Ибтидоий жамоа тизими даврида жисмоний тарбия - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Ибтидоий жамоа тизими даврида жисмоний тарбия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ибтидоий жамоа тизими даврида жисмоний тарбия Р Е Ж А : 1. Жисмоний тарбиянинг пайдо бўлиши. 2. Она уруғчилиги даврида жисмоний тарбия. 3. Ота уруғчилиги даврида жисмоний тарбия.

www.arxiv.uz 1. Жисмоний тарбиянинг пайдо бўлиши. Жисмоний маданият тарихининг илдизлари жамият тараққиётининг жуда узоқ каърига туташиб кетади, яъни инсоннинг барча аклий ва жисмоний фаолияти бевосита яшаш шароитини таъминлаш билан чегараланган даврга бориб тақалади. Жисмоний тарбиянинг пайдо бўлиши хақидаги масала жисмоний маданият тарихининг энг долзарб муаммоларидан бири бўлиб, принципиал методологик ахамиятга молик. Бу масалани кўпгина олимлар ўз тадқиқотларида очиб беришга харакат қилдилар. Уларнинг тадқиқотлари мазкур муаммони ўрганиш борасида маълум даражада рол ўйнади. Бироқ, улар бу масалага ўз нуқтаи назарларидан келиб чиқиб фикр билдирганлар. Жисмоний тарбиянинг ибтидоий жамоа тузуми давридан пайдо бўлганлиги тан олинган бўлсада, пайдо бўлиш ва унинг тараққиёти масалалари ханузгача тўлақонли тадқиқ қилинмаган. Бинобарин, шу кунгача мавжуд бўлган манбаларга таянган холда, жисмоний тарбиянинг илк пайдо бўлиши хақида мантиқий фикр юритиб, улар тўғрисида муайян тасаввур хосил, қилса бўлади. Юқорида зикр қилинган масалани кўпгина олимлар узларича талқин қилганлар: - Шиллер рухидаги уйинлар назарияси: - Рейнак томонидан биринчи марта баён қилинган афсунгарлик назарияси: - Спенсер ифодалаган ортиқча энергия назарияси. Бундан ташқари, Летурно, Эспинас, Гросс каби бир қатор чет эл олимлари, жисмоний тарбия хайвонларнинг уйинига тахлидан келиб чиққан, деган назарияни олга сурдилар. Фрейд ва унинг издошлари, уйин индивидуумнинг тула қимматга эга бўлмаганлигидан далолат беради, деб исботлашга уриниб курдилар, чунки уйнида гуё инсоннинг турмуш қийинчиликларидан хаёлот оламига кетишга уриниши ифодаланар эмиш. Жисмоний тарбия ва диний маросимларнинг келиб чиқиши тўғрисидаги назариялар хам худди шу таълимотга асосланади. Қатор хорижлик тадқиқотчилар-Бюхер, Неринг, Максимов, Штернберг ва бошқалар

www.arxiv.uz хайвонлар қўлга ўргатилиши умуман, мехнат ибтидоий уйин хамда ракслардан келиб чиққан, деб таъқидланганлар. Хаксли ва Фогтлар эса, жисмоний тарбияни инсон узининг хайвон аждодларидан соф биологик йул билан мерос қилиб олган, деб исботлашга уриндилар. Бундай фикр тарафдорлари хайвоннинг ихтиёрсиз харакатлари билан инсоннинг онгли фаолияти ўртасидаги асосий фарқни кўрмайдилар. Г.В. Плеханов ибтидоий ўйинлар ва жисмоний машқлар биологик омиллардан эмас, балки одамларнинг мехнат фаолиятидан келиб чиққанлиги илмий жихатдан исботлаб берди. Н.Пономарёв ўз тадқиқотлари давомида шундай хулосага келди, инсоннинг инсон бўлишида нафақат меҳнат куролининг такомиллашиб бориши балки доимимй равишда ўз танасини мукаммалаштириш, инсон зотини асосий ишлаб чиқариш кучига айлантириш мухим ахамият касб этди. Ов қилиш мақсадида мехнатдан мухим восита сифатида фойдалана билиш янги сифатий харакат малакаларини талаб қила бошлади, масалан, ишда аввало таъсир қилиш кучининг ошиши, тезкорлик малакалари, чидамлилик ва фаоллик сингари. Инсон чексиз биологик хукмронликдан қутилди, лекин, энди унинг тараққиётида ижтимоий-тарихий қонуниятлар асосий белгиловчи бўлиб келди. Археологик қазишмалар пайтида топилган қадимий маданият буюмлари туфайли инсон тараққиёти бизнинг эрамизгача бўлган 150000 минг йиллик тарихи хақида гувохлик беради. Мехнат туфайли одамнинг жисмоний қиёфаси ўзгарди, унинг олий асаб фаолияти, организмнинг тузилиши ва вазифалари такомиллашиб борди. Аждодларимизнинг меҳнат қуролларини кашф этиши, тайёрлаши ва такомиллаштириб бориши жараёнида аста-секин воке бўлди. Бу жараён қадимга тарихнинг энг кеч даврида бўлиб ўтди (э.ав. 70000-8000 минг йиллар). Бу вақтда ўткир тишли ва суякдан ясалган учли улоқтириш қуроллари пайдо бўлди. Яшашнинг бош манбаи йирик хайвонларини овлаш эди. Бироқ мамонтлар, гор айиқлар ва йирик калтакесаклар инсон учун хавфли ракиб бўлиб қолди. Уларни

www.arxiv.uz муваффақиятли овлаш фақат илгаридан тайёрланган ва синаб курилган воситалар ёрдамида, барча қабила аъзоларининг уюштирилган хамкорликдаги фаолиятлари таъминлаши мумкин эди. Муайян жараёнда қадимий одам улоқтириш қуроли сифатида турли-туман таёқ, палохмон, найза ва шу каби буюмлардан унумли фойдаланишни ўрганди. У ўзи учун улоқтириш усулини очди, яъни сезиларли даражада учишнинг узоқлигини узайтириш йўлларини топди. Улоқтириш қуролини кўллаш жараёнида, у ўз мускулларини буйсундириб, улжанинг узоқлигига боғлиқ холда сарфланадиган энергияни чамалаш, уз хатти-харакатларини бошқара олиш қобилиятига эга бўлди. Инстинктив хужум қилиш ва химояланиш харакатларидан мувофиқлашган харакатларгача, қуролдан энг самарали фойдаланиш тажрибасини эгаллашга қадар у кўп минг йиллик йўлни босиб ўтди, кўпгина кўнгилсиз воқеалар юз берди. Бир-бирини алмашлаш асосидаги инсоннинг муваффақиятлари ва мағлубиятлари шуни кўрсатдики, филхол, баъзи фаолиятлар муваффақиятли натижаларга, бошқалари эса муваффақиятсизликка олиб келади. Шу билан бир қаторда у қуролни энг рационал эгаллашни ўрганишнинг ахамиятли имкониятларини, хужум қилиш ва химояланиш харакатлари хамда бу усулларни бошқаларнинг узлаштириш имкониятларини англади. Хаётий мухим харакат кўникмаларини эгаллаш, шубхасиз, кузатиш ва таклид қилиш орқали амалга ошади, лекин янада кўпроқ ривожланиш афсунгарлик фаолиятининг абстракт фикрсадда хайвонларни яралаган ук-ей ва найзалар билан расм солганлар. Қадимий одам кўпинча кузатган ва ушбу қонуниятларни харакатларда қўллади, чунончи унинг ёрдамида сув тўсиқларини, оёқ ботиб кетадиган юмшок қор, ботқоқли жойларни босиб ўтган. Ўлдирилган хайвоннинг захира гушти, бинобарин, йилнинг қиш пайтида узоқ вақт мобайнида сақланади, ижтимоий характердаги фаолият учун имконият яратилади. Оқибатда шунинг учун шароит пайдо бўлди, урганиш ва тажрибани узатиш жараёни ташкилий жихатдан бевосита ишдан ажралди. Ёввойи қушларни овлаш

www.arxiv.uz пайтида қўлланадиган ёки рақибдан қочиб қутулиш пайтидаги сехрли куч фаолияти доирасидаги тўсиқлар оша югуриш ва сакрашлар мустақил ривожланишни бошладилар. Масофага югуриш, сакрашлар, ракслар ва улоқтириш харакатларининг синтезлашган шакллари пайдо бўлди. Кириб келган бу даврнинг охиридаги кескин узгариш инсон тараққиётида камоннинг кашф қилиниши э.ав. 12000 йилга туғри келади. Шубхасиз камондан фойдалана билиш шундай холатларда мухим рол ўйнади, бу даврга келиб, хайвонлар сон жихатидан камайди, улар фақат улоқтириш куроли ва тузоқ ёрдамида ов қилинарди. Ўқ-ёй, янги механик «ўқ қуроли» дан чиқарилгач, кўпгина ёввойи майда ва йирик хайвонларни, қушлар хамда балиқларни овлаш имкониятини берди. Энди тез-тез ўзгартириб турадиган хайвонларнинг излари бўйлаб тентираб юриш керак эмас эди. Камонни узлаштирган кабиланинг турмуш тарзида сезиларли узгариш пайдо бўлди. Ёввойи хайвонларга бой бўлган дарё атрофидаги сўлим текислик ва водийларда нисбатан доимий манзилгохлар пайдо бўлди. Шу билан бир вақтда ғорларда илгари фақат тасвирлаган ов расмлари билан биргаликда ўзаро бахслашаётган одамлар тасвирлари пайдо бўла бошлади. Харакат тўплашига, чунончи, ёшларга ўрнатиладиган, харбий тайёргарлик кирадиган бўлди. Шубхасиз, бу сохадаги вазифаларнинг ўсиб бориши билан боғлиқ холда етуклик ёшига ўтишнинг тайёргарлик шакллари ривожланди, аниқроғи, унинг якуний акти-бағишлов маросими эди. Тарбиянинг уюштирилган шакллари ва бошлангич тарбиявий фаолият турлари шаклланди. Бироқ, бу ерда келтирилган жисмоний маданиятнинг пайдо бўлиши жараёни инсон карама-қаршилигидан махрум этилган бўлиши мумкин эмас. Кундалик хаётдаги қийинчиликларни онгли равишда енгиб ўтиш шундай тажрибани эгаллаш билан чатишиб кетди, бинобарин, жамият мавжудлигининг шаклларидан хақиқий малакаларни таъминлаб берди. Археологик топилдикларга асосан, бунга тахминан э.эв. 40000 йилларгача бўлган даврлар киради. Шунингдек охирги асрлар мобайнида йиғилган этнографик маълумотларни таккослаш асосида эътироф этиш мумкин,

www.arxiv.uz инсоннинг жисмоний ривожланиши энг қадимий кечки даврида хам ўзига хос афсунгарлик фаолияти кузатилади. Унда ибодат қилиш йўқ эди. У муқаддас санашларга сажда қилиш ёки нариги дунёдаги рухларга эътиқодини ифодалай олмасди. Мавжуд белгиларнинг тасдиқлашича у асосан, иқтисодий жихатдан ўз-ўзини химоя қилиш функцияларини бажарган, шунингдек, ижтимоий бошқарув функциясини, чунончи, кенг маънода ўзида табиатнинг алохида ходисаларини билишнинг рамзи бўлди, инсоннинг табиатга боғлигини тўлдирди. Жисмоний маданият нуқтаи назаридан бу ерда хурофий маъно шундан иборатки, агар расмдаги ёки барелофдаги одам, таъқиб қилаётган хайвон ёки ўз душмани билан «олишуви», «боғлаши» ва «галаба» қилиши тасвирланган бўлса, у холда, демак, у гўё хақиқатда уларнинг устидан ғалаба қозонган. Бу шундан далолатки, манзарада тасвирланган хайвон атрофида ов харакатларини таклид қилиб, завқ билан уйинга тушганлар, найза улоқтирилган, ўқ-ёй узишган у вақтда, ифодаланган ракиб шахси устидан «ғалаба қилиб», хақиқий мақсадга эришилган. Бинобарин, бу ерда функциянинг рамзийлигини алмаштириш тўғрисида гап бормайди, реал мақсадга йўналтирилган фаолиятга асосланади. Ғоя хам, эътиқод хам ғаройибликни яратмайди, хақиқий харакат, у холда, бугунги кунда хақиқий мусобақа стрессида бажариладиган профессионал спорт тилида машқ сифатида эътироф қилинади. Буларнинг барчасини ғорлардаги топилдиклар ишончли тарзда тасдиқлайди. Тараққиётнинг навбатдаги боскичида мезолит ва неолит даврида (э.ав. 8000-3000 йиллар)-тирикчиликнинг асосий манбаи дехкончилик ва чорвачилик бўлди. Кабилаларнинг алохида гурухлари ўтроқ турмуш тарзига ўтдилар. Эрамиздан аввалги VII минг йилликдан бошлаб ажралган патриархал жамоа тузуми марказлари пайдо бўла бошлади. Халқларнинг жисмоний маданияти, чупонлик билан шуғулланганларда югуриш, сакраш, улоқтириш ва ёввойи хайвонларни таъқиб қилиш ўз хаётий заруратини йўқотди. Олдинги режага асосан отда юриб куршаб ов қилиш,

www.arxiv.uz дехкончилик жамиятларининг кураш ва оғирлик кўтаришга бўлган қизиқишлари, ракслар ва йоглар хилидаги табобат, эътиқодга асосланган, хосилдорлик билан боғлиқ бўлган. Утроқ хаёт тарзига ўтиш ер ва худудлар, энг унумдор жойларга бўлган курашни кескинлаштирди. Бу зарурат ўсмирларни мустақил хаётга тайёрлаш жараёнини мураккаблаштиришга олиб келди. Бағишлов маросимларининг оғирлик маркази, жанговар тайёргарлик учун характерли бўлган синовнинг янги шаклларига мослашиш, харакат шаклларига янада кўпроқ эътиборни тўплашга кучди. Ёввойи хайвонларни таъқиб қилиш ва куршаб овлаш, чунончи амалий жихатдан кабиланинг барча эркаклар таркиби иштироқ этадиган, харбий юришлар характерини олди. Кимнинг олдин бўлиши учун ўтказиладиган яккама-якка олишувлар, «куч синаш» ёки «олдиндан айтиш» учун хизмат қилган, шундай ташкиллаштириб туриладиган мусобақалар улар кураш олиб бораётганларнинг енгилмаслик рамзи ва қахрамонларнинг биргаликдаги кучининг ўз тимсоли бўлган. Аниқ шундай мақсад-«чоғлаш» ва «қўрқитиш» таъқиб ва рақибига жангдан олдин чақирик ташлаш, деярли барча халқларнинг мифологиясида шу тўғридаги фикрлар мавжуд. Хўжаликни идора қилишнинг янги шакллари пайдо бўлиши билан кишилик жамиятини уюштириш шакллари анча мустахкамлана борди. Жамоаларнинг пайдо бўлиши ва тараққий этиши билан аста-секин маданият сохасида хам узгаришлар содир бўлди. Энди одам ўзига доимий турар жой қурди, кийим-кечак пайдо бўлди, тасвирий санъат бунёд этилди. Қўшиқ, ўйин ва ракслар ижро этиладиган турли байрамлар кенг тарқалди. Шу даврда дин бунёдга кела бошлайди. Жисмоний тарбия элементларининг пайдо бўлиши хам худди шу даврга тўғри келади. Бевосита мехнат билан боғлиқ бўлган кўпгина мусобақа ўйинлари мустақил тарбиявий аҳамият касб этади ва улардан уруғ жамоасининг турли ёшдаги гурухлари фойдалана бошлайди. Меҳнатнинг жинс ва ёшга қараб табиий равишда бўлиниши эндигина туғилиб келаётган ибтидоий жисмоний тарбияда хам ўз ифодасини топди. Жисмоний тарбиянинг янада ривожланишида ибтидоий санъат хам катта рол

www.arxiv.uz ўйнади. Санъат кишиларнинг фикр ва туйғуларини бойитди, уларнинг маънавий дунёсини такомиллаштирди. Ўйин ва раксларда такрорланадиган мехнат ва мудофаа характеридаги кўпгина харакатлар энди бевосита меҳнат предметига йўналтирилмас эди. Бу харакатлар жисмоний машқлар сифатида нисбатан мустақиллик касб этди. Жисмоний машқларнинг мусобақа ўйинлари шаклида вужудга келиши ибтидоий тузум кишисини тарбиялашда тубдан ўзгариш ясади. Оналик уруғчилик тузуми (матриархат) ва оталик уруғчилик тузуми (патриархат) ўзига хос тараққиёт хамда жисмоний тарбия хусусиятларига эга бўлган. 2. Оналик уруғчилиги даври. Ибтидоий жамоа тузумидан юқори палеолит даврига ўтилиши билан ишлаб чиқарувчи кучлар, ижтимоий мунособатлар ва одам қиёфасида ўзгаришлар пайдо бўлган. Бу даврда келиб мехнат қуроллари анча такомиллашган, суяк ва шохдан ясалган буюмлар: игна, бигиз, кармоқ, камон уки ва хар хил безаклар шаклланган. Одамлар тош ва суякларнинг пармалаганлар. Тош ва сопол идишларга хайвонларнинг расмини чизганлар. Сўнгги палеолит даврининг ютуқларидан бири найзанинг ихтиро қилиниши ходисаси эди. Найза туфайли овчилик ривожланди, тирик хайвонларни биргалашиб овлаш ахамият касб этди. Палеолит даврида тасвирий санъат ривожланди. Бу даврга келиб одамлар ўзларига уй қурганлар, тошлар ва қояларга расм солганлар, тош ва суякларга хайвонлар, балиқлар ва одамларнинг қиёфаларини чизганлар. Неолит даври кашфиётларидан яна бири хунармандчиликнинг вужудга келишидир. Энди ибтидоий одамлар фақат хайвон териларидан фойдаланиши билан чекланиб қолмасдан унинг жунидан хамда ўсимликлар толасидан тўқилган матоларидан кийим кечаклар тикиб кийишни узлаштирдилар. Бу даврда жамоада хали ибтидоий уруғчилик «коммунаси» хукмрон бўлиб, она уруғчилигида давом этарди. Шу боисдан дунё олимлари

www.arxiv.uz неолит даврини матриархат уруғчилик тартибларининг гуллаган даври деб бахо берадиган. Она уруғчилик жамоасининг гуллаб яшнаган даврида уйин учун махсус тайёрланган нарсалар (жундан қилинган копток, найзабозлик таёқлари, учи тумтоқ найзалар, палахмон, уйинчоқ ёй, боши эгри хасса ва бошқа нарсалар) пайдо бўлган. Хаммага маълумки, найзанинг ушлаш тартиблари, уни аниқ мўлжалга олиш ва узоққа отиш деярли қулай ёки осон эмас. Уни ушлаш қоидалари, улоқтириш усуллари мавжуд. Бундан ташқари, найзани отиш учун етарли даражада куч, чаққонлик, тезкорлик, чама олиш, улжани аниқ кўзлай билиш ва бошқа сифатлар зарур бўлади. Бундан кўриниб турибдики, мўлжалланган натижага эришиш учун махсус тайёргарлик машқлари ёки харакатларига ўргатиш зарурати пайдо бўлган. Гурзи, найза, суйил ва ёйидан отиш ибтидоий жисмоний тарбияга кириб унинг энг мухим таркибий қисмини ташкил қилган. Ёшларни ёй отишга ва бумеранг иргитишга ўргатиш айниқса мураккаб бўлган. Матриархат тузуми шароитида жисмоний тарбия элементлари таълим тарбия жараёнида ўринли қўллана бошланди. Чунончи, тайга минтақасида яшайдиган манси, ханто ва нанайларда айниқса қарши мусобақа ўйини айниқса оммалашган эди. Ёшларни бу ўйинга ўргатишга чопиш ёйдан отиш унсурлари, «айиқ» билан курашиш усуллари ва хоказолар киради. Кучманчи ненецларда буғуга қарши уйин мусобақаси кенг тарқалган эди. Бу ўйин ёрдамида ёшлар чангида «буғу» кетидан қувишга, арқон ёрдамида «буғу» нинг қаршилигини бартараф этишга ўргатиларди: Уйин усули йўли билан ибтидоий одамнинг жисмоний ва ақлий қобилиятлари машқ қилдирилар эдики, унинг асосини атрофдаги дунёга ўз таъсирини кучайтиришга, табиат кучларини ўз измига фаол буй синдиришга бўлган ижодий истаклар ташкил этади. Оналик уруғчилиги даврида бир қанча уйин асбоблари хам ихтиро этилган эди. Масалан, хиндуларда оталик уруғчилиги даврида ўтиш

www.arxiv.uz босқичидаёқ ичи қовак ва яхлит каучукли коптоклар, махсус чаналар бор эди: улар бу копток ва чаналардаги фақат хўжаликлардагина эмас балки мусобақаларда хам фойдаланганлар. Колумб давридаёқ оврупалик хиндуларнинг коптоклари кастильяликлар (Испания) нинг коптокларидан афзал эканлигини тан олишга мажбур бўлган эдилар. Хиндулар томонидан резина коптокнинг кашф этилиши кўпгина бошқа Оврупа халқларида хам копток ўйинининг янада равнақ топишида мухим роль ўйнайди. Ибтидоий одамлар суякдан ишлаган чапгилар, конькилар, копток билан ўйнашга мўлжалланган ракеткалар ясашга. Оналик уруғчилиги жамоасидан аёл мехнат ва мудофаа фаолиятида эркак билан баб-баровар қатнашар эди. Мавжуд археологик ва этнографик материалларидан маълум бўлишича, ўша вақтларда муштлашиш, курашиш, югуриш, таёқбозлик, найза иргитиш, ёй отиш, борасида ва бошқа шу каби сохаларда аёлларнинг махсус мусобақаси хамда аёллар билан эркаклар мусобақаси ўтказилар эди. Баъзи бир маълумотларга қараганда, аёлларнинг бундай машқлари, масалан, скиф ва массагет кабилалалридан сақланиб қолган. Ибтидоий жамоа жисмоний тарбия сохасида ўз аъзолари зиммасига маълум мажбуриятлар юклади. Ёш авлод хаётда зарур бўлган эпчиллик, чидамлилик, кучлилик, жасурлик ва қатъиятлик каби қобилиятларга эга бўлиши лозим эди. Баъзи кабилаларда, масалан, шарқий Бразилиянинг бороро ва конелла йигитлари маълум синовлардан ўтмагунча хатто уйланишлари хам мумкин эмас эди. Шунингдек, Марказий Осиё халқларида йигитларнинг йўналиши учун суяк синдириш, этган (суяк гуштдан) ажратиш, ўтин ёриш асосий синовлардан хисобланган. Бразилия тадқиқотчиларидан Бутан «бу бадан машқларининг қийинлиги шундаки, югураётган киши елкасида оғир бир ёғоч бўлагини кўтариб бориши ва югуриб бориб, нишонга тегизиши лозим», деб ёзган эди. Мексикалик хиндуларда югуриш мусобақаси 20 километрлик масофани айланиб ўтишдан иборат эди. Этнограф Цобель хиндуларининг карагумлар кабиласидаги

www.arxiv.uz аёллардан баъзиларининг анча катта масофани эркаклар билан айни бир вақтда югуриб ўтганлиги кузатган. Шарқий Африкадаги кўпгина ибтидоий кабилалардан лангарчуп билан сакраш ва югуриб келиб баландликка сакраш мусобақалари хам бўлганлиги маълум. Чунончи, ва туси кабиласида югуриб келиб баландликка сакраш ва лангарчуп билан сакраш турли байрамлар вақтида ўтказилган. Ибтидоий жамоа тузуми шароитида сузишнинг турли усуллари ва унсурлари пайдо бўлган, каноэ ва байдарка хилидаги енгил узунчоқ қайиқлардан фойдаланганлар. Баъзи бир манбалар ибтидоий жамоа одамларида диск улоқтириш машқи хам бўлганлиги кўрсатади. Лекин, бу хали мусобақа тури сифатида мустақил бўлмаган, балки мажмуавий тавсифдаги ўйинлар таркибига киритилган. Лапак (диск) кактус ўсимлигидан тайёрланган ва юмалоқ шаклида бўлган, у олдин тиканлардан тозаланган. Диск хам ўнг, хам чап кўл билан улоқтирилган. Уйновчилар икки гурухга бўлинган. Биринчи гурухдаги ўйновчилар навбат билан лапакни улоқтирган пайтда, иккинчи гурух ўйинчилари навбат билан учиб келаётган лапакга ёй ўқи билан тегизишга харакат қилганлар. Ўқи нишонга тегмаган ўйинчилар ўйинидан четлатилган. Юқорида зикр қилинганлардан кўриниб турибдики, хозирги замонавий спорт турлари ва жисмоний машқларининг қатор унсурлари оналик уруғчилиги тузумида пайдо бўлганлигидан далолат беради. Оталик уруғчилиги даврида жисмоний тарбия. Ривожланиб бораётган дехкончилик ва чорвачилик маданияти хамда иқтисоди заминида катта оилани жамоаларда эркакларнинг мавқеи оша борган хамда матриархат емирилиб, ота хуқуқи-патриархат қарор топган. Энди қариндошчилик отага қараб олиб бориладиган бўлган. Болалар хам ота мулки хисобланиб, меросни отадан ола бошлаган. Жамоаларининг мол-

www.arxiv.uz мулкларини қўриқлаш эхтиёжи харбий кабила иттифоқларини вужудга келтирган. Ибтидоий жамоа тузуми йиллар ва асрлар оша ривожлана бориб, тараққиёти давомида уруғчилик жамоаси икки боскични босиб ўтди. Бу даврда жамоа оналар хукмронлиги-матоиархатга асосланган эди. Ўша даврнинг урф-одатларига кўра бир жамоа аъзолари ўртасида ўзаро оила қуриши, яъни эр-хотин бўлиши мумкин эмасди. Албатта, бир жамоа эркаклари бошқа бир жамоа аёллари билан «оила» кўрган эркак бамисоли мехмон саналар эди, иши битгач, ўз жамоасига қайтиб кетарди. «Оила» ни бошқариш, уни боқиш, бола тарбияси ва уни тақдири билан отанинг иши бўлмасди. Бу юмушлар билан асосан оналар шуғулланар эди. Туғилган бола холасини, тоғасини танигану, аммо отасини танимаган. Шу боисдан бола олдида ота нуфузига қараганда тоға нуфузу эътиборлироқ ва қимматлироқ бўлган. Чунки, тоға она уруғи жамоасини нафақат моддий жихатдан балки, барча сохаларда химоя қилувчи ва қўриқловчи шахс бўлган. Бу даврда қариндош-уруғлар ўртасидаги никох тақиқланган, яъни Экзогамия пайдо бўлган. Бу эса инсоннинг биологик жихатдан такомиллашиб боришини таъминлаган. Оила катта ота уруғчилиги жамоасига айлана бошлайди. Моногамияга- ягона никохлиликка ўтила бошланди. Ота уруғчилик оилалар йиғиндиси патриархат уруғни ёки уруғчилик жамоасини ташкил этади, уруғлар йиғиндиси ва умум кабила ерларига эга бўлган кабилаларни хосил қилади. Кабилавий мунособатларнинг ривожланиши билан ўзаро маданий таъсир кучаяди, жисмоний тарбия тажрибаси хам бойиб боради. Кўпгина кабила ўйинлари ва жисмоний машқларидан энди бир қанча кабилалар бахраманд бўлади. Она уруғчилиги шароитида бўлмаган, жанговар мусобақа ўйинлари пайдо бўлади. Жанговар, шон-шафқат ва шухрат тушунчалари туғилди.

www.arxiv.uz Патриархат тараққиётининг илк боскичида кабилалар ўртасида юзага келадиган жанжал ва низолар кўпинча бир-бирига қарама-қарши бўлган кабила вакилларининг яккама-якка кураши билан хал этилар эди. Баъзан жанжаллар биргаликда шодиёна мехмондорчиликлар уюштириш, бир-бирига совғалар бериш, ака-ука тутиниш ва хоказолар билан якунланарди. Жисмоний машқлар кабилалар ўртасидаги дўстлик муносабатларининг ривожланиш ва мустахкамланишида катта рол ўйнар эди. Кабилалар ўртасида ўтказиладиган мусобақалар жараёнида жамоа шон-шараф, ор- номус, ўзаро бир-бирини қуватлаш, анча заиф рақибга ёрдамлашиш ва бошқа тушунчалар ривожланиб борар эди. Келишмовчиликларни мусобақалар йўли билан хал қилиш патриархат тузумида яшаган кўпгина кабила ва элатларга хос бўлган. Масалан, эскимосларда турли гурухларнинг тўқнашуви вақтида хар бир гурухдан жангчилар танлаб олинган. Улар таёқбозликда мусобақалашиб, уларндан бири енгилдан, демагунча мусобақа давом этган. Коряклар, тунгуслар ва чукчилар орасида спорт кураши шаклидаги яккама- якка олишув кенг тарқалган эди. Янги Гвинеядаги кўпгина Ғарбий Европа тадқиқотчилари мусобақа-ўйинларининг болалар ва катталар ўртасида жуда кенг тарқалганидан хайратда қолган эдилар. Ишлаб чиқариш ва ижтимоий хаёт ўзгаришлари оқибат-натижасида жисмоний тарбия сохасида хам бир қанча янги ходисаларнинг содир бўлишига сабаб бўлди. Эски ўйинлар кўпинча, илгари овчилик терминаларини сақланган холда харакатлар тавсифига кўра, жамоа овчилик машқларининг илгариги услуб ва усулларига энди бевосита мунособатда бўлмас эди. Масалан, илгари, одатда жамоа овчилик ўйинлари мажмуасига кирган муштлашиш, курашиш, оғирлик кўтариш ва хоказолар аста-секин эркакларининг индивидуал, мустақил мусобақа турига айланди. Овчилик ўйинлари овчилар турмуш анъаналарини акс эттириб келган эски мазмунини ёқотди. Айни вақтда дехкону чорвадорларнинг мехнати ва турмушини акс эттирадиган янги мусобақа ўйинлари пайдо бўлди. «Подабоши», «Коч болам, калхат

www.arxiv.uz келди». « Чунон» . «Кирчовут» ва бошқа шу сингари халқ ўйинлари, афтидан уз илдизлари билан ибтидоий жамоа тузуми давридаги мусобақа ўйинларига бориб такалса керак. Бу ўйинларда ибтидоий дехконлар ва чорвадорларнинг ўйинлари учун характерли бўлган маросим хамда мусобақа унсурлари шу кунгача сақланиб келинган. Кўпгина халқларда хўкиз билан олишув ўйин кенг тарқалган эди. Бу ўйинларда ёввоий хайвонларни қўлга ўргатиш хамда хонаки қилиш йўллари ва усулларини ифадоловчи жисмоний машқлар кирар эди. Ота уруғчилиги даврида ибтидоий одамларнинг ўйин ижодини таркибий унсурларга ажратиш, ихтисослаштириш жараёни кучаяди. Масалан, чорвачилик билан шуғулланадиган кабилаларда қўй-эчки, от билан боғлиқ бўлган ўйинлар, асосан, болалар ўртасида сақланиб қолган. Катта ёшдаги кишилар ўртасида эса бу ўйинлардан фақатгина айрим машқларгина фойдаланилган, бу машқлар спортнинг мустақил элементлари сифатида таркиб топди: отларда тезликда «Ким узар» га пойга қилиш, катта юкларни ташишда пойга қилиш, пиёда пойга қилиш, чопиб кетаётган отга каманд ташлаш, бир жойда турган ёки хавода айланиб турган буюмлар арқон ташлаш ва хоказолар. Кураш сингари мусобақа тури хам шаклдан узгарди. Агар илгари хайвон терисига ўралиб рақс харакатлари ва сакрашлар билан курашга тушилган бўлса, энди ракс мустақил бўлиб ажралиб чиқди, кураш эса спорт тавсифига эга бўлди. Ибтидоий жамоа тузумининг емирилиш пайтида кулчилик Бунёдга келди, лекин у дархол ишлаб чикаришнинг асосий усулига айланмади. Дастлабки вақтларда кабилачилик мунособатларида ҳали халқ ҳокимлиги анъанаси сақланиб қолиб, кабила аристократияси ҳокимиятининг чекланиб турди. Лекин энди : кабилалар ўртасидаги тўқнашувлар жиддий харбий харакатлар тавсифини ола бошлаб, уларнинг асосий сабаби бойлик орттиришдан иборат бўлиб қолди. Харбий дохий раҳбарлигида махсус қуролли кучлар пайдо бўлди : бу харбий дохий диний ва дунёвий бошлиқ, устоз ва мураббий хам эди, кўпинча, кабиланинг йўлбошчиси, унинг

www.arxiv.uz топшириқларию буйруқлари жамоа аъзолари учун қонун хисобланган. Бу хол эса кабиланинг оддий аъзоларини ташкил қилишнинг махсус шаклларини келтириб чиқарди. Махсус қуролли гурухдан бошқаришнинг халқ кенгаши вужудга келиб, бу кенгаш қуролланган халқдан ташкил топарди. Халқ кенгашининг вазифаси жамоанинг барча аъзоларини химоя қилишдан иборат эди. Овул истехкомлари пайдо бўлди ва қабиланинг бошқа кабилалар хужумларидан харбий мудофаа қилиш маданияти ривожланди. Қишлоқ ва шахарлар турли хилдаги хандаклар, кўтармалар, девор-говлар, кейинчалик эса, харбий миноралар ва хоказолар билан ўралган мустақил қалъаларга айлана бошлайди. Ижтимоий ходиса бўлган уруш жангчини машқ қилдиришнинг янги шакли ва услубларининг юзага келишига, янги жанговар ўйинлар ва жисмоний машқларнинг ривожланишига имкон берар эди. Жисмоний тарбия ижтимоий хаётда янги функциялар касб этди. Ундан патриархат аристократия қўшинларга харбий хужумлар қилиш учун махсус харбий қуролли гурух аъзоларини тайёрлаш мақсадида фойдаланди. Халқ хам жисмоний тарбиянинг ранг баранг хилларидан фойдаланиб ўзини чиниқтирар ва душман боскичларига қарши мардонавор қаршилик кўрсатар эди. Жисмоний тарбия мехнат ихтиёжи туфайли унинг фарзанди бўлиб пайдо бўлган. Жисмоний тарбия дастлаб мехнат жараёнида таклид қиладиган ва унга тайёрлайдиган машқ хамда ўйинлардан иборат бўлган. Жамиятда уруғчилик жамоаларининг пайдо бўлиши ва ривожланиш жараёнида уйновчиларнинг ўйинлари ва харакатлари аста секин абстрактлаша борган. Уйин учун сунъий буюмлар (жихоз ва анжомлар): коптоклар шарлар, чавговлар, ракеткалар, бакайлар, қозиқчалар ва хоказолар пайдо бўлган. Б у нарса кишилар ижтимоий фойдали фаолиятининг нисбатан мустақил сохаси бўлган жисмоний тарбия унсурлари таркиб топиши боскичининг бошлаганлигидан далолат беради. Жисмоний машқлар, рақслар, жамоа мусобақа ўйинлари ва яккама-якка курашлар, диний маросим байрамларидаги урф-одатларнинг ажралмас қисми бўлиб қолган.

www.arxiv.uz Илк ибтидоий тузумда жисмоний тарбия тараққиётида икки марта кескин узгариш бўлиб ўтди. Биринчи ўзгариш йирик хайвонларни овлаш хаётининг отнинг мехнат жараёнида ажралишга олиб келди, аста-секин харакат тизими такомиллашиб борди ва уни хаётнинг бошқа сохаларига кўчирди. Пайдо бўлган янги фаолият (жисмоний тарбия) доирасида бевосита фойдали тана машқлари дифференцияси бошланди, ракс харакатлари ва ўйин элементлари. Иккинчи кескин узгариш-илк ибтидоий жамоа тузумига ажралиш-тайёргарлик ва танлашнинг жамият томонидан белгиланган меъёрлари пайдо бўлди, қайсики ижтимоий манфаатлар воситасига айланди. Харакатнинг асосий элементлар шаклидан, илк афсунгарик доирасида хосил бўлган, ўйин ва маросимлар бизнинг кунларда жисмоний тарбия харакати тизимининг юқори даражасига қўтарилди. Бу жараён мобайнида жисмоний тарбиянинг харакат материали доимий стилизация, дифференциация ва интеграцияга дучор бўлди. Бироқ, хатто энг ривожланган жисмоний тарбия ва спортда хам фаолият турлари элементлари яширинади, инсоннинг табиатнинг забт этишга интилишини гавдалантирадиган, хатти- харакатлар бўлак-бўлак ёхуд бир-бири билан биргаликда бугунги жисмоний маданиятга ўсиб келди, масалан: А) туп билан боғлик ўйинлар, оғир атлетика, ядро иткитиш ва ов оркасида ишлаб чикариш жарайнлари туради: Б) от спорти, югуриш, сакраш, автопойга, чанги ва коньки спорти, қайиқлар мусобақалари орқасида фаолият турлари, харакатланиш ва тўсиқлардан ўтиш билан боғлиқ бўлганлар туради: В) даволаш гимнастикаси ва массаж оркасида табиблик тажрибаси: Г) отиш, найза ва лапак улоқтириш, кураш ва бадантарбиячиларнинг оммавий чиқишлари орқасида алохида жангговар фаолият ёки унинг элементлари қараб туради.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Karimov I.A. O`zbekiston kelajagi buyuk davlat, T., «O`zbekiston» 1992 y. 2. O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, T., «O`zbekiston» 1992 y. 3. O`zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to`g`risidagi qonuni», T., «O`zbekiston», 1992 y. 4. Ismoilov R., Sholomitskiy Y., O`zbekistonda fizkultura tarixi, o`quv qo`llanma, T., «O`qituvchi», 1969 y. 5. O`zbekiston tarixi va madaniyati, T., «O`qituvchi», 1992 yil.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Феодализм даврида жисмоний тарбия

Урта асрлар даврида Узбекистонда жисмоний тарбия. (IV-XIV асрлар)

Қадимги дунё санъати. Ибтидоий жамоа даври санъати

Жисмоний тарбия гигиенаси

Жисмоний тарбия гигиенаси