Саралаш назарияси ва тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Саралаш назарияси ва тизими Режа: 1. Жамоа таркибининг модел хусусиятлари. 2. Ўйин майдони . Асбоб – анжомлар . 3. Ў йин ўтказиш қоидалари . 4. Қоида бузилиши ва жазо . 5. Ўйин бошланиши ва баҳс тўпи отилиши . 6. Тартибсизлик ва қўпол ўйин.

Тизимни тузишда даставвал мақсад белгиланади. Мақсад – фаолият натижасида қӯлга киритиладиган якуний натижалар ҳисобланади. Ноаниқ ёки нотӯғри белгиланган мақсад тӯғри ташкил этилган тизим шароитида ҳам кутилган натижаларга олиб келмайди. Юқори тоифадаги баскетболчиларни тайёрашдан мақсад шуки, спортчилар жаҳон миқёсидаги жамоавий ва шахсий баскетбол моделлари кӯрсаткичларига мувофиқ келиши ҳамда зарурий спорт-ӯйин рақобатбардошлик қобилиятига эга бӯлиши керак. Спорт резервларини тайёрлашдан мақсад – ёш баскетболчилар жисмоний, техник- тактикавий, итеграл, психологик тайёргарлик даражаси бӯйича олий разряд жамоаларига яқин туриши ҳамда спорт такомиллашувининг кучли имкониятига эга бӯлиши керак. Спортчини тайёрлаш тизимининг мақсади – истиқболдаги якуний натижалар билан боғлиқ: мамлакат терма жамоалари учун бу олимпия тӯрт йиллиги, спорт резервлари учун терма жамоалар таркибига кириш. Прогниозлаштириш – рогнозларни ишлаб чиқиш буйича фаолият; прогноз (олдиндан айтиб бериш) – келажакдаги муайян даврда бирор объект ёки жараён ҳолати, уни ривожланиш тарзи ҳақидаги эҳтимолга яқин мулоҳазадир. Прогнозлаштириш – тизимни ташкил этишда мақсадни белгилашдан сӯнгги, муҳим босқич ҳисобланади. Баскетболчиларни танлаш, йӯналтириш ва уларни маҳоратини такомиллаштириш морфологик хусусиятларини баҳолаш, жисмоний ва функционал хислатлар, шахснинг рухий хусусиятлар мезонлари бӯйича амалга оширилади. Бу хусусиятларни мураббий спортчини зарурий йӯналишда ривожлантиришнинг шартлари сифатида баҳолайди. Гавда тузилиши билан унинг фаолияти орасидаги узвий боғлиқликниҳисобга олган ҳолда, дидактика нуқтаи назаридан морфология ва функцияни алоҳида кӯриб чиқиш жоиздир.

Охирги вақтда спорт-педагогика қӯлланмаларида тадқиқотчиларнинг типик баскетболчи шахсини аниқлаш борасидаги уринишлари тез-тез учраб турибди. Мазкур изланишлар мураббийларда қизиқиш уйғотди. Татқиқотчилар турли психометрик асбоблар ва замонавий статистика усулларини қӯллаб, баскетболчи шахсини аниқлаш учун янги усулларни таклиф қилишмокда. Биз бу муаммога шу тариқа ёндошишга буткул қаршимиз. Фақат битта психометрик асбобни қӯллаш билан шахсни баҳолаш мумкин эмас. Ӯйиндаги асосий ва махсус роли, ёши, спорт маҳорати ва ҳаётий тажрибаси, маълумоти, ижтимоий ва этник келиб чиқиши бӯйича бир жамоанинг ӯйинчилари орасидаги тафовутларни ҳисобга олинса, баскетболчи модели ҳақидаги тушунча ӯз маъносини йӯқотади. Ӯйин эволюцияси натижасида, баскетболда ӯйинчиларга қӯйиладиган талаблар ҳам жадал суръатлар билан ӯзгармоқда. Модел яратишни ӯрнига, баскетболчини бошқа спортчилардан ажратиб турувчи шахсий хусусиятлари ҳақида, яъни хослиги; олий тоифадаги баскетболчиларни паст тоифадаги спортчилардан ажратиб турувчи хусусиятлари; шахснинг қайси хислатлари – турғун спорт ҳолати; мунтазам равишда машк қилиш ҳамда ӯз жамоаси уйинчилари ва мураббий билан боғлиқлиги ҳақида фикр юритиш лозим. Малакали баскетболчи умумий руҳий қувватнинг етарлича юқори даражасига эга бӯлиши керак. Фаолликнинг одатдаги бошланғич даражаси ҳам етарлича юқори бўлиши лозим. Шу билан бир вақтда, ўйинчи мазкур фаоллик даражасини тез ва жадал равишда максимумгача етказувчи катта резерв имкониятларига эга бӯлиши керак. Максимал фаоллик даражаси ҳаракатланиш кӯникмаларини издан чиқармайдиган даражадаги фаоллик ҳолати билан белгиланиши керак. Умумий руҳий қувватнинг нисбатан юқори даражада бӯлгани ҳолда, асабий тарзда ҳаракатланишга мойиллик ӯринсиз ҳисобланади. Бунда биринчи навбатда хавотир, қӯрқув аломатлари намоён бӯлган ҳолатлар кӯзда тутилади.

Фаолликни оширишнинг оптималлик даражасида яхши тайёрланган баскетболчи вазиятнинг кескин, кутилмаган ӯзгаришларига тезда кӯникиш хусусиятига эга бӯлиши лозим. Баскетбол ӯйинининг ёрқин номоён бӯлган жамоавий хусусияти туфайли мазкур спорт турида спорт ихтисослиги ӯзига хос алохида ӯрин эгаллайди. Фақат экстра тоифадаги ӯйинчилардан тузилган жамоа ҳамма вақт ҳам омадли бӯлмайди. Алоҳида ӯйинчилар шахсий жиҳатларининг ижобий ӯзаро таъсири ёрқин намоён бӯлган жамоа муваффақият қозонади. Спорт жамоалари, жумладан баскетбол жамоаси уз ижтимоий тузилиши ва тургунлигини жадал ривожланиш ҳамда турли ҳаракатларга қаршилик кӯрсатиш йӯли билан сақловчи ижтимоий тизим ҳисобланади. Шу боис, экстра тоифадаги ӯйинчини саралаш жараёни ҳеч қачон турғун шаклда бӯлмайди. Баскетболда мураббий жамоани бошқаришда катта роль ӯйнайди ва мусобақа жараёнига бевосита таъсир этади. Шу боис, ӯйин таркибини танлаш ҳам саралаш жараёни ҳисобланади. Мазкур вазифани ҳал этишда мураббий ҳаракатлари унинг касб маҳорати ҳамда шахс ва гуруҳ психологияси борасидаги билимлари билан белгиланади. Экстра тоифадаги жамоани ташкил этиш сифатли саралашниг асосий мақсади ҳисобланади. Амалий хулоса: ёш ӯйинчини дастлабки қадамидан жамоани аъзоси сифатада тарбиялаш зарур, чунки жамоани бошқа ӯйинчилари билан ҳамкорликда фаолият кӯрсатиш орқали у шахсий спорт маҳоратини намоён этиш имкониятига эга бӯлади. Клуб жамоалари ва терма жамоалар учун ӯйинчиларни саралаш жараёнининг ӯзаро ӯхшаш ва фарқли томонлари мавжуд. Фарқи: касбий-ташкилий тузилиш жиҳатлари; жамоани ташкил этиш ва бошқаришни белгилаш омиллари динамикаси; иш мазмуни ва мароми; беллашув юкламалари сифати; гуруҳ мафкураси; шахсий ва гуруҳ мақсадлари. Жамоа ӯз ӯйинчилари орасидан моҳир “уста” ӯйинчини яратиши мумкин. Спорт клубининг асосий вазифаларидан бири – шу тоифадаги ӯйинчи

келгусида ҳам ӯз жамоасида фаолият кӯрсатиши учун қулай шароит яратишдан иборат. Баскетбол жамоаси – динамик ижтимоий тизим бўлиб, унда жамоа аъзоларининг турли беллашув ва ижтимоий роллари ӯзаро узвий боғланган. Ӯйинчилар ӯзаро ҳамкорликда ҳаракатланишади; уларга спорт гуруҳи тузилиши ва динамикасини белгилаб берувчи омиллар таъсир этади. Баскетбол жамоаси ижтимоий гамеостаз тамойили бӯйича фаолият кӯрсатади. Ӯзаро ҳамкорликда фаолият кӯрсатиш қуйидаги тафовутлар: устунлик ва бӯйсуниш, зарурият ва жавобгарлик, шахс ва гуруҳ мақсадлари, рақобат ва ҳамкорликдан келиб чиқувчи турли кучлар тӯқнашуви билан алмашади. Бир томондан бирлаштирувчи, иккинчи томондан ажратувчи ғоялар яққол динамик тус олади. Бир хиллик – жамоа аъзоларини бир хил ёки ўхшаш хусусиятлари ӯлчови сифатида намоён бӯлади. У турли омилларни ӯз ичига олади: ёш, спорт стажи, спорт ютуқлари даражаси, спортга тегишли бӯлмаган қизиқишлари ва ҳ.к. шу маънода, бир хил жамоани юқори беллашув кучига эга бўлиши ва бундай жамоани бошқариш осонлиги ҳақида мураббийларнинг сӯз юритиши мутлақо хато бӯлиши мумкин. Бир хил ӯйин ҳолатидаги ҳамда бир хил ӯйин стажи, тажрибаси, ӯйин савияси ва спорт ютуқлари даражасига эга бӯлган ӯйинчилардан таркиб топган жамоа муваффақиятга эришолмайди. Амалиёт шуни кӯрсатмоқдаки, катта шаҳардаги ӯйинчилардан тузилган жамоалар спорт матонатининг паст даражасини намоён этади. Баскетбол марказлари бӯлмиш кичик шаҳарлардан чиққан ӯйинчилар бундай жамоага спорт ”тажовузкорлиги”ни олиб киради. Спорт тажрибаси, спорт ва беллашув стажи, спорт ютуқлари даражаси турлича бӯлган бир неча авлод ӯйинчилари иштирок этувчи жамоалар катта ӯйин қудратига эга булади. Айнан, психологик, спорт ва беллашув хислатларини ӯзаро кам даражада ӯхшашлиги ижобий рағбатланишга олиб келади, ҳамкорликни ривожлантиради ва ӯзаро рақобатнинг мувофиқ шаклларини яратади.

Уюшқоқлик – жамоа аъзоларини ӯзаро ҳамкорликда фаолият кӯрсатиш ва ӯйинчи-индивидни жамоа (гуруҳ)га боғлиқлигини ӯлчами ҳисобланади. Оптимал равишда ташкил этилган саралашда жамоа аъзоларининг нафақат ӯйин, балки инсонийлик хислатларини синтези рӯй беради. Ӯйинчи ӯзини кучли, маҳоратли деб ҳис қилади, чунки у кучли жамоа аъзосидир. Гуруҳ мафкурасини яратиш, ва уни бойитишда мураббийнинг аҳамияти катта. Ҳаваскор жамоалар учун ӯйинчилар орасидаги эмоционал алоқалар хос. Профессионал жамоада эса функционал мезон устунлик қилади ва унинг ӯйинчилари шахс сифатида эмоционал жиҳатдан ӯзаро тафовутланса, ёки улар орасида мувофиқлик бӯлмаса ҳам, бундай жамоа юқори даражадаги уюшқоқликни намоён этиши мумкин. Ӯйин жуфтликларини ташкил этувчи ӯйинчиларни ӯзаро салбий муносабатда бӯлиши каби кӯплаб ҳоллар амалиётдан маълум. Бундай вазият ӯйин давомидаги ӯзаро ҳамкорлик имкониятини камайтиради. Ва ӯйинчиларнинг шахсий ҳамда хамкорликдаги спорт ютуқларини, шунингдек, шу жамоа фаолияти самарадорлигини сезиларли даражада пасайтиради. Бунга сабаб муаммони ӯз вақтида ҳал этилмаганлигидир. Гуруҳ мафкураси – қадриятлар, қоидалар ва умумий мақсадлар тизимидан иборат бӯлиб, жамоа аъзолари у ишонч ҳисси асосида қабул қилишади. Жамоа мафкураси – шахсий мақсад ва эҳтиёжларга умумий мақсадни амалга ошириш орқали эришиш мумкинлигини акс эттирувчи тамойилларга асосланган бӯлиши айниқса, муҳимдир. Аксинча, индивид шахсий эҳтиёжларга умумий мақсадлар ҳисобига эришиши каби вазият жамоада уюшқоқликни сақлашга катта хавф уйғотади. Етук ӯйинчилар ӯзининг юқори даражадаги маҳорати ҳамда жамоада бажараётган ролини спорт нуқтаи назаридан ниҳоятда муҳим ва қимматли эканини исботлаган каби вазиятлар хам жамоа фаолиятига салбий таъсир кӯрсатади. Ӯйин вақтида жамоани бошқариш якуний ва энг оператив саралаш тури ҳисобланади. Бунда мараббийнинг мутахассис ва бошқарувчи сифатидаги роли ӯзига хос шакл касб этади.

Ӯйин тӯп отишдан бошланмайди. Аслида ӯйин учрашувдвн олдин ӯтказиладиган микройиклдан бошлинади. Беллашув варақобат ҳислари учрашувдвн бир нечасоат илгари ӯз кульминациясига етади. Шунинг учун, учрашув давомида жамоа фаолияти муваффақиятли бӯлиши учун ӯйинчиларнинг сторт олди ҳолатини оптимал даражада бӯлиши катта аҳамиятга эга. Бунда нафақат ӯйинчиларнинг психофизиологик тайёргарлик ҳолати, балки уларнинг аҳлоқий хислатлари ҳам ҳисобга олинади. Шу боис, учрашувни муваффақиятли ӯтиши учун аҳамиятли бӯлган барча омилларнинг оптимал уйғунлигидан иборат мобилизацион тайёрлик ҳақида сӯз юритиш ӯринлидир. Мураббий ӯйинчиларини улар ӯз кондийион хислатлари ва қобилиятларининг асосий қисмини ижобий натижага айлантира оладиган даражада тайёрлиги, ӯз олдига мақсад қилиб қӯяди. Бунга баъзи жамоаларгина эриша олади. Ӯйинчилар фаолиятини кузатиш мураббийга зарурий педагогик ва психологик чора-тадбирларни қӯллаш имконини беради. Старт таркибини танлаш ӯйинчилар ҳулқини ва уларнинг стартолди ҳолатини кузатиш маълумотларига боғлиқдир. Кӯп ҳолларда жамоанинг старт таркибини учрашувдан бир неча соат илгари ёки 1 кун олдин эълон қилиш ӯринсиз ҳисобланади. Бироқ жуда ёш ӯйинчининг дебюти одатда сӯз берганда, ужамоанинг старт таркибида бӯлиши ҳақида олдиндан хабардор қилиниши керак. Жамоанинг асосий ва старт таркибларини белгилашда, ундаги бирор ӯйинчининг ролини ошириб юбориш ёки аксинча, камайтириш керак эмас. Яъни жамоани “таркиб” ва “курси”га бӯлишга бизнинг ҳаққимиз йӯқ.старт таркиби энг ёш ӯйинчиларни беллашув юкламалари муҳитига олиб кириш учун яхши имконият бӯлиб, бундай вазиятда ёш ӯйинчи максимал кучланиш ва талаб қилинадиган даражадаги жавобгарлик хисси билан фаолият кӯрсатади. Мазкур шароитда, ёш ӯйинчиниг беллашув қуввати ҳаддан ташқари катта жавобгарликдан “ҳимояланган”, чунки учрашув салбий натижа билан тугаган ҳолда ҳам, унинг ӯйини ҳал қилувчи аҳамиятга эга

бӯлмайди. Тажрибали ӯйинчиларни тайёрлаш шароитида таркибда ёш ӯйинчини иштирок этиши бутун жамоа учун ижобий аҳамият касб этади. Баъзи мураббийлар юзага келган вазият сабабли, яъни зарурият туфайли ёш ӯйинчиларни ҳамда дебютантларни тез-тез ӯйинга киритишади. Олий тоифа ӯйинчиси модели. Асосий рақиб билан ӯказиладиган матч учун ӯйин модели ва жамоанинг асосий модел хусусиятлари қуйидагича шаклланади: бӯлажак йиллик циклда бош рақибнинг беллашув ҳаракатларини сифат ва миқдорий кӯрсаткичлари прогнозлаштирилади. Шу тариқа ҳисоблаб чиқилган важамоанинг беш рақиб устидан устунлигини таъминлаши мумкин бӯлган модел кӯрсаткичларига тузатишлар киритилади. Жамоа таркиби, жамоа ӯйинининг модел кӯрсаткичлари ва бажарадиган вазифасига кӯра ӯйинчиларни шахсий-гуруҳли моделлари жамоани тайёрлаш жараёнини бошқаришнинг асосий воситаларидан бири ҳисобланади. Спортчи ва жамоани прогностик моделини ишлаб чиқиш баскетболда энг самарали йӯналишларни олдиндан аниқкӯра билиш ва ижобий натижага эришиш усулларини белгилаш имконини беради. Жамоа ӯйини модели. Жамоанинг ҳужумкорлик ва ҳимояланиш имкониятларини сезиларли равишда ортиб боришини; ӯйин ӯтказиш шакли ва усуллари, уларнинг турғунлиги, мутаносиблигини ҳисобга олган ҳолда ӯйин тактикаси такомиллашиб боради. Асосий эътибор - тӯпни аниқ отиш қобилиятини янада ривожлантириш; ҳужум ва ҳимояда ӯйинҳаракатлари тезкорлигини ошириш; “эрта ҳужум”ни амалга ошириш – олдиндан ӯргатилган хамоавий схемаларни қӯлламаган ҳолда баскетбол ҳалқасига тӯсатдан тезкор ҳамла қилиш; қисқартирилган ва жадаллаштирилган ӯйин тартибида фаол

$ҳаракатланишга ӯйинчиларни тайёрлаш; бош рақибга қарши ӯйин олиб боришнинг аниқ режасини турғун амалга оширилишига қаратилиши лозим. Сӯнгра, бутун жамоа учун миқдорий ӯйин модели кӯрсакичлари ва бажарадиган функцияси бӯйича ӯйинчиларнинг шахсий-гуруҳли моделлари (марказий ӯйинчи, ҳужумчи, ҳимоячи) ишлаб чиқилади. Жамоа ӯйинчиси модели. Чеккадаги ӯйинчи. Бу ӯйинчи қалқон ёнида ва орқа чизиқда самарали ҳаракатланиши; тез ёриб ӯтишда биринчи ва иккинчи босқичда фаол иштирок этиши; тӯпни тӯсатдан урилиб қайтишида жамоанинг олдинги ва орқа чизиғини боғлаб туриши; минтақавий ҳимоянинг олдинги чизиғида минтақавий ва шахсий прессинг шароитида шиддат билан ҳаракатланиши; майдончада ва ӯз қолқони ёнида ҳар қандай баланд бӯйли рақибини таъқиблаши; ӯрта ва узоқ масофалардан ҳалқага тӯпни аниқ ота олиши керак. Унинг руҳий сенсомотор регуляцияси даражаси қуйидаги кӯрсаткичлар билан тавсифланади: оддий реакция тезлиги – 163,9 м\с; атиципация (олдиндан билиш) реакцияси тезлиги – 49,2 м\с; танлаш реакцияси тезлиги – 13,08 м\с. Марказий уйинчи баскетболба ӯзига хос,аҳамиятли уйинчи ҳисобланади. Маҳоратли уйинчи ҳисобланади. Маҳоратли марказий уйинчи ярим жамоа демакдир. У – иродавий, тезкор, пешқадам ҳужумчидир. Марказий уйинчининг силжиши ва ҳаракатлари кӯп жиҳатдан ӯйин тактикасини белгилаб беради. Айниқса, қалқон остидаги жангда унинг роли ӯта муҳимдир. Вазиятни олдиндан кӯра билиш, тажовузкорлик, меҳнатсеварлик, ӯз кучига ишонч, тезкорлик каби омиллар моделини яратишда қӯлланилади. Марказий ӯйинчининг ҳаракатлари доирасини кенгайтиришга интилиш мавжуд. Ӯртача масофадан тӯп отиш, комбинацияларда фаол қатнашиш; тезкор ёриб ӯтишни ташкил этиш – турли техник воситалар, оператив тафаккур, ӯзаро$