудлик билан шахсий ҳомийликка ўтадилар, ўзининг саватига жарима ирғишидан сўнг эса – яна майдонини ҳимоясига ўтади ва ҳоказо. Мусобақалардаги вазият кутилмаганда ўзгаради ёки рақиб бирдан янги тактик тартиб қўлласа, спортчиларни қарши усулга тезкорлик билан ўтишга катта қийинчиликлар туғдиради. Ва махсус тайёргарликни талаб қилади. Мусобақа олдидан тайёргарлик кўриш даврида қисқа вақт ичида турли хилдаги тактик тартибга эга булган рақиблар билан бир қатор назорат ўйинлар ўтказиш тавсия этилади. Ажратилган вақт шароитида бир-биридан кескин фарқ қилувчи рақиблар ҳаракати спортчиларни тезкорлик билан ижодий бошқа йўлга ўтишига мажбур этади. Баскетболчиларни тайёрлашда ўйин топшириқларини мураккаблаштириш усули тушунтириш усулидан устун келадиган таъсирни ўтказиши конкрет тартиби бўлади. Бу айнан ўйин топшириқларини мураккаблаштиришни кўзда тутади. Шунда спортчиларни лимитни кўпайиши шароитида поератив

масалаларни ҳал этиш зарурати олдига қўяди. Булар: вақт лимити, бўшлиқ лимити, рақибнингн қаршилиги, конкрет ҳаракатнинг тезлик натижаси баҳоси, машққилиш шароитининг конкрет ўйин вазияти (масаласи) қарорининг ўзгариши. Тактик масалаларни шахсий ҳал этиш талаби ўсганлигини ҳисобга олиб, тактик тайёргарликнинг шахсий элементларини ҳар томонлама такомиллаштириб бориш лозим. Усулларни ўрганишнинг биринчи босқичида умумий тушунча ва маълум тактик ҳаракатни ўргатиш зарур. “Каттиқ” каналлар ва “блоклар” масалалари ҳал этилишини шакллантирувчи иккинчи босқичда эса, бу ерда баскетболчини шахсий ва типик хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. “Блок” учун ҳал этиш чоғида тезкорлик билан фикр юритувчи яхши қобилиятга эга булган спортчи тўғри келади, ҳал этилган “блок”ни амалга ошириш учун яхши мувофиқлаштирувчи сенсомотор спортчи зарур. Учинчи босқичда ушбу каналларни кенгайтиршга тегишли (бир хил бўлган тактик схемани излаш). Шунда, бир томондан баскетболчини шахсий фазилатини, иккинчи томондан ўйиннинг характерига, ушбу командага хос равишда, тўртинчи босқичда, мазкур ўйининг тартибида тактик воситаларнинг торайиши қайтади, лекин энди бутунлай янги даражада. Айниқса, бу тактик вазиятдан “чиқиш” хилини излаб топишгп тегишли. Янги тактик усулларни барча босқичлари ўрганилгандан сўнг, ўйинчиларда импровизацияни ривожлантириш қабул қилинган тактик усул рамкасида ва улардаги психик махсус қобилияти доирасида такомиллаштиришга алоҳида эътиборни қаратиш лозим. Машқ қилиш жараёнида шундай услубий ёндошишга алоҳида эътибор бериш лозимки, унда спортчилар ўзининг ҳар бир тактик усулини англашга асосланиши керак. Бунинг учун усулни такомиллаштириш жараёнида уни тўхтатиш мақсадга мувофиқ бўлиб, унда хар бир ўйинчи наинки, ўзининг шахсий ҳаракатига балки уларни кейинги ривожланишини олдиндан айта била олсин. Ушбу усул комбинациянинг давомида ўйинлар вазифасини

бошкайўлга қўйиш ва ҳаракатни давомийлигини янги ўйин турини бойитиши мумкин. Замонавий футболнинг асоий ғояларидан бири “алоқани” ва қаттиқ қаршиликни кўпайиши, бу ҳакамлар томондан рағбатлантирилади, шунингдек ўйиннинг психик жиддийлиги ошганда, уларни “тенглаштириш” синфи, командани ўйини юқори даража натижаларига хосдир. Амалиётда барпо этилган тактик ва психологик қаршиликка зарур бўлган шароитни яратиш борасида бир неча мисоллар келтирамиз. 1). Уйин машқларини ортишини ўсиши ва ҳажмини кўпайиши, баскетболчилар назорат техник ва тактик масалаларни фаол қаршилик кўрсатиш давомида ечадилар. 2). Бир неча мартаоралиқдаги машк ўйинида маррага етиб келиш пайтида, мураббий ўйинчиларга тўсатдан, ўйин томом бўлишига оз вақт қолганини хабар қилганда, команда ҳисобни минимал юқори ушлаб туришда қатор тактик масалаларни ҳал этиши керак. 3). Машқ ўйинларини турли гандикап рақиблар билан ўтказганда, команда рақиб томондан форани катталигини билмай туриб, эришилган юқори ҳисобдан қатъий назар ўйин охиригача фаол ҳаракат қилишга мажбур бўлади. 4). Ирғиш пайтида томошабинларнинг сохта шовқини (ёки акси тўла жимжитлик бўлса) ирғиш пайтидаги томошабинларни тўсиғи, шунда ўйинчи ҳеч қандай шароитга қарамасдан, ирғишни диққатлик билан бажариши шарт. 5). “Бир киши ҳамма учун” деган қоидани киритиб, битта ўйинчига бир қатор жарима ёки машқ охирида ирғиш учун бериладиган таклифлар киритилганда у аниқ бажарса, шунда бутун команда шу заҳотиёқ душга бориши мумкин, лекин ўйинчи хато отса, шунда командадагиларнинг барчаси “жазони тортиб” зал буйлаб бир неча бор сапчишларни амалга оширадилар, сўнг бошка ўйинчи шу шартлар билан юқорида айтиб ўтилганларни бажаради, шунда сапчишлар кейинги хато отишда қисқаради. Тактик тайёргарликни такомиллаштиришдаги заҳира изланишда ҳар бир

конкрет ўйинчининг индивидуал хусусиятларидан келиб чиқиб максимал ишлатишга асосланади. Бу ерда ечилмаган масалалар ҳали кўп. Амалиётдан бир мисол, бир пайтда қабул қилинган умумий услуб бўйича марказ ўйинчиларидан бирини тактик хусусиятларини такомиллаштиришга талайгина куч ишлатилган. Бошида спортчини орқада қолишини “тактик хусусиятлари” йўқлигидан деган фикр билдирилда. Фақтгина чуқур психологик-педагогик текшириш аниқлашга имкон берди. Ушбу спортчи лператив масалаларни тез вааниқ ҳал этади, лекин ахборотни қабул қилиш тезлиги етарли эмас, эътибори тор доирали эканлиги билан ажралиб туради. Тактик тайёргарлик пайтида акцентлар алмашганда спортчини маҳоратини яхшилишга имкон беради. Спортчиларни ҳар томонлама ўрганилганда, ҳар бир кучли томондан максимал тўлиқ фойдаланиш ва қолоқ бўғинлар билан тўлдириш – малакали баскетболчиларни тактик тайёрлашни такомиллаштиришни ягона оптимал йўлидир. Дам олиш ва иш вақти нисбатига боғлиқ бўлган иш юклатилишининг асосий ўзгарувчанлиги турлари маълум: ўзгаришсиз дам олиш пайтида иш вақти машқдан-машққа ортибборади, иш вақти доимо, дам олиш вақти қисқаради, иш вақти ошиб боради, дам олиш вақтини қисқаргани ҳисобига ва ҳоказо. Ўйин ҳаракатини фаолияти характери шартлари, баскетболда оралик услубини амалга ошириш ўзига хос хусусиятга эга. Махсус машқларни бажаришда баскетболчилар оралиқ машқига учта асосий усул тақдим этилади. “Юмшоқ” оралиқ машқ нисбатан деярли узоқ ишни 10 дақиқагача диапозонида, 10 сониядан 1 дақиқагача дам олиш оралиғи билан. Одатда, айланага ирғишни аниқлигини такомиллаштириш машқлари қўлланилади. Ушбу усул қуйидагича конкрет амалга оширилади. Баскетболчи жуфтликда ишлаганда маълум нишонга тегиш топшириғини, маълум айланалар сони кетма-кет бажариши лозим. Бошқа айланагаўтишда дам олиш 10 сонияни ташкил этади, лекин топшириқнинг маълум қисмини бажарганда (5 та айлана) – 1 дақиқагача, топшириқнинг иккинчи қисмида

дам олиш оралиғи қисқаради. Бундай иш одатда ўрта жадал тартибда 10 сонияда22-24 марта томир уришида амалга оширилади. “Қаттиқ” оралиқ машқ қилишда 1-2 дақиқалик ишни алмаштириб максимал жадаллик билан бир хил оралиқ дам олишни ўз ичига олади. Комплекс такомиллаштириш техникасини максимал тезлик билан бажарилиши машқи турида амалга оширилади. Кейинги серия машкларида маълум тиклашга зид фонида бажарилади. (томир уришининг тезлиги биринчи уриш сериясида 10 сонияда 25-26 уриш, охирги сериядан олдин 26-28, ундан сўнг 29-31). Машқ қилишнинг бундай усули махсус тайёргарлик кўриш босқичида ва МЦ уришда тайёргарликнинг барча босқичида қўлланилади. “Форчекинг” усулидаги оралиқ машқ. Максимал жадалликда ”бир хил бўлмаган” вазнда машқлар бажарилади. Баскетболда машқ ўйинлари, рақибни фаол қаршилик ҳаракатланиши ва психик потенциаллигига нисбатан қисқа оралиқ вақтда такрорланмасдан бажарилади. Қоидаларда кўзда тутилганидек ҳужум учун 30 сония лимит, бундай машқни бажариш 25-27 сония. Томир уришининг индивидуал характерга эга. Машқ қилишганлик ва илгариги иш фактори билан шартлашади. Бу каби машқлар мусобақа олдидан бўладиган босқичга характерлидир. Охирги пайтда баскетболчиларни тайёрлашда айланма машқ қилиш анъанавий услуб бўлиб қолди. Бу ҳолатда айланма машқ қилиш – бу машғулотларни маълум услубий ташкилий усули, унинг асосига машқ қилишнинг такоро – ўзгарувчан услуби қўйилган. Айланмамашқ қилиш комплекс машк қилишнинг ўтказилишидан иборат бўлиб, “станция” навбатини давом эттирувчи тартибида бажарилади. Малакали футболчилдарни тайёрлашда, одатда, нафақат жисмоний машқлардан фойдаланилади, балки техник тайёргарликдан ҳам фойдаланилади, шу билан бирга алоҳида машғулотлар у ёки бу тайёргарлик кўринишида ўтади. Аниқ пайтдаги боғлиқликка таъсир кўрсатиши, шу билан ажралиб турадики, боғлиқлик машқ қилишни таққослаганда, тоза ҳолатдаги таъсири бир йўла қатъий эмас, балки кетма-кетлиги ўринлидир. Айланма

машқ қилишни қўллаш шуни кўрсатдики, малакали баскетболчиларни тайёрлашда дам олиш ва такрорлаш сонини (иш вақтини эмас) қатъий қоидалар билан белгилаш зарур, бу ҳолда адаптация заҳираси ишлатишига шароит яратилади, яъни баскетболчиларни қобилияти машқ қилишнинг таъсирида янгисига, жисмоний ва техника тайёргарлигида янада юқори даражали бўлади. Машқлар мажмуи ва айланма машқларни жисмоний тайёргарлик акценти воситаси махсус машқда баскетболда, шунингдек бошқа спорт турида ёрдамчи машқлар қўлланилади. Иш билан бандлик регламенти машқ қилиш мажмуига, асосий компонент такомиллаштирилиши ишчанлигига машқ қилишнинг давомийлигига, уларни жадаллигига, такрорлаш сонига, қатъий кетма-кетлигига ва иш билан бандлигига маълум ораликда дам олишида алоҳида станциялар каби айланмаларга асосланади. Интеграл тайёргарликнинг маҳоратини таърифланишини мувофиқлаштирувчи вамусобақа фаолиятида амалга оширувчи ҳар томонлама техника, жисмоний, тактик, психик ва бирлаштирувчи тайёргарлик сифатида хизмат қилади ва эҳтимол спортчини муҳим мусобақаларга тайёргарлигини янада аҳамиятли томонларидан биридир. Спорт машғулотларининг муҳим муаммоларидан бири, бу машк қилиш жараёнида аналитик ва синтез ёндошишни бирга олиб боришдадир. Биринчиси алоҳида сифатларини ёки тайёргарлик томонларини такомиллаштириш мақсадини кўзлайди, иккинчиси эса – мусобақалар фаолиятида барча томонларнинг тайёргарлигини жипслашган мажмуини намоён бўлишини таъминлайди. Бунинг натижасида машғулотларнинг бир қисми, синтезни турли хилдаги сифати бажарилади ва мусобақа машқларини бир бутун маҳоратини ҳисобга олиб, унинг ажралмас қисмини ташкил этади. Интеграл тайёргарлик кўриш деганда, бирлашишга йўналтирилган, мувофиқлаштириш ва амалга ошириш шароитидаги машқ қилиш ва мусобақа

фаолиятини ҳар томонлама тайёргарлигини, сифат ва маҳоратини тор йўналишли воситани таъминловчи восита жараёни деб тушуниш лозим. Тўлиқ ва ҳар томонлама интеграл тайёргарлик кўриш учун шахсий, гуруҳли ва командали техник-тактик фаолиятни такомиллаштириш лозим ва вазифалар доирасида барча имкониятларни сафарбар қилиб, бутун ўйин давомида умумий юқори даражада маҳоратини таъминлаш мақсадида максимал фаоллиги даврини заифлашганлигига нисбатан бошқа йўлга ўтишидир. Интеграл тайёргарликнинг самарадорлигини турли хилдаги услубий усуллар, соддалаштирувчи ёки мусобақа фаолиятини жадаллаштириб кўтариш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. Айрапетьянц Л.Р., Годик М.А. Спортивные игры. Т., Ибн-Сино, 1991 2. Бриль М.С. Отбор в спортивных играх. М., ФиС, 1980 2. Вуден Д. Современный баскетбол. М., ФиС, 1987 3. Ғаниева Ф.В. Хужумда жамоа булиб харакат килишни уюштиришда кулланиладиган машклар. Усл.кулланма. 1998 4. Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В. Баскетболда техник приемларни эгаллашда ёрдам берувчи хуккабозлик машклари. Метод.кулланма. Т., 1999 5. Костикова Л.В. Методика ведения НИР по баскетболу. Метод.рекомендации для студентов. М., 1980 6. Колос В.М. Теория и практика. Метод.пособие. М., ФиС, 1986 7. Костикова Л.В. Система контроля в подготовке баскетболистов высокой квалификации. М., ФиС, 1986 8. Курбанов Ш.Э., Сейтхалилов Э.А. Национальная модель и программа по подготовке кадров - достижение и результат независимости Узбекистана. Т., «Маърифат», 2001 9. Мини-баскетбол. Международные правила. М., ФиС, 2000 10. Официальные правила баскетбола. Т., 2001 11. Портнов Ю.М. Баскетбол. – Учебник для ИФК. М., ФиС, 1988 12. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997 13. Расулев А.Т., Исматуллаев Х.А. Баскетбол уйини расмий коидалари. Т., УзДЖТИ, 1993 14. Расулев А.Т. Баскетбол. Олий укув юртлари учун дарслик. Т., УзДЖТИ, 1998 15. Соколова Н.Д., Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В., Курс лекций III курса. Т., УзДЖТИ, 1997

O'xshashlar

Хотин қизлар организмининг ўзига хос физиологик хусусиятлари

Аёллар баскетболининг ҳозирги даврдаги ҳолати ва уни ривожлантиришни ўзига хос хусусиятлари

Спортчилар тайёрлашни бошқариш

Баскетболчиларни маънавий – иродавий ва психологик тайёргарлиги

Саралаш назарияси ва тизими