Кўп йиллик тайёрлов тизимида спортчиларни саралаш ва йўналтириш - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Кўп йиллик тайёрлов тизимида спортчиларни саралаш ва йўналтириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203.5 KB

Ko'chirib olish

Кўп йиллик тайёрлов тизимида спортчиларни саралаш ва йўналтириш Режа: 1. Саралов ва йўналтиришнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари билан алоқаси 2. Кўп йиллик тайёрловнинг биринчи босқичида бирламчи саралов ва йўналтириш 3. Кўп йиллик тайёрловнинг иккинчи босқичида бирламчи саралов ва йўналтириш

1. Саралов ва йўналтиришнинг кўп йиллик тайёрлов босқичлари билан алоқаси Замонавий спортнинг натижалари даражаси шу қадар юқорики, уларга эришиш учун спортчи камёб марфологик хусусиятларга, жисмоний ва псих о логик мажмуа жиҳатла-рининг мутаносиблиги каби талабларга жавоб бериши керак, ва улар албатта, ривожланишнинг энг юқори савиясида бўлиши лозим. Бундай уй ғ унлик, кўп йиллик тайёрловни энг оқилона равишда тузилганига ва зарур шароитларнинг барчаси яратилганига қарамасдан жуда кам учрайди. Шунинг учун олий тоифадаги спортчиларни тайёрлов тизимининг энг марказий масаласи спортчиларни саралаш ва йўнал- тиришдир. Спорт саралови − спортнинг маълум турида юқори натижаларга эришиш имконига эга бўлган, иқтидорли одамларни қидирув жараёни. Спорт йўналтирилиши − спортчиларнинг қобиляти, имкониятлари, маҳоратларини шаклланишининг шахсий хусусятларидан келиб чиққан ҳолда юқори спорт маҳоратита эришишнинг истиқболли йўналишларини аниқлаш. Йўнал-тириш, маълум спорт тури доирасига тор спорт мута - хассислигига (сиринтер-стайер, ҳимоячи-хужумчи ва ҳ .к.); − кўп йиллик тайёрловнинг шахсий структурасини аниқлашга, юкламалар динамикаси ва ўсиш жадаллигига; маълум бир спортчининг спорт натижалари савиясига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиш имкони я тига эга бўлган тайёр-гарлик ва беллашув фаолиятининг етакчи омилларини аниқлашга; − спортчи қобилиятини ривожланишига, унинг шахс сифатида шаклланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган воситалар, юкламалар, усулларни танлашга тегишли бўлиши мумкин. Шундай қилиб, спорт саралови келажакда буюк спортчиларни таёрлаш мумкин бўлган истиқболли одамларни аниқлаш масаласини ечса, спортга йўналтириш эса ушбу тайёрловнинг ўқитиш ва спорт машғулотлари тизимидаги страте г ияси ва тактикасини аниқлайди.

Саралов ва йўналтириш спортчи маҳоратини кўп йиллик давомида такомиллаштириш структураси билан яқинда боғланган. Шундан келиб чиққан ҳолда, кўп йиллик тайёрловнинг маълум босқичида спортчилар қўйилган масалаларни еча оладиларми деган саволга жавоб олиш учун сараловнинг беш босқичигина алоҳида кўрсатиб ўтиши мақсадга мувофиқдир. Ушбуларга мос равишда, ҳар бир босқичда сараловнинг асосий вазифаси белгиланади (жадвал). Келтирилган саралов босқичларининг ҳар бири учун ўз усуллари ва мезонлари, баҳоларининг аниқлиги ва хулосалар - нинг ҳолислиги ва қатъийлиги мавжуд. Масалан, агар сара - ловнинг биринчи босқичида шуғулланувчиларнинг антропо - метрик ва морфолик кўрсаткичлари катта ўрин тутса, охирги, бешинчи бисқичда бу кўрсаткичлар деярли эътиборга олин - майди, асосий эътибор эришилган спорт ютуқларига, юкла - малар катталиги ва характерига, спортчиларнинг психологик жиҳатларига, уларнинг ижтимоий ҳолати ҳамда спорт билан шуғулланишни давом эттириш сабабларига қаратилади. Сараловнинг биринчи ва бошланғич даврида спорт билан шуғулланишни таъқиқловчи тавсиялар бўлмаган ҳол - да, баҳолар асосан тахминий ва тавсиявий характерга эга бўлса, кейинги босқичларда улар аниқроқ бўлиб боради. Бу маълумотлар билан мажмуавий тадқиқотлар натижалар йиғиндиси асосланган хулосалар чиқариш учун асос бўлади ( ж адвал ) . ж адвал Спорт сараловининг кўп йиллик тайёрлов босқичлари билан алоқаси Спорт саралови Кўп йиллик тайёрлов Босқич Вазифалар босқичи Бирламчи Танланган спорт турида спорт Бирламчи

такомиллашувини мақсадга мувофиқлдигини аниқлаш Бошланғич Самарали такомиллашишга лаёқатларни аниқлаш Бошланғич Оралиқ Юқори спорт натижаларига эришиш, машғулот ва беллашувларнинг катта юкламаларига чидаш қобилиятларини аниқлаш Ихтисослашган Асосий Халқаро тоифадаги натижаларга эришиш қобилиятларини шаклланиши Шахсий имкониятларни максимал амалга ошириш Якуний Эришилган натижаларни сақлаб қолиш ва яхшилаш Натижаларни сақлаб туриш Спорт сараловининг ҳар бир босқичида нафақат спортчини тайёрлашни мақсадга мувофиқлиги аниқланади, балки, спортчининг қобилияти ва имкониятлари, техник тактик маҳоратининг кучли ва заиф томонлари, функционал тайёргарлиги ҳаракат сифатларининг ривожлан ган лиги, психо- логик хусусиятларга тўла баҳо берилади, ўтилган босқич чуқур таҳлил қилинади , унинг йўналиши катталиги ва юкламалар характери, уларни спортчининг шахсий хусусият-ларига мослиги ўрганилади. Мазкур маълумотларнинг барчаси кўп йиллик тайёрловнинг навбатдаги босқичида йўналтириш учу н асос бўлади. Шундай қилиб спорт сараловининг босқичлари спорт йўналтирилиши билан уйғунлашиб кетади.

Спорт саралови ва йўналтириш - спорт фаолиятини такомиллаштиришнинг б ирон босқичидаги бир лаҳзалик ҳодиса эмас, балки спортчини кўп йиллик тайёрловнинг қамраб олган узлуксиз жараён эканлигини эътиборга олиш муҳимдир. Бу, одамнинг ривожланиши (ўсиши) ёки кўп йиллик тайёрловнинг маълум босқичидаги имкониятларни аниқ аниқлашни иложи йўқлиги ҳамда қобилият кўри-нишидаги асли омиллар ва махсус тайёргарлик натижаси бўлган тарбияланган омилларнинг ўзаро муносабатининг мушкул характери билан белгиланади. Ҳ атто, қандайдир фаолият туридаги қобилиятлари. Фақат спорт билан шуғулланиши учун катта имкониятга асос борлиги белгиси бўлиб хизмат қилади. Ҳ ақиқий қобилиятлар эса фақат ўргатиш ва тарбиялаш жараёнидагина аниқланиши мумкин ва улар туғма тарбияланган биологик ва ижтимоий-диалектик бирликнинг ҳ осиласидир. Саралов ва йўналтириш жараёнида спортчи тўғрисид а тўла маълумот олиш имконини берадиган турли тадқиқотлар олиб борилади: − соғликнинг ҳолати ва жисмоний ривожланганлик даражаси; − гавданинг тузилиши; − биологик етукликнинг хусусиятлари; − асаб тизимининг хусусиятлари; − функционал имкониятлар ва организмнинг муҳим ти - зимларини ривожланиш истиқболлари; − ҳаракат сифатларининг ривожланганлик даражаси ва уларни такомиллаштириш истиқболлари; − спорт техника ва тактикасини ўзлаштириш қобилият - лари, ҳаракат кўникмалари ва техник-тактик чизмаларни ўзгартира олиш; − машғулот ва беллашув юкламаларини кўтара олиш, қайта тикланиш жараёнларини тезкорлиги қобилияти; − мушак-ҳаракат фазовий-вақти дифференц н аци я сига, вазиятни тезкор баҳолаш ва керакли қарорларни қабул қила олиш психофизиологик қобилиятлар;

− мотивация, меҳнатсеварлик, қатъиятлик, тайёрлик. − беллашув тажрибаси, ҳамкорлар ва рақибларга, ҳакам - ликнинг хусусиятларига кўника билиш, − спорт маҳорати даражаси ва уни муҳим беллашувлар учун характерли бўлган экстремал шароитларда қўллай билиш. Саралов ва йўналтиришни маълум босқичининг вазифа - лари ҳар бир кўрсатилган йўналишлар бўйича олинган маълумотларнинг ўрни ва аҳамиятини белгилайди. Масалан, соғлиқ ҳақидаги маълумот беш босқичнинг барчаси учун бир х илда муҳим. Гавданинг тузилиши, асаб тизимининг хусу - сиятлари, организмнинг муҳим функционал тизимлари имкониятлари ва ривожланиш истиқболлари ҳақидаги маълумотлар, ёш спортчини маълум спорт турига лаёқати келажак мутахассислиги аниқланаётганда, кўп йиллик тайёрлов жараёни йўналтирилаётганда , айниқса муҳим бўлади. Спорт натижалари дар а жаси, оғир шароитларда юқори кўрсаткичларга эриша билиш қобилияти, беллашув тажрибаси, маълум мусобақаларнинг шароитга кўника билиш қобилиятлари тўртинчи ва бешинчи босқичларда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Инсоннинг ҳаракат фаолияти кўп жиҳатдан генетик негизга эга, бу айниқса спортда яққол кўринади. Генларнинг катта ўрин эгаллаши таб и ийдир, чунки ген организмнинг барча кимёвий реакцияларини бошқариб ва унинг белги - ларини аниқлаган ҳолда, маълум оқсил, фермент ва бошқаларнинг синтези жараёнига замин яратади. Генларнинг ажойиб хусусияти, уларнинг авлоддан авлодга ўтганда (ўзгармаслиги) ва худди шу вақтда мутацияларга - организмнинг генетик ўзгарув чан лигининг манбаси бўлган наслий ўзгаришларга мойиллигидир. Шундай қилиб, спорт саралови ва йўналтирилиши учун спортчи организмининг генотипини келажакда спорт натижаларига эришиш истиқболларини аниқлаш му ҳ им ўрин тутади. Хусусан, инсоннинг марфофункционал белгилрини мерослаш, ҳаракат функцияларини кўрсаткич - лар, генотилни инсоннинг сифатларига таъсири, ушбу кўрсат - кичларнинг

нисбатида оилавий ўхшашликнинг мавжудлиги кабиларни аниқлаш долзарб масаладир. Ўтган ўн йилликлар давомида олиб борилган кўп сонли тадқиқотлар, насл ва ташқи муҳит таъсири остида шакллан - ган организм хусусиятлари сифатидаги спортчи фенотипини шаклланишига генотик катта таъсир ўтказишини кўрсатади. Инсонини марфофункционал белгилари ва ҳаракат сифатла - ри н и наслдан - наслга ўтиши тўғрисидаги умумий тасаввур - ларни қўйдаги жадвалда кў риш мумкин ( 2.2- жадвал). Инсоннинг асосий морфофункционал белгиларининг наслийлиги ж адвал Белги Наслийлик Тана, қўл ва оёқлар узунлиги Юқори Гавда, елка ва елка олди узунлиги Юқори Елка ва тоз кенглиги Катта Бўйин, елка, елка олди, сон, болдирнинг айланаси Ўрта Тана вазни Катта Мушакларнинг БС- ва МС тўқималари нисбати Юқори Анаэроб ишлаб чиқариш Катта Аэроб ишлаб чиқариш Катта Ушбу малумотларни спортчи функционал салоҳияти-нинг бир қатор муҳим кўрсаткичларига нисбатан наслий мерос ва оилавий ўхшашликни тажрибавий баҳолаш натижалари билан тўлдириш мумкин ( 2.3- жадвал). Инсоннинг асосий ҳаракат сифатларининг наслийлиги ж адвал Белги Наслийлик Оддий ҳаракат таъсирчанлиги вақти Юқори Оддий ҳаракатлар вақти Катта Максимал статик куч Катта

Максимал динамик куч Ўрта Тезлик кучи Катта Координация Ўрта Эгилувчанлик Катта Локал мушак чидамлилиги Катта Глобал мушак чидамлилиги Юқори Монозигот ва дозгот егизаклар, ота-оналар ва болалар, ака-ука ва ака- э гизаклар иштирокида тажрибалар спорт учун муҳим бўлган белгиларга наслий мерос ва оилавий ўхшаш - ликнинг таъсири борлигини аниқлашга имкон берад и . Турли тадқиқотчилар томонидан келтириладиган натижаларда анчагина мос келмасликлар мавжуд бўлишига қарамасдан VO 2 /махнинг оқилона машғулот 20—25 %га спортчининг генотипи сабаб бўлади. Бу маълумотларга наслий мероснинг кислород пул ь си кўрсат к ича, юрак уришига, таъсири ҳам мос келади. Оилавий ўхшашликнинг спортдаги ютуқларга таъсири ота-оналар ва болаларининг ака-ука ва опа-сингилларни кўп марталаб муваффақиятларга эришишганликлари ҳоллари тасдиқлайди. Спортни исталган турида бунга мисол топса бў - лади, лекин бунда, оилавий ўхшашликларнинг таъсири нафақат генларга, бир-бирига ўхшаш оила аъзоларида, балки оилавий муҳит учун умумий бўлишини э ъ тиборда тутиши керак, хусусан, спортга муносабатни, баъзи оила аъзолари орасидаги рақобатни ва ҳ .к. Инсоннинг асосий морфофункционал бел г иларининг наслийлиги ж адвал Кўрсаткич Наслийлик Оилавий ўхшашлик Максимал кислород истеъмоли Катта Катта Юрак ҳажми Катта Юқори Систолик ҳажм ва юрак Юқори Юқори

ташлаши Мушак тўқималари таркиби Катта Юқори Мушакнинг оксидлаш салоҳияти Катта Юқори Липид субстратларнинг оксидланиши Юқори Юқори Липидларнинг жалб қилиниши Юқори Юқори Генотип, маълум маънода спортчининг қандай меъёрда тайёрланганлигига сабаб бўлади. Масалан, ёши, жинси бошланғич тайёргарлик меъёри бир хил шахслар, стандарт тренировия дастурларидан турлича таъсирланадиган: спорт-чининг а эроб имкониятларини давомий тайёрлаш баъзи-ларда VO 2 мах (1 л/мин гача)ни кескин кўпайишига сабаб бўлса, бошқаларда умуман ўзгаришлар кузатилмайди. Шу вақтнинг ўзида, 10 шу соат монозигат эгизаклар орасида 20 ҳафта давомида ўт к азилган тадқиқотлар ҳар бир монозигат жуфтликда адактив натижанинг юқори даражадаги ўхшашлигини кўрсатди. Умуман олганда, тайёрланганлик даражасига генетик таъсирнинг табиати ҳалигача ўрганилмаган. Лекин ишонч билан таъкидлаш мумкинки, куч, тезлик, а эр о б ва анаэроб йўналишдаги машғулотларига, адакциоан таъсир генетик омиллар туфайлидир. Бир шахслар машғулотлар таъсири остида тез кўникмалар ҳосил қилиши мумкин, бошқалар ўрта, учинчилар - суст. 2. Кўп йиллик тайёрловнинг биринчи босқичида бирламчи саралов ва йўналтириш Тайёрловнинг биринчи босқичида спорт саралови услубияти сараловнинг биринчи поғонасида болага мос бўлган спорт турини тўғри танлашга йўналтирилган. Мазкур масалани тўғри ечимини топиш нафақат

болалар - ўсмирлар спорт мактабларининг, мураббийларнинг унумли фаолият кўрсатаётганини кўрсатади, балки у чуқур ижтимоий аҳамиятга ҳам эга. Спорт машғулотларида муваффақиятга эришиш ёш одамга таб и ий қобилиятларини очиш, ўз меҳнати натижаларини ҳис этишга ва ўз кучига ишонишга ёрдам беради. Буларнинг барчаси келажак ҳаётга яхши асос солиш ва фаолиятнинг исталган соҳаларида фаол иштирок этиш имкониятларини яратади. Боланинг спортда ютуқларга эришишидаги асосий омиллардан бири, бу унинг қайси ёшдан бошлаб шуғулланаётганлигидир. Етук спортчиларнинг кўпчилиги айнан шу ёшдан шу - ғулланишни бошлаганлар. Баъзи ҳолларда, ёши белгиланган чегарадан бироз ўтган болаларни спорт секциясига қабул қилмаслик ҳам мумкин эмас. Масалан, машҳур чанғичи Г.Кулякова спорт билан шуғулланишни 20 ёшда бошлаган, кон ь кида югуриш бўйича олимпиада чемпиони Г.Степанская 17 ёшида, велосипед спортида ном чиқарган Н.Горелов, В.Каменский, А.Чукановлар 17–18 ёшда бошлаганлар. Таъкидлаб ўтиш жоизки, жаҳоннинг кўпгина мамла-кат лари да спорт мактабларида юқори натижалар спортини сунъий равишда ёшартириш тенденцияси кузатилмоқда. Бу ҳол, болалар ўсмирлар спорт мактабларининг дастурларида, мусобақалар тизимида, ёши катта с портчилар учун турли чегаралар киритишда ўз аксини топмоқда. Тажрибанинг кўрсатишига, бундай ёндашув, салбий оқибатларга олиб келади. Ушбу ҳолатга кўп марталаб мутахассислар эътибор қаратганлар ( В.У.Чудин 1976; Платонов 1980 - 1986; Бугаков - 1976 - 1986 , Сахновский 1995 ва бошқ), улар сунъий «ёшарти - риш» спорт саралови ҳамда кўп йиллик тайёрловнинг қонуниятларини бузилишига олиб келишни кўрсатганлар. Масалан, В.И.Чудинов (1976) спортчиларнинг спорт билан шуғулланишни бошлаган ёши фақатгина 13 % ҳолдагина «белгиланган» ёшга (болалар ўсмирлар спорт мактаблари-нинг дастурида келтирилган) тўғри келишини кўрсатиб ўтган. Спортнинг кўп турларида етук спортчиларнинг машғулот-ларни бошлаган ёши «белгиланган» ёшдан 3,5

ёшга кўп бўлиб фарқланади. Шулардан келиб чиққан ҳолда, бол а ларни машғулотларга 6–7 ёшидан жалб қилаётган спорт мактаб-ларининг раҳбарлари қуйидагини эътиборга олишлари лозим. Биринчидан, спортга лаёқатлили ги ни олдиндан аниқлаш, маълумотларнинг ишончи бўлиш эҳтимолини пасайтиради. Иккинчидан, замонавий спорт машғулотнинг хусус и ятлари спортчи организмига шундай юқори талаблар қўймоқдаки, натижада , спорт билан шуғулланишни эрта бошлаган болалар спортдан эрта кетиб қолмоқдалар. Ҳақиқатдан ҳам, кузатувларнинг кў р сатишига қараганда машғулотларни 6–8 ёшдан бошлаган болалар, кўп ҳолларда спортдан 15–27 ёшда, яъни юқори натижаларга эришиш учун энг оқилона ёшга етганларида чиқиб кетмоқдалар Ҳ озирги вақтда, жаҳоннинг турли мамлакатларида 3–5 ёшли болаларни ва ҳаттоки гўдакларни сузишга ўргатишга интилиш бор. Баъзи спорт мактаблари да машғулотларга болалар боғчасидагиларни жалб қилмоқдалар. Турли спорт йўналишларида шуғулланишни бошлаш учун оқилона ёшлар ж адвал Спорт турлари Ёш (йил) Ўғил болалар Қизлар Сузиш 9 – 12 8 – 11 Байдаркада эшкак эшиш 13 – 16 13 – 16 Академик эшкак эшиш 15 – 17 – Велосипед спорти 14 – 16 14 – 16 Конькида югуриш 13 – 15 13 – 15 100–400 м югуриш 13 – 14 13 – 14 800–1500 м югуриш 14 – 16 14 – 16 Спорт 8 – 9 6 – 8

гимнастикаси Бадиий гимнастика – 6 – 8 Фигурали учиш 8 – 9 6 – 8 Оғир атлетика 13 – 14 – Кураш 12 – 14 – Гандбол 11 – 13 10 – 12 Волейбол 12 – 14 11 – 13 Футбол 12 – 14 – Сузиш ё ки чанғида юриш воситасида болаларни соғломлаштириш, баркамол тарбиялаш мақсадида бундай ёндашув мақсадга мувофиқдир. Лекин, ёш болалар билан ишлашга спорт йўналишини бериш керак эмас, афсуски амалиётда бунинг акси бўлаяпти. Мазкур савол бўйича махсус тадқиқотлар ўтказилмаган, лекин нисбий маълумотларни кўрсатишича, 4–6 ёшли болалар билан спорт ишини ташкил этиш, натижасиз якунланмоқда ва ҳатто болаларни келгуси спорт такомиллигига эришишларига зарар етказмоқда. Амалиётнинг кўрсатишича, юқори натижалар спортига болаларни жалб қилишни 2–2,5 йилга эрта бошлагандан кўра, кечроқ бошлаган маъқулроқ. Ҳар бир спорт турининг ўзига хослиги шуғулланишни бошлашни оқилона вақтини аниқлайди, бу ўз навбатида, саралов ва йўналтириш тизимига ўз таъсирини ўтказ а ди. Кўриниб турибдики, келтирилг ан тавсиялар турли спорт тури билан шуғулланишни бошлаш бўйича маълумотларга мос келмоқда. Болаларни болалар - ўсмирлар спорт мактабига қабул қилиш учун сараловнинг зарур шарти, уни болаларни аввало , спорт тури тўғрисида тасаввур берувчи мажбурий машғу-лотлардан кейин ўтказишдир. Бундай машғулотлар 30 та дарсдан кам бўлмаслиги мақсадга мувофиқдир. Ушбу тадбир, болаларга бир томондан ҳаётда керак бўладиган кўникмалар берса, бошқа томондан, болаларнинг истиқболини баҳолаш самарасини оширади. Оммавий ўқитиш бўлмаса, спорт турлари бўйича лаёқатга эга болаларни

саралаш қийин кечади, болани югуришга ёки велосипед учишга иқтидори борми деган саволга жавоб топиб бўлмайди. Болаларнинг истиқболини баҳолаш вақтидаёқ юқори натижалар спортида муваффақиятга эришишни таъминлай-диган сифат ва қобилиятларга эътибор бериш муҳим, Вақтинча характерга эга бўлган ва фақат ўргатиш вақтида юзага чиқиши мумкин бўлган белгиларни саралов мезони сифатида қўллаб бўлмайди. Масалан, қобилиятларни аниқлаш вақтида спорт турини техникасини тез ўзлаштириш хусусияти ҳал қилувчи бўла олмайди. Тажрибаларнинг кўрсатишича бошланғич ўқитиш вақтида паст бўйли, қотмадан келган болалар спорт техникасини яхши ўзлаш-тиради, натижаларга эришади. Лекин, ху д ди шу болалар кўп йиллик тайёрловнинг биринчи босқичларида кам истиқ-болли сифатида кейинги босқичларга ўта олмайдилар. Айни вақтда, озғин ва баланд бўйли болалар, кўпинча бошланиш даврида техникани эгаллашда қийинчиликларга дуч келса-ларда, кейинчалик спортнинг турли йўналишларида олий маҳоратли спортчи бўлиб етишадилар. Шунинг учун, сараловнинг бошланғич даврида ўзгармас (ўсиш даврида кам ўзгарадиган ва машғулот таъсирига кам боғлиқ бўлган) белгиларга эътибор бериш лозим. Бундай талабларга, морфологик кўрсаткичлар жавоб беради. Н.Ж.Булгаковнинг (1986) тадқиқотларига кўра , 11–12 ва 16–17 ёшдаги болаларнинг бўйлари орасида боғлиқлик мавжуд. 12 ёшли ўғил болаларнинг бўйи 86 %га етадилар. Спортчиларни истиқболини баҳолаш жараёнида «катта ёшдаги бўйнинг» истиқбол кўрсаткичи бўлиб оёқ кафтининг ва панжаларнинг узунлиги хизмат қилади. Келажакда бўйни аниқлашда, оёқ кафтининг узунлиги бошқа ўлчамлар билан уйғунлашган ҳолда, ҳозирги бўйдан кўра аниқроқ кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Турли спорт йўналишларида болаларнинг ютуқларга эришиш имкониятлари белгиларининг кўпчилиги эъти-борни тортади. Болаларни спорт мутахассисликларига ажратишда бўй билан гавда оғирлигининг боғлиқлиги динамикаси катта аҳамиятга эга, бу ҳол айниқса оғир атлетикалар

ва волейболчилар ўрганилганда яққол кўзг а ташланади. Қизиғи шундаки, юкламаларнинг катталиги ва йўналтирилганлиги йил давомида бўйнинг ўсишига анча таъсир кўрсатиши мумкин. Махсус машғулот ва беллашув юкламаларининг катта ҳажми, айниқса чарчашни эътиборга олсак, ёш спортчиларни бўйини ўсишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. У мумий йўналишдаги машғулотлар юкламаларини катта бўлмаганлиги, машғулотлардаги танаффуслар, аксинча бўйнинг ўсишига туртки бўлади.

Бошланғич тайёрлов гуруҳларига болаларни қабул қилишнинг ёш чегаралари ж адвал Спорт тури Ёш Спорт тури Ёш Сузиш 7 – 8 Футбол 10 – 11 Фигурали учиш 7 – 8 Гандбол 10 – 11 Бадиий гимнастика 7 – 8 Сув полоси 10 – 11 Спорт гимнастикаси (қизлар) 8 – 9 Қиличбозлик 10 – 11 Теннис 8 – 9 Спорт юриши 11 – 12 Акробатика 8 – 9 Байдаркада эшкак эшиш 11 – 12 Спорт гимнаситикаси (ўғил болалар) 8 – 9 Каноэда эшкак эшиш 11 – 12 Сувга сакраш 8 – 9 Енгил атлетика 11 – 12 Чанғида трамплиндан сакраш 9 – 10 Милтиқдан отиш 11 – 12 Слалом 9 – 10 От спорти 11 – 12 Тезкор тушиш 9 – 10 Замонавий беш кураш 12 – 13 Биатлон 9 – 10 Бокс 12 – 13 Чанғи пойгаси 9 – 10 Велосипед спорти 12 – 13 Чанғи икки кураши 9 – 10 Оғир атлетика 13 – 14 Бадминтон 9 – 10 Стендга отиш 14

Конькида югуриш 10 – 11 Академик эшкак эшиш 10 – 11 Баскетбол 10 – 11 Волейбол 10 – 11 Хоккей 10 – 11 Бола гавдасининг умумий ҳажмини ташқи кўриниши билан уйғунлиги визуал баҳолашдан унинг спортга лаёқати ва истиқболини баҳолашни бошлаш керак. Масалан, сузиш ва эшкак эшиш учун баланд бўйли болаларни саралаган маъқул. Эшкак эшишда, гавдаси узун, қулочи ва елкаси катта ўсмирларга эътибор бериш керак. Сузиш учун пропор-ционал тузилишга эга, бир текис мушакли, енгил суякли, оёқ кафти ва панжалари катта болаларни ажратиб олишади. Велосипедчилар кон ь кида югурувчиларни саралашда, оғирлиги катта бўлмаган, сон ва болдир мушаклари яхши ривожланган ўсмирларга кўпроқ эътибор берилади. Тажрибали мураббийлар болаларни спортга йўналтиришда худ д и шу сифатларга аҳамият берадилар. Аэроб энерготаъминот тизимининг функционал имкониятлари ҳал қилувчи ўрин эгалловчи спорт турларида (чанғида югуриш, узоқ масофаларга югуриш, велосипед спорти) бирламчи саралов жараёнидаёқ VO 2 мах ва ўрта ҳажмли (ў.ҳ.) кўрсаткичларга баҳо бериш керак. Чанғи спорти билан шуғулланмоқчи бўлган ўсмирлар, VO 2 мах (л- мин -1) даражаси 2–2,5 дан кам бўлмаслиги, 2 мах ( мл-кг-мин ) нисбий катталик эса 47–50, ў.ҳ 3000–3500 см 3 дан кам бўлмаслиги керак. Морфологик маълумотлар билан уйғунлашган ҳолда Ушбу кўрсаткичлар боланинг келажак имкониятлар тўғрисида тасаввур бериши мумкин . Кейинги йилларда, истиқболли спортчиларни саралов жараёнида мушак биопсиясини маълумотлари кенг қўлланилмоқда. Маълумки, кўп даражада

спортчини юқори натижалар эришишига мойиллиги мушак структурасига боғлиқ бўлади. 2.7-жадвал да даврий спорт турлари вакиллари бўлган юқори маҳоратли спортчиларнинг турли мушак толаларининг соҳадаги нисбати келтирилган. Спринтерларда БС – мушак толалари миқдори жуда кўп бўлиб, у суяк мушаклари кўндаланг кесилиши умумий майдоннинг 80 % ва ундан ортиқ майдонни эгаллаши мумкин. Ўрта масофаларда бу нисбат ўзгаради ва турли толалар миқдори тенглиги билан ажралиб туради. Стайерларнинг мушак структурасида 80–90 % мушакнинг кўндаланг кесими майдони МС- мушак толалари эгаллаши мумкин. 10 – 12 ёшли болаларнинг сузишга лаёқатини баҳолаш кўрсаткичлари жадвал Антропометрик кўрсаткичлар Ўғил болалар Қизлар Тана узунлиги, см 164,7 – 174,4 16,2 – 173,3 Қўллар узунлиги, см 72,3 – 77,9 71,5 – 77,8 Кафт узунлиги , см 18,4 – 19 18 – 18,6 Елка кенглиги, см 35,6 – 40,4 34,9 – 40 Тоз кенглиги, см 25 – 30,6 24,1 – 30,1 Кўкрак қафаси айланаси, см 84,4 – 91,9 84,1 – 91 Елка айланаси, см 28,4 – 30 27,3 – 29,5 Тана вазни, кг 44,5 – 52,4 44,3 – 51,1 Бўғинлар ҳаракатчанлиги, градус: – – Елка 147 – 163 144 – 166 Оёқ 175 – 205 174 – 205 Сирғалиш узунлиги, см 8,3 – 10,5 8,8 – 11 Кўп йиллик тайёрловнинг биринчи босқичидаги саралов жараёнида 2.8- жадвалда келтирилган, турли спорт йўналишларида ўтказилган тадқиқотлар натижалари тўғри хулоса чиқаришга ёрдам беради. Таъкидлаб ўтамизки велосипедчиларнинг истиқболлигини аниқловчи барча мезонлар кон ь кида югурувчи спортчиларникиг а мос келади. Бу иккала тур спорт йўналиши спортчиларга шундай ўхшаш даражада талаблар қўядики, базида конькида

югуриш бўйича жаҳон биринчиликларида юқори натижага эришган Спортчилар в елосипед спортида ҳам ютуқларга эришадилар (Шила Янг, Бет Хайден ва бошқ.) Лекин, ёш спортчиларнинг жисмоний ривожланиши-нинг ҳақиқий савиясига кўрсаткичлар келтирганлари билан мос келмаслиги БЎСМ ларга саралаш учун қатъий мезон бўла олмайди, чунки турли фаолиятларда ютуққа эришиш хусусиятлар мажмуаси билан аниқланади ва ҳаттоки номаъқул таъсир кўрсатувчи, масалан , сузиш натижаларига салбий таъсир кўрсатувчи сифатлар бошқа сифатларнинг ўта ривожланганлиги билан компенсацияланади. Мисол тариқа-сида қуйидагиларни келтириш мумкин. 100 ва 200 м га сузиш бўйича экс жаҳон чемпиони Т.Стокнинг (АҚШ) бўйи 167,2 см , икки карра олимпиада чемпиони Б.Г.Уделланики – 173 см , олимпиада чемпиони Д.Нельсонники – 167,2 см , 1500 м га эркин усулда сузиш бўйича икки ка р ра олимпиада чемпиони М. Бартонники – 171 см 400 ва 800 м га эркин усулда сузиш бўйича жаҳон рекордини Т.Уикхемники – 156 см ва бошқ. Ушбу сузувчилар, бўйлари паст бўлишига қарамасдан, бошқа ёрқин хусусиятлари эвазига катта ютуқларга эришганлар. Ёш спортчиларнинг истиқболлиги кўп ҳолларда гавда тузилишининг гидродинамик (сузувчиларда) ва аэродинамик (конькида югурувчилар, велисопедчилар) сифатларига кўра аниқланади, бу сифатлар ўсиш жараёнида ўзгариб бориши эътиборга олинади. Бу сифатлар, айниқса ўрта ва узоқ масофаларда ютуққа эришиш учун муҳим. Саралов жараёни ни нг бошланиш даврида болаларнинг ҳаракатчанлигини аниқлаш имкон берадиган оддий педа-гогик тестлар кенг қўлланилади. Тезлик сифатларини, орента-цеанал қобилияти, аэроб ва анаэроб иш бажаришда чидамлилигини баҳолаш имконини берадиган тестларга устуворлик бериш лозим. Болаларни саралаш вақтида уларнинг соғлигини баҳо-лаш катта аҳамятга эга. Организм фаолиятида четлашув-ларнинг йўқлиги – замонавий спортга ютуққа эришишнинг энг муҳим шартларидан биридир. Ҳаттоки,

соғлиқдаги кичкина четлашувлар, организмнинг кўникиш имкониятла-рини кескин камайтириши мумкин. Конькида югуриш ва велосипед спорти билан шуғулланиш учун болаларнинг лаёқатини баҳолашнинг жисмоний ривожланганлик кўрсаткичлари жадвал Ёш (йил) Антропометрик кўрсаткичлар Тана узунлиги, см Тана вазни, кг Кўкрак қафаси айланаси, см 12 155 45 – 61 75 – 85 13 161 – 177 49 – 65 78 – 90 14 167 – 182 55 – 71 81 – 90 Ёш волейболчиларнинг умумий жисмоний тайёр гар ли к кўрсаткичлари ж адвал Назорат синовлари 10 ёшли ўғил болалар 11 ёшли ўғил болалар (тестлар) аъ ло яхш и қони қ аъло яхш и қони қ Баланд стартдан 300 м га югуриш, с 5,3 5,4 – 5,7 5,8 – 6,2 5,1 5,2 – 5,5 5,6 – 6,0 Йўналишни ўзгартириб югуриш (6х5 м ), с 12, 0 12,2 – 12,4 12,5 – 12,8 11,8 11,9 – 12,2 12,3 – 12,6 Жойдан баландга 40 39 – 33 32 – 26 42 41 – 35 34 – 29

сакраш, см Жойдан узоққа сакраш, см 18 0- 16 5 164 – 150 149 – 140 186 185 – 168 167 – 150 Бош ортидан ик-ки қўллаб тўлди-рилган копток улоқтириш, м 11 10 – 9 8 – 6 13 12 – 10 9,8 Теннис коптогини улоқтириш, м 24 23 – 20 19 – 16 26 25– 22 21– 18 Баҳоларни сараловдан ўтказиш жараённинг муҳим жойларидан биологик ёшларини таққослашдир. Маълумки, бир хил паспорт ёшидаги болалар орасидаги фарқ, уларнинг жисмоний етилиш даврнинг тезлигига боғлиқ. БЎСМларнинг фаолият тажрибасини кўрсатишига, баъзида биологик тез ривожланган болалар сараловдан ўтадилар, лекин улар ўзларининг устунликларини тез йўқотадилар ва спорт билан шуғулланишни эрта тугатадилар. Спорт фаолиятининг кейинги босчкичларида, одатда, нормал етилаётган ёки ривожланиши бироз суст кечаётган болалар катта муваффақиятларга эришадилар. Бундай болалар 16–17 ёшга етганларида уларнинг организмини функционал имконият-лари кескин ортиши кузатилади, бир вақтнинг ўзида акселератларда меъёрлашув ёки ҳатто морфофункционал имкониятларининг камайиши кузатилади (2.9-жадвал). Т.С. Тиманованинг (1985) тадқиқотлари натижаларига кўра, спорт устаси нормативини бажарган 12–13 ёшли сузувчи болаларнинг 100 % эрта жисмоний етилган. Юқори натижага 17 ёшли сузувчилар орасида, фақат 4,5 % биологик етук, 42 % эса ривожланиши суст кечган. Мазкур маълумотлар, табиийки, саралов ва йўналтириш жараёнида эътиборга олиниши лозим.

Спорт устаси нормативини бажарган болалар ва ўсмир-ларнинг ярмидан кўпида эрта жинсий етилиш белгилари мавжуд. Халқаро тоифадаги спорт устаси нормативини бажарганлар орасида акселеретлар 20 %дан камчилигини ташкил этади. Одатда, агар жинсий етилишнинг биринчи белгилари, қизларда 8–9 ёшда, ўғил болаларда – 10 ёшда пайдо бўлган ҳолда эрта ҳисобланади. Жинсий етилиш ўртача ҳисоб-ланади, агар биринчи белгилар, қизларда 10–11 ёшда бошланиб 5–6 йил давом этса, ўғил болаларда 12–13 ёшдан 18 ёшгача давом этса, биринчи белгилар, қизларда 13 ёшдан кейин, ўғил болаларда 15 ёшда пайдо бўлса, жараён кечи-каётган ҳисобланади. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича, 11–13 ёшли болаларнинг 15–20 % жисмоний рив о жланиши эрта бўлади. Улар тенгдошларидан бўй ва оғирлик, мушак, ҳаракатчанлик кўрсаткичлари юқорилиги, айниқса спорт техникасини яхши ўзлаштириш билан устун турадилар. Гарчи, бу фарқлар катта бўлмасада, нормал ривожланаётган болаларга нисбатан – 2–4 %, ривожланиши сустларга нисбатан – 4 – 8 %, бироқ, машғу - лотлар ҳажми ва натижалар савияси сезиларли даражада устунликка эгалар. Сараловнинг бошланғич босқичларида спорт фаолия-тига майилдорликни псиҳологик кўрсаткичларини эътиборга олиш жуда катта аҳамиятга эга. Бошланғич сараловда асосий псиҳологик кўрсаткичлар бўлиб, спорт билан шуғулланишга иштиёқ машғулотларни бажариш вақтида юқори баҳолар олишга интилиш, қатъийлик ва тиришқоқлик, таниш бўлмаган машғулотларни бажариш вақтида қўрқмаслик кабилар хизмат қилади. Таъкидлаб ўтиш керакки, бошланғич сараловда жисмо-ний сифатларга қараб йўл тутиш кам самаралидир. Асосан улар турғун эмас, машғулот таъсирига боғлиқ ва саралов жараёнида иккиламчи ҳисобланади. Бошланғич сараловида, баъзида малакаси етарли бўлмаган мураббийлар қўллай - диган, спорт турига хос бўлмаган синовлар ўтказиш умуман фойда бермайди. Мавсумий спортларда, бу масалан, тортилиш, турган жойдан узоқликка сакраш, панжалар динамометриясига ва бошқалар. Бундай тестларнинг

натижалари спортчини истиқболлиги мезони бўла олмайди. Жисмоний сифатлар кўрсаткичлари болаларни маълум спорт турларига саралашда қўл келиши мумкин. Спорт билан бир ёки ундан кўп вақт шуғуллангандан кейинги даврда олинган жисмоний сифатлар тўғрисида маълумотлар сараловнинг навбатдаги босқичлари вазифаларини ечишда фойдали бўлади. Болани маълум спорт турига жалб қилиш тўғрисидаги қарор, бир ёки икки белги бўйича эмас, балки барча мезонларнинг мажмуавий баҳоси бўйича қабул қилиниши керак. Кўп йиллик тайёрловнинг ушбу бўғинида мажмуавий ёндашувнинг алоҳида аҳамияти шундай, спорт натижаси бу ерда ёш спортчининг келажак истиқболи тўғрисида деярли ҳеч қандай маълумот бермайди. 3. Кўп йиллик тайёрловнинг иккинчи босқичида бирламчи саралов ва йўналтириш Ёш спортчининг истиқболли эканлигини баҳолашнинг асосий мезони унда спортда такомиллаштириш учун қобилия-тининг мавжудлигидир. Бошланғич тайёрловнинг дастлабки 2–3 йилидан кейин ҳамда қандайдир спорт туридаги оқилона ёш чегарасига анча етмасдан олдин, ёш спортчининг келажакда халқаро савиядаги натижаларга эриша олиш тўғрисида хулоса чиқариш қийин. Лекин, жисмоний такомиллаштиришни мақсадга мувофиқлигини ва унинг йўналтиришини аниқлаш, спортчини янада ривожланиши учун йўналтириш зарур. Бу вазифаларни мажмуавий таҳлил асосида ҳал этиш мумкин, бунда ёш спортчиларнинг морфологик, функционал, псиҳологик хусу-сиятлари, уларнинг кўникиш имкониятлари, машғулот ва беллашувлар юкламаларига таъсирчанлиги, янги ҳаракат-ларни ўзлаштириш ва такомиллаштириш каби сифатларини эътиборга олиш керак. Сараловнинг мазкур босқичида эришилган спорт натижаси, истиқболликнинг мезони бўла олмайди. Тажри-банинг кўрсатишича, бирламчи тайёргарлик босқичига нисбатан паст натижаларга эришган

спортчилар жой олади. Шу билан биргаликда айтиб ўтиш жоизки, болалар ва ўсмирлар орасидаги мусобақаларнинг ғолиблари кам ҳолларда (турли спорт йўналишлари бўйича 5 %дан кам), якуний босқичларда спорт ютуқларига эришадилар. Турли мамлакатлардаги юқори малакали спортчиларни тайёрлаш тажрибаси бунга гувоҳ бўлмоқда. Кўп йиллик тайёрловнинг иккинчи босқичидаёқ ёш спортчиларни гавда тузилишини олий малакали спорт усталарининг морфологик хусусиятларига қай даражада мос келишини аниқлаш зарурияти туғилади. Мазкур босқичда, спортчини истиқболлилигини баҳолашда морфологик хусу-сиятлар энг муҳим сифатлар қаторида бўлади. Турли спорт йўналиши вакилларининг морфологик фарқланишига шун-дай саралов сабабдир, чунки спортчи гавдасининг тузилиши турли спорт йўналишларида механик ёки беомеханик устунлик келтиради. Инсон тузилиши маълум ёш оралиқ-ларида ўзгарсада, умуман органда унинг кўп жиҳатлари деярли ўзгармайди ва асосан наслий омилларга боғлиқ бўлади. Таъкидлаб ўтиш кераки, инсон тузилишини аниқ-лашнинг ягона ёндашуви йўқ. Инсон тузилишини морфо-логик мезонлар асосида аниқлаш кенг тарқалган – мушак-ларнинг ривожланиш даражаси, бўйи ва оғирлиги, скелет хусусиятлари. Бундай ёндашувда кўпчилик мутахассислар гавда тузилишини характерлаш учун «соматик» терминини қўллайдилар. Инсон гавдасининг нормал тузилишини кўплаб чизмаларидан, энг кўп қўлланилганини кўриб чиқамиз, унга кўра тузилиш уч турга ажралади: 1) чўққи сифат эндоморф тур – кўкрак қафаси бўрттириб чиққан, кичик думалоқ шакллар, нисбатан калта оёқ ва қўллар, калта ва кенг суяклар ва оёқ кафти, катта жигар, катта ҳажмдаги тери ости ёғи; 2) атлетик мезоморф тур – гавда шаклли, тор тос, кенг елкалар, яхши ривожланган мушаклар, суякларнинг қўпол тузилиши; 3) астеник эксоморф тур – ясси ва узун кўкрак қафаси, озғин гавда, узун ва нозик оёқ қўллар, тор оёқ кафти ва панжалар, кам ҳажмда тери ости ёғи.

Табиийки, кўпчилик шахсларнинг гавда тузилишини ушбу уч турга келтириб бўлмайди. Бундай ажратиш инсон тузилишининг нақадар турлилиги тўғрисида умумий тасаввурлар ҳосил қилишга ёрдам беради. Шунинг учун, спорт саралови амалиётида гавданинг узлуксиз тақсимланган қисмларига эътибор бериш мақсадга мувофиқ, қисмларни учга ажратиш мумкин: эндоморф, мезоморф, эктаморф. Қисмларнинг ажралиб туриш даражаси турли шахсларда ҳар хил бўлади ва 7– баллик тизим бўйича баҳолаши мумкин. Энг юқори баҳога (7) қисмларнинг максимал даражасидаги имкониятлари мос келади. Соматик турни уч рақам билан таърифлаш мумкин. Масалан: 7–1–1 рақамларига эга самотоикча думалоқ шакллар, кучли ривожланган тери ости асоси, заиф мушаклар, йирик ички аъзолар, мезоморфлар ва эктоморф қисмлар кам. 1–7–1, 2–1–7 каби турлар жуда кам учрайди, 3–5–2, 4–3–3, 3–4–4 самототиплар тарқалган. Учала қисмларнинг ўзаро боғлиқлигини таъкидлаб ўтиш керак: бир турнинг кўпайиши бошқа турнинг камайишига сабаб бўлади. Шунинг учун бир қисмнинг юқори қийматга бўлмаслигига олиб келади. Самотипни баҳолашда учала баҳонинг йиғиндиси 12 дан ошмаслиги ва 9 дан кам бўлмаслиги лозим (Чтецов, 1979). Самототиплар бўйича ажратиш жараёни фотосуратлар билан солиштириш вақтида тадқиқот натижаларини диаграмма кўринишида келтириш мақсадга мувофиқдир. Олимпиадаги спортчилар самототипларини оддий одамлар ҳамда махсус таълим муассасаларининг талабалари самототипларни Д.М.Теннер (1964) ўтказилган. Ушбу соҳадаги бошқа тадқиқотлар (Волков 1973–1974; Мартиросов, Туманян, 1976–1977–1991–1992 ва бошқ) Д.М. Теннер томо- нидан илгари сурилган ғоя ва қоидаларни кенгайтириш ва аниқлаштириш имкониятини берди холос. Спорт билан шуғулланмайдиган талабалар орасида кўп ҳолларда оралиқ турлар учрайди, уларда эндоморф, мезоморф ва эктомоморф турларнинг нисбати кам қисмлари мавжуд бўлади. Спорт коллежларининг талабаларида кўп мезоморф тур учрайди. Олимпиада

ўйинларида қатнашганлари – енгил атлетика-чилар орасида деярли эндоморф тури учрамайди.

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

O'xshashlar

Кўп йиллик спорт жараёнини такомиллаштириш тизимида спортчиларни тайёрлашнинг асослари

Кўп йиллик тайёргарлик жараёнида спортчиларни танлаш

Спортчиларни йиллик ва кўп йиллик тайёрлаш жараёнида узоқ вақтли мослашувнинг ташкил топиши

Курашда спорт захираларининг кўп йиллик тайёргарлиги

Спорт курашида саралаш