Қадимги дунё санъати. Ибтидоий жамоа даври санъати - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Қадимги дунё санъати. Ибтидоий жамоа даври санъати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1436.5 KB

Ko'chirib olish

Қадимги дунё санъати . Ибтидоий жамоа даври санъати Режа: 1. Қадимги дунё санъати . Ибтидоий жамоа даври санъати 2. Нолит(мил. а.6-4 мингинчи йиллар) даври санъати 3. Расм. Сўғд ҳайкаллари . а.б.

Марказий Осиё минтақасидаги табиий шароитнинг қулайлиги, экологик муҳит бу ерларда инсониятнинг илк манзилларининг пайдо бўлиши ва ибтидоий жамоа тузумининг шакилланишига имкон берди. Шу заминнинг ажралмас қисми бўлган Ўзбекистон ҳудудида жуда қадим замонларданоқ одамзод истиқомат қилиб келган. Қ адимшунослар фикрига кўра бу заминда миллион йилдан бери одам яшаб келмоқда. Турон заминининг Жай ҳ ун ва Сай ҳ ун дарёлари орали ғ идаги ҳ авзада кишилик жамиятининг илк шаклланиши, унинг ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожи ўзига хос эволюцион тараққиётда бўлиб ш у ерда ибтидоий т ў да, қадимий тош асрининг ибтидоий жамоа хўжалиги ва ниҳоят ибтидоий санъат ривожи мавжуд бўлди. Ўзбекистон ҳудудида қ адимий ибтидоий маданият тош асрининг илк босқичида мил. аввал 700 - 600 минг йилликдан 100 мингинчи йилларгача бўлган давр бориб тақалади ва бу маданият оддий меҳнат қуроллари – тошдан ишланган чопқичлар сифатида пайдо бўлган. Шундай қуроллар Су ғ во ҳ асининг Селенгур ғ оридан, Охангарон дарёси яқинида Кулбўлоқ манзили , Бойсун то ғ лари ва Заравшон оазисида Омонқўтон, Зирабўлоқ, Қ ўтирбўлоқ дан топилган. Бу топилган меҳнат қуролларининг илк намуналари асосан икки томонига ишлов берилган чопқичлар бўлиб унинг бир томони учли ва ўткир бўлишига э ъ тибор берилган. Тош асрининг йирик манзили Селен ғ ур ғорида ги ашёлар шундан далолат беради . Тош асрининг юқори босқичига келиб ҳозирги замон одам қиёфаси шаклланди, одамлар табиий ғорларни ўзлаштира бошладилар, ҳайвонлар терисидан кийимлар тайёрладилар.Улар эндиликда тошдан ташқари суяк, ёғочдан ўзлари учун керакли буюмларни ярата бошладилар, бигизлар пайдо бўлди. Бу даврга келиб оловни ихтиро этилиши одамлар жамоасини яхлитлашишига олиб келди. Одамлар яшайдиган жойларда эса меҳнат қуроллари ясайдиган устахоналар пайдо бўла бошлади. рассомлик, ҳайкалтарошлик, меъморчиликнинг дастлабки кўринишлари шакллана бошлади. Ибтидоий одамлар ўз меҳнат ва ов қуролларга, кундалик

турмушда ишлатадиган буюмларга турли белги ва чизиқлар чизиб уларни гўзаллигини орттира бошладилар, ўзлари учун безак-тақинчоқлар яратишга ҳаракат қилганлар Обишер (Фарғона), Мачой ғори (Бойсун)дан топилган суяк бигизлар, турли тақинчоқ-маржонлар, шунингдек аёл ҳайкаллари шу давр кишилари «нафосати» далилидир. Аста-секин одамлар катта бўлмаган жамоаларга бирлаша бошладилар. Улар нинг тез бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтиш, янги ерларни ўзлаштириш имкониятини берди. Бу имконият бир жойда пайдо бўлган ғ оялар н и янги ерлар г а етиб боришига асос яратди. Инсон тафаккури ва у билан бо ғ лиқ ижодий фаолиятни ривожлантирди. Б алиқ тутиш т ў ри, овчилик учун камон , ўткир найзали камон ўқи ихтиро этилди , ҳайвонлар қўлга ўргатила бошланди. Кўчиб юриш учун зарур сол қайиқлар яратилди. Мезолит асрига келиб (мил.ав.12-7 мингинчи йиллар) кўп жойларда йирик ҳайвонлар қирилиб кетди. Майда ҳайвонлар овига эса якка овчиликка олиб келди. Бу ўз навбатида шахсий мулк масаласига бориб тақалди. Энди ов қилинган майда ҳайвон гўштини катта жамоада тақсимлаш у ёқда турсин кичик жамоа учун ҳам камлик қила бошлади. Молларни қўлга ўргатиш кенгайди. Шу даврнинг машҳур ёдгороликлари Фарғонада Обишир, Тошкентла Бўзсув, Сурхандарёда Мачой ғорларидан топилган. Тош асрининг дастлабки расмлари қоя тош юзалари, ғор девор ва шипларига, суяк юзаларига ишланган. Уларда турли ҳайвон ва қушлар тасвирини акс эттирилган. Ўзбекистон ҳудудида шундай тасвирлар Тошкент, Сурхондарё, Фарғона, Жиззах, Сирдарё вилоятларида сақланиб қолган. Тасвирлар чақа қилиш (яъни қаттиқ тош билан уриб юзада чуқурчалар ҳосил қилиш), қаттиқ қурол билан юзани тирнаш ёки чизиш йўли ёки табиий бўёқлар (рангли тупроқлар)ни мол ёғи билан аралаштириш асосида юзаларга расмлар ишланган. Обирахмат, Хўжакент (Тошкент), Суратсой, Соймоли тош (Фарғона), Зараутсой (Сурхандарё), Тақа тош (Жиззах) расмлар машҳур.

1 2 Бу тасвирларнинг кўпчилигида ҳайвонларнинг алоҳида турган ҳолати, ҳайвонлар тўдаси, аста, ов манзараларини акс эттирувчи расмлар учрайди, Шундай дастлабки расмлардан қояга чақалаб ва чизиб ишлаган хайвонлар расми тасвири эътиборли. Расм 1,2. Уларда ибтидоий рассом ҳайвонга хос хусусиятларни қоя тош юзасига чақалаш услубида бажарган. Яраланган ҳайвон тасвирига эьтибор беринг. Унда ибтидоий рассом яраланган ҳайвон тасвири орқали ўзини тушунча ва кечинмаларини тасвирлашга ўта бошлаганини кўриш мумкин. Инсон тафаккуридаги бу ўзгаришлар кейинги давр кишиларида янги пағонага кўтарила бошлаганини кўрамиз. Шу ўринда Зараутсой расмлари алоҳида ўринни эгаллайди. Зараутсой-Камар ғоридаги ов манзараси расми машҳур. Зараутсой расмларининг бошланиш палеолит даврининг сўнги босқичига тўғри келади. Дастлабки расмлар алоҳида ёки бир неча ҳайвон тасвири ишланган. Ибтидоий рассом бу ишларда ўзини кўзатувчан ва кўрган нарсасини имконияти бўйича тўлиқ акс эттиришга интилгани ҳолда жуда оддий ва содда шакллардан фойдаланади. Рассом ҳайвонлардан буқани

хусусиятларини яхши хис этган, уларнинг қудрати кучи ва ҳаракатдаги вақтини ишонарли ва ҳаққоний тасвирлаган. Зараутсой расмларидан «Ов қилиш» композицияси бирмунча мураккаб, мазмуни эса давр кишилари ҳаёти, яшаш тарзи ва фикр юритиш қобилиятини намоиш этади. Ов манзараси. Зараутсой расм парчаси.Мил.аввалги 12-10 мингинчи йиллар. Сурхандарё, Бойсун тумани. Одамлар кучли ҳайвонларни ов қилишда ўзлари учун нафақат камон балки, ҳимояланиш, ҳайвон психологиясини билган ҳолда унинг олдига ниқобда яшириниб бориши мумкинлигини кўрсатади. Одамлар сомондан пичан ғарамини эслатувчи ниқоб ясаб олганликлари уларни ҳайвон олдига яқин бориш имкониятини берган. Овчиларнинг кўриниб турган оёқлари эса уларнинг ҳаракатини кўрсатса, итларнинг олдинга ташланган оёқлари шу ҳаракатни янада кўчайтиради. Композицияда тасвирланган буқа (навос) хотиржам, бақувват, лекин зийрак ўз емиши билан банд. Бир қарашда содда, оддий бўлган ана шу ибтидоий санъат давр моҳияти, инсон тафаккури ривожини билишда ниҳоятда катта аҳамиятли эканлилиги билан қимматлидир. Нолит(мил. а.6-4 мингинчи йиллар) даври санъати

Ўрта тош асри(мезолит, мил.ав.12-7 мингинчи йиллар)нинг сўнги янги тош (неолит, мил. Ав.6-4 мингинчи йиллар) асрида деҳқончилик ва чорвачилик ўтиш тезлашди. Кўп ерларда ўтроқ ҳаёт бошланди, уруғ жамоаси шаклланиб жуфт оила шакли пайдо бўлди. Она уруғи (матриархат) даври бошланди. Бу ривож меъморлик тасвирий ва амалий санъатда ҳам ўз ифодасини топди. Эндиликда инсон табиат инъом этган маҳсулотларни истеъмол қилиш билан чегараланмай, балки ўзи ҳам ишлаб чиқариш, моддий бойликларни кўпайтиришга ўта бошлади. Бу даврнинг муҳим ютуқларидан бири бу оддий лойдан мустаҳкам сопол буюмлар ясаш бўлди. Одамлар оловдан фойдаланиш ва унинг ёрдамида исиниш ёки овқат пишириш, балки унинг ёрдамида ўзи учун керак бўлган меҳнат ва ов ва ниҳоят жанг қуролларини яратишни ўрганиб олдилар. Бу ихтиро кейинги кулолчилик ва у билан боғлиқ наққош санъати ривожига катта туртки берди. Саполниинг ихтиро этилиши ижтимоий ҳаётда катта ўзгаришлар ясади. Эндиликда одамлар фақат сопол буюмлар яратиш эмас, балки улар учун керакли қолиплар олиш ва дастгоҳлар ихтиросига ҳам ўта бошладилар, тошни кесиш, уларга пардоз бериш санъати ҳам давр кишиларининг эстетик қарашларининг ривожи эди. Бу даврда қурилиш санъати кенгая борди. Одамлар лойдан ер устида уй қуриш билан ҳам шуғуллана бордилар. Тўқимачилик, терини қайта ишлаш соҳасида мувофаққиятларга эришила бошланди. Ҳунармандчилик, савдо сотиқ ривожланди. Одамлар орасидаги, уруғлар орасидаги муносабатларни мураккаблаша борди. Ижтимоий ҳаётда эркакларнинг роли орта бошлади. Шу заилда дастлабки синфий жамиятнинг куртаклари пайдо бўла бошлади. Энолит(мил.ав.4 мингинчи йилларнинг охри 3 мингинчи йиллар) ва бронза асри(мил.ав. 2- 1 мингинчи йиллар) да ижтимоий ҳаётга кенг кўламда мис ва бронзани кириб келиши ишлаб чиқариш воситаларини мураккаблашишига, кишиларнинг турмуш кечириш имкониятларини бойитишга олиб келди ва бу жараённи янада тезлатди. Меҳнат тақсимоти юзага келди. Қабилалар орасидаги чорвадорлар, хунармандлар ажралиб чиқабошлади. Патриархат мустахкамланди.

Меҳнатни ташкил этиш мураккаблашуви ўз навбатида қўшимча маҳсулотларни пайдо бўлишига асос яратди. Инсон маънавий жиҳатдан ривожланишининг янги поғонасига кўтарилди. Достон, халқ оғзаки ижоди, қўшиқчилик, тасвирий амалий санъатнинг турли кўринишлари ривожланди. Меъморлик санъати, унинг маҳобатли турлари эндиликда давр моҳиятини акс эттирувчи санъат турларининг етакчи кўринишига айланди. Бу ривожланиш одамларнинг диний тушунча, ўтганлар руҳи билан боғлиқ холда борди. Бу давр рассомчилигида ҳамон ҳайвонлар тасвири етакчи ўринни эгаллади. Улар шарпа сифат холда тасвирланган. Бундай расмлар Тошкент вилоятининг Хўжакент қояларида сақланиб қолган. Давр ҳайкалтарошлиги ўзининг рангбаранглиги билан ҳарактерланади, тош, мармар, суякдан ҳайкаллар ишлаш, металл-бронза, олтиндан ҳайкаллар қуйиш, лойни куйдириб терракота ҳайкаллар ишлаш жараёни кенг тус олди. Мавзуси ҳам бирмунча кенгайди. Алоҳида бош ҳайкали, жанрли композиция, турган холдаги ҳайкаллар шу йилларда ишланган. Кўпгина ҳайкалларнинг юзага келиши давр тақозоси, шу давр бадиий маданиятининг янги равнақи эди. Чунки қуйма ҳайкал ясаш ҳайкалтарошдан ўз ғоясини амалга оширишда қатор жараёнларни амалга ошириш, дастлаб ғояни материаллаштириш, яъни шаклини ясаб олиш, сўнг ундан қолип олиш ва шундан кейингина қолипга керакли металлни (бронза, олтин, мис) эритиб қуйиш ва ниҳоят уни қолипдан чиқариб ишлов бериш жараёнини ижодкордан ақлий ҳам жисмоний куч талаб этар эди. Шундай жараёнда амалга оширилган кўпгина буюм ва ҳайкаллар бизгача етиб келган.

Фарғона қуйма топилмалар ичида кўпроқ амалий безак буюмлар кенг ўринни эгаллайди. Фарғона водийсининг Ҳақ қишлоғидан 1899 йили бирқанча бронза ва кумушдан ишланган буюмлар топилган эди. Шулар ичида сигир соғаётган аёл ҳайкал ишланган тўғноғич ҳарактерли. Унда тўғноғич тепа қисмида сигир соғаётган аёл тасвирланган бўлиб, сигир эса ўз бузоқчасини ялаётгани пайти тасвирланган. Расм. Композиция ҳаётий ва кундалик турмушга бағишланган. Ишланиш услуби содда бўлса ҳам ҳаётий. Расм 5.Сигир соғаётган аёл. Икки бошли илон тасвири бўлган тумор.

Энолит, бронза асрида тошга ишлов бериш, тош, мармардан ҳайкал ясаш санъати ҳам ривожланди. Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларидан Фарғона водийсидан топилган, жумладан қора тошдан ишланган икки бошли илон тасвири бўлган тумор мил. ав. 2 мингинчи йилларда ишланган деб тахмин қилинади. Расм. Унда тош сатхи яхши ишлов берилган силлиқ танада оқ чуқурчалар бўлиб уларга оқиш гипс берилган, кўз ва тишлари инкрустация услубида ишланган ва қиммат баҳо тошлар билан тўлдирилган бўлиши мумкин. Мармарда ишланган «Қайиқдаги буқа», тошбақа ҳайкали, тошдан ясалган Эркак боши ҳайкали давр ҳайкалтарошлик намунаси сифатида эьтиборга лойиқ. Мил.ав. 1 мингинчи йилларда жанубий Ўзбекистоннинг Миршоди манзилидан топилган қора тошдан ишланган Эркак боши ҳайкалида қаттиқ материалга ишлов бериб катта шаклларда одам боши хусусиятларини кўрсатишга муяссар бўлган. Эркак боши ҳайкали Бу давр сопол ҳайкалтарошлиги – терракотада бетакрор ҳайкаллар ишланди. Бу ҳайкаллар мавзуси рангбаранг. Одам, ҳайвон, қушлар, турли ҳаётий воқеалар шу ҳайкалларда ўз аксини топган. М. Ўзбекистоннинг жанубидан топилган ёдгорликлар ичида аравалар шаклини учраши шундан далолат беради.

Марказий Осиё санъати тарихида майда ҳайкалтарошлик, унинг сопол ҳайкалтарошлиги (терракота) ўзига хос, бетакрор ривожда бўлди. Бу ҳайкаллар ўз бадиий ечими, композицион холати ва мавзуси билан бошқа халқларнинг шу санъатидан фарқланиб туради. Аёллар ҳайкалларини ишланиш услуби ҳарактерли. Улар тасвирланганда икки қўли кўкрак олдида ёки қўлсиз ясалиб белдан пастки томон кенгайтирилган холда кўрсатилган, аёллар ҳайкалининг иккинчи хили бир қўли кўкраги олдида иккинчиси пастга туширилган холда тасвирланган. Сўғдда шундай ҳайкаллар кўплаб ишланган. Расм. Сўғд ҳайкаллари. а.б. Сопол ҳайкалтарошлигининг яна бир тури бу сопол идишларга ишланган одам ва ҳайвонларнинг шаклларидир. Рельеф санъати кенг ўринни эгаллаб амалий санъат буюмларини безаш ишларида кенг ишлатилган. Турли кўза, хум каби буюмларнинг банд ва айрим бўлимлари ҳайвонлар, масалан қўй, шер ва б. шаклига ўхшатиб ясалган. Муҳр юзасига турли ҳайвон ва паррандалар бўртма тасвири ишланиши ҳам шу ҳайкалтарошлик санъати тур ва имкониятларининг кенглигидан далолат беради. Ўзбекистон жанубидан топилган бургут, илон, арслон тасвири туширилган муҳрлар топилган. Албатта бу ёдгорлилар бизга парчаларда етиб келган, лекин, ана шу парчаларнинг ўзи санъаткорнинг маҳорати, давр ғоявий-сиёсий холати

ҳақида ҳикоя қилади. Бургут, турли қушлар, йўлбарс, шер бўртма тасвири туширилган муҳр парчалари шунинг учун ҳам қимматлидир. Аста воқеликни кенг қамровли шартли шаклларда тасвир этиш янада ортди. Самарқанд Хатирчи тумани Бургансой расмлари (мил. ав. 2 мингинчи йиллардан бошланиб, мил. ав. 6-1 асрларгача давом этган. Расмлар соя шаклида ўйиб ишланган мавзуси: ҳайвонлар тасвири – туя, от, буқа, тўнгиз, шер, бўри, ов манзараси ҳаётий лавҳалар ҳам Бургансой расмлари мазмунини ташкил этади. Оқ-томдан топилган шоҳга мил. ав. 2-1 мингинчи йилларда ишланган расм, Қуйи Мозордан топилган суяк пластинкасига ишланган расмлар юзага ўткир найзали қуроллар билан чизиб (ўйиб) шланган. Суяк пластинкасига ишланган расмлар. Султон Увайс тоғининг шимоли-ғарбий этакларида жойлашган кумтепалар Чилпик, Қоратепа ва Бештепадаги қоятошлар юзаси ниҳоятда турли-туман расмлар, аниқроги ўйма белгилар билан копланган. Сурхандарё ерлари, Фарғона, Самарқанд ва Жиззах, Тошкент, Хоразм ерларида шу даврларга мансуб ёдгорликлардан Бойсун, Термиз туманлари, Ангрен ва Чирчиқ воҳалари манзиллари бирмунча кенг ўрганилган. Бу ерлардан тасвирий ва амалий – безак санъати ёдгорликлари, меъморлик мажмуалари ўз ишланиш услуби тархи (плани) билан бетакрор санъат асари сифатида эътироф этиш мумкин. Шу ўрганилаётган давр ҳақида гапирилганда рассомлик санъатига алоҳида тўхталиш зарур. Чунки бу санъатда аввалги

давр анъаналари янада ривожланганлигини, мавзу кенгайиб кишилар ҳаётидаги ўзгаришлар хусусиятларини илғаш мумкин. Бу расмларнинг кўпчилигига хос фазилат, воқеликни умумлашма шартли шаклларда, соддалаштирилганлигида кўринади. Бу ердаги расмларда ёввойи ҳайвонлар билан бирга кўплаб уй ҳайвонлари тасвирини кўрамиз. Тоғ эчкилари, арҳарлар, кийикларнинг алоҳида ёки тўдада пайтдаги кўриниши акс эттирилган тасвирлар содда бўлишига қарамай ҳайвонларга хос хусусиятлар, уларнинг гавда (тана) тузилиши нисбатлари ҳамда ҳайвонларнинг хатти- ҳаракати ниҳоятда жонли ва ифодали ишланган. Шу ўринда Тошкент яқинидаги Хўжакент қоя расмлар, Фарғонадаги Айримач тоғ суратлари, Ош (Қирғизистон Республикаси) яқинидаги Сурат-тош расмлари кўп санъат ихлосмандларига таниш. Ибтидоитй даврнинг муҳим ёдгорликлари ичида сопол буюмлар(идишлар, безак ва пардоз буюмлари, тақинчоқ, меъморий безак ва х.к.) алоҳида ўринни эгаллайди. Сопол пишириш технологиясининг ривожланиб бориши яратилган буюмларнинг шакли ва кўринишида ҳам ифода этган. Дастлабки сопол буюмлар қўлда, дастгоҳсиз бажарилган турли идишлар бўлиб булар ичида сополда ишланган идишлар шаклига эътибор бериш, турли чизиқли, рангли ва чизма расмли нақшлар билан безаш санъати ривожланди. Сопол буюм юзаларига тўлқинсимон, катак, учбурчак, тўғри чизиқли нақшлар ишланган, идишларда нақшлар билан бирга ҳайвон ва қушларнинг соддалаштирилган шакллари, содда ҳаётий композициялар туширилгани ҳам шу давр кулолчилик санъатига хосдир.

Шу ўринда Хоразмнинг Калтаминор қишлоғи ёнидаги Жонбос- қалъадан топилган сопол идишлар ичи тухумсимон ва икки чеккаси қайиқ учига ўхшаган сопол товоқ идишлар Ўзбекистон ҳудудидан топилган энг қадимий сопол намунаси ҳисобланади . Кишиларнинг маънавий ўсиши меъморликда ҳам ўз ифодасини топаборди. Бу даврда одамлар шоҳ-шаббалардан ва қамичдан фойдаланиб кўпчилик яшайдиган турар жойлар яратдилар. Самарқанд ерларида, Амударёнинг қуйи воҳаларида, Қизилқум саҳросининг ғарбий чеккалари, Қорақум шимолий қисмларида шундай жой қолдиқлари топилган. Марказий Осиёнинг жанубий томонидаги меъморликларида лой ва турли шаклдаги ҳом ғиштдан фойдаланиш, бино деворлари, полларини суваш ва (бўёқ) ранг бериш пайдо бўла бошлади. Давр манзиллар Ўзбекистон ҳудудида анчагина сақланиб қолган. Булар ичида Обишир, Мачой ғори кенг ўрганилган. Археологлар фикрига кўра фақат Фарғона воҳасида шундай манзиллар мингдан ортиқ бўлган.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965: a. Г.А.Пугаченкова Скульптура Халчаяна, М. 1971; Г. Кўзмина . Е.Е. В стране Кавата и Афрасиаба, М. 1977

O'xshashlar

Ибтидоий жамоа тизими даврида жисмоний тарбия

Марказий Осиё ва кадимги шарк мамлакатларида жисмоний тарбия

Кимё укитишда тарихий материаллардан фойдаланиш

Ўтиш даври

Алкимёнинг пайдо булиши. Шарқ алкимёси ва унинг машҳур намоёндалари