Аёллар баскетболининг ҳозирги даврдаги ҳолати ва уни ривожлантиришни ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Аёллар баскетболининг ҳозирги даврдаги ҳолати ва уни ривожлантиришни ўзига хос хусусиятлари Ҳозирги даврдаги аёллар баскетболи юқори даражадаги ҳужумкорлик ва ҳимоявий потенциал билан белгиланади ва бунда ӯйиннинг фаол шакл ва услублари мунтазам қӯлланилади. Ӯйинчиларнинг ҳимоядаги ҳаракатлари илгаригидан анча ихчам, омилкорлик билан такомиллаштирилган ва самаралироқ бӯлиб қолган. Ҳужумда ишлатиладиган ӯйин воситалари аниқ мувозанатлашган ва ӯзаро тӯлдириш принципига асослангандир. Ҳимоя ва ҳужумда жамоа бӯлиб ҳаракатланишга зӯр бериш техник ва тактик жиҳатдан универсаллашган ҳамда ӯз ӯйинларини юқори динамик ҳаракатларга асослай оладиган ӯйинчиларнинг индивидуал ҳаракатланиши билан мантиқий тарзда уйғунлашуви муҳим омилдир. Аёллар жамоаларининг куч-қудратини ошириш мақсадида мутахассислар саватга тӯп ирғитишлар сонини ошириш, ӯйин давомида ва жаримадан тӯп ирғитишда саватни аниқ мӯлжалга олиш ҳолатларини кӯпайтириш, ӯз шчити ва рақиб шчитига тегиб қайтган тӯп учун кураш самарадорлигини оширишга қаратилган тайёргарлик воситалари ва услубларини топиш учун фаол ҳаракат қилмоқдалар. Ушбу хилдаги узвий масалаларни хал этиш йӯли билангина ӯйинни олиб боришнинг замонавий шакллари қӯлланиладиган ва спорт майдонларида бир текис муваффаққиятларни намойиш этувчи жамоани шакллантириш мумкин. Ҳар қандай ижтимоий жараён сингари баскетбол ҳам босқичма-босқич тарзда ривожланади: бунда юксалиш даврлари қонуний равишда ривожланишнинг нисбатан сусайиши билан уйғунлашади. Баъзи ҳолларда ушбу ӯйин ривожланишининг бир қарашда яққол бӯлиб кӯринган тенденцияси аслида унинг истиқболларини қисқагина муддатга белгилаб беради холос. Ва аксинча, дастлаб кам аҳамиятли бӯлиб кӯринган тенденциялар кейинчалик ӯйинни такомиллаштириш ишига ҳал қилувчи

ҳисса қӯшиши мумкин ва бу тенденциялар уларни ижро этувчиларга юқори талаблар қӯйиши мумкин. Ӯйинни таҳлил этар эканмиз, шуни таъкидлаш жоизки, ҳозирги даврдаги баскетбол ривожланишига хос бӯлган баъзи бир тенденциялар поёнига етиб бормоқда, масалан келгуси бир неча йиллар мобайнида жаҳон хаваскорлик баскетболи оламидаги етакчи аёл жамоаларининг ӯйини умумий натижа, ҳужумлар сони, иккала шчит остида кураш жараёнида ютилган матчлар сони сингари кӯрсаткичларга биноан барқарорлашади, дейишга барча асослар мавжуд. Ӯз-ӯзидан равшанки, ушбу кӯрсаткичларга қараб баскетболчи аёллар тайёргарлигини режалаштириш кам истиқболга эга ва бунда энг яқин келажакни башорат қилиш мумкин холос. Шу билан бирга шундай бир жараён кӯзга ташланадики, яқин келажакда машғулотлар интенсивлиги ҳар томонлама ошади, атлетик тайёргарликнинг роли янада кучаяди, тезлик техникасини такомиллаштириш билан боғлиқ бӯлган машғулотлар мазмуни сифат нуқаи назаридан яхшиланади. Баскетбол сохаси мутахассислари фикрича, ҳозирги даврда энг кучли аёллар жамоалари ӯртасида фаолликнинг ҳамда ҳужумда ва ҳимояда техник ва тактик ҳаракатлар самарадорлигининг тенглашуви кузатилмоқда. Шу билан бир қаторда мусобақалар билан боғлиқ бӯлган режимларга хос жисмоний ва психологик зӯриқишнинг анчагина ортиши, ижрочилик маҳоратининг узлуксиз ва изчил ошиши, ӯйинда қатнашувчи барча баскетболчи аёлларнинг жӯшқинлиги ва эпчиллигининг тараққий этиши, шакллар ва схемаларнинг қаттиқлигидаги ӯзгаришларни енгиб ӯтиш ҳамда тезкор ва кӯп ҳолларда импровизациялашган баскетболга ӯтилиши яққол ташланади. Бунинг боиси шундаки, ӯтган бир неча йиллар мобайнида кӯпгина кучли ва ӯйин йӯналиши бӯйича бир-биридан фарқ қилувчи жамоалар пайдо бӯлди. Ӯйин қоидаларида тез-тез бӯлиб турадиган ӯзгаришлар спортчи аёллар, мураббийлар ва илмий ходимлар томонидан ижодий ташаббусга туртки бӯлиб хизмат қилмоқда. Ӯйин қоидаларидаги сӯнгги ӯзгаришлар шу нарсаларни башорат қилишга асос бӯла оладики, майдоннинг ӯз ярмисида ҳимоянинг актив шаклларини мунтазам ишлатган

ҳолда ҳимоявий сифат ва самарадорликни ошириш рақибга доимий босим ӯтказиш ва уни ҳимоячи олдиндан кӯра биладиган техник ва тактик ҳаракатларни бажаришга мажбур қилиш билан биргаликда олиб борилади. Ҳимоядан фаол системалар нисбати ошиб бориши табиий равишда ӯйин мазмунида сифат ӯзгаришларга олиб келади. Миқдор ӯзгариши сифат ӯзгаришига ӯтиши аксарият ҳолларда портлаш, сакраш характерига эга бӯлиб, /бунда ҳимоядаги ӯйин кӯзда тутилади/, ӯйин тузилишида кескин ӯзгаришларга олиб келади. Ҳозирда ҳимоядаги ӯйин маълум бир кескин даврдан ӯтмоқдаки, ушбу даврни енгиб ӯтгандан сӯнг энг яхши баскетбол жамоалари ӯйинининг усулан янги техник ва тактик шаклларини топа олишлари шак-шубҳасиздир. Баскетболчи аёллар эркак ӯйинчилардан тобора кӯпроқ техникавий усулларни қабул қилиб олиб уларни юқори тезликларда бажармоқдалар. Ушбу мулоҳаза тӯпни оширишга ҳам, галма-галдан иккала қӯл билан дриблингни амалга оширишга ҳам тегишлидир. Бундан ташқари, шчит тагида тӯп учун курашда ҳам сезиларли шиддат пайдо бӯлган. Аёллар жамоалари ҳимояни зудлик билан ёриб ӯтиб, ӯрта ва узоқ масофалардан тӯп ирғитишни амалга оширган ҳолда тезкор ӯйин олиб борадилар. Психологик муҳит ҳам ӯзгариб бормоқда, жамоаларда зарур бӯлган атлетик хусусиятларни ишга солган ҳолда кескин яккама-якка олишувдан тап тортмасдан кураш олиб борилмоқда бироқ аёллар баскетболида ӯзига яраша қийинчиликлар ҳам мавжуд. Хусусан, ҳимоя билан боғлиқ бӯлган ҳаракатларни ҳар бир мураббий ӯзича талқин этиши кузатилмоқда, терма жамоадаги баскетболчи қизларда ҳам ӯз навбатида ҳимоявий ӯйинга нисбатан турлича муносабат /тушунча/ кӯзга ташланади. Масалан, баъзилар рақибни шчитга яқин чизиққа ӯтказиб юборишни мумкин деб ҳисобласа, бошқа бировлар сапчиб қайтган тӯп учун курашни новча ӯйинчиларгина олиб бориши керак, деган фикрда бӯладилар, яна бошқа ӯйинчилар эса тӯпга эга бӯлган рақибни пассив ҳолда назорат қилиб тураверадилар.

Аёллар организмининг физиологик хусусиятлари Аёллар ва эркаклар организми ӯртасидаги тафовут гавда тузилиши, ҳаракатланиш хоссаларининг ривожланиши, алоҳида орган ва системаларнинг иш бажариши, ҳамда мускулларга тушадиган оғирликларга мослашишда ӯз аксини топади. Аёлларнинг бӯйи, вазни, елка кенглиги камроқ, тос суяги кенгрок, қӯл ва оёқ узунлиги калтароқ бӯлади. Аёлларда, шунингдек, жисм маркази пастроқ жойлашган бӯлади, бунинг натижасида улар оёқларга суянган ҳолда мувозанатни сақлаб машқлар бажариши мумкин. Тана тузилишидаги тафовутлар болалик давриданоқ пайдо бӯлади. 7-8 ёшгача ӯғил ва қиз болалар ӯсиши тахминан бир меъёрда кечади, аммо кейинги йиллар мобайнида қизларнинг ӯсиши тезлашади ва 12 ёшга етганда улар ӯғил болаларни қувиб ӯтадилар, 15 ёшга тӯлгач эса бунинг акси кузатилади. Қизларнинг тез ӯсиши уларнинг эрта жинсий етилиши билан боғлиқдир. Жинсий тафовутлар умуртқа поғонасининг тузилишида ҳам ӯз аксини топади: аёллардаги ушбу аъзо эркаклардагига нисбатан калтароқ, бироқ бӯйин ва бел қисмлар узунроқ бӯлади, шу боис ҳам умуртқа поғонаси ҳаракатчанроқ бӯлади. Айни ҳолат боғловчи аппаратнинг ғоят эгилувчанлигига боис бӯлиб хизмат килади. Аёлларда пайлар массаси нисбатан кам бӯлади, яъни тана умумий вазнининг 30-35 фоизини, ёғ тӯқимаси эса 28-30 фоизни ташкил этади. Машғулотлар натижаси ӯлароқ аёлларда пай массаси ортиб боради, бироқ бундай ӯсиш эркаклар учун хос бӯлган меъёрга етмайди. Аёлларда пайлар кучи эркакларга нисбатан 10-30 фоиз кам бӯлади. Аёлларда қайта эгилувчи пайларкучи эркаклардагига нисбатан кам бӯлади. Гарчи пай кучини бир килограмм вазнга нисбатан олганда ӯртадаги фарқ камайса-да, аммо устунлик эркакларда қолади. Аёлларда ҳаракатларни уйғунлаштириш яхши ривожланган бӯлиб, ӯз-ӯзини ифода этиш, нафислик, ритмни сеза билиш ва ӯта эгилувчанлик уларга хосдир. Спортчи қизлар ҳаракатлар техникасини муваффақиятли эгаллаш

баробарида мураккаб ҳамоҳангликни ҳам ӯзлаштирадилар. Аёлларда юрак вазни уриш тезлиги баланд ва қон босими нисбатан паст юради. Мунтазам машғулотлар натижаси ӯлароқ юрак уриши тезлигидаги тафовутлар анча камаяди. Аёлларда қоннинг зарбий ва дақиқавий ҳажми кам бӯлиб, ӯпканинг умумий ҳажми, ЖЕЛ, фукционал қолдиқ ҳажм, нафас чиқазишдаги заҳиравий ҳажм, нафас олиш ҳажми сингари кӯрсаткичлар ҳам нисбатан паст юради. Аёллардаги энг юқори ӯпка вентиляцияси эркакларга нисбатан 25-30 фоиз кам бӯлади, ушбу фарқ 1килограмм вазнга нисбатан олиб қараганда 60 фоизни ташкил қилади. Аёлларда нафас олиш тезлиги бирмунча юқори бӯлиб, унинг теранлиги, нафас олишнинг бир дақиқалик ҳажми ва кислород истеъмол қилиш миқдори камроқ бӯлади. Эркаклар билан бир хил иш бажарилганда аёлларда юрак уришининг ортиқроқ тезлашуви ва ӯпка вентиляциясининг ошиши кузатилади. Ӯрта масофаларга югуриш чоғида нафас олишнинг эркаклар билан баравар дакиқавий ҳажми, нафас олишнинг тезлиги ва чуқурлигининг кам манфаатли нисбати ҳисобига эришилади. Аёлларда эркаклардан фарқли ӯлароқ қоннинг зарбий ва дақиқавий ҳажми камроқ ошади: эркакларда қоннинг максимал ҳажми 37 литрга етса, аёлларда бу кӯрсаткич 25 литрга тенгдир. Аёл организмининг аэробик ва анаэробик имкониятлари эркаклардагига нисбатан камроқ бӯлади. Спортчи аёлларда МПК кӯрсаткичи эркак спортчиларга қараганда 25-30 фоиз кам, яъни 3,5-4,5 литрга тенг бӯлиб, эркак спортчиларда бу кӯрсаткич 5-6 литрга тенг келади. Аммо бир килограмм вазнга нисбатан ушбу тафовут йӯқолади. Ӯғил болаларда МПКнинг максимал кӯпайиши 13-14 ёшда, қиз болаларда 12-13 ёшда кӯпайиши кузатилади /яъни бу кӯрсаткич жинсий етилиш даврига тӯғри келади/. 10 ёшдан 17 ёшгача бӯлган спортчи қизларда МПК 230-350 мл оғирлигида бӯлади. Ушбу кӯрсаткичлар уларнинг ӯғил тенгқурларига нисбатан анча камдир. Кӯп йиллик спорт машғулотлари эркакларда аёлларга нисбатан аэробик имкониятларнинг кӯпроқ ривожланишига олиб келади. Хусусан

$ӯспиринлардаги МПКнинг абсолют кӯрсаткичи 10 яшар спортчиларга қараганда 200фоиз зиёд бӯлса, қизларда ушбу кӯрсаткич атиги 89 фоизга тенгдир. Кислород тақчиллиги шароитида ишлаш қобилияти аёлларда камроқ бӯлади. Уларда эркакларга нисбатан МКД кӯрсаткичи камроқ бӯлади. Хусусан, машғулотлардан ӯтган спортчи аёлларда кислород тақчиллиги 10-12 литрга тенг бӯлса, эркак спортчиларда ушбу кӯрсаткич 15 литрдан зиёддир. Аёллар организмидаги аэробик ва анаэробик имкониятлар тақчиллигига яраша уларда жисмоний иш қобилияти эркаклардаги иш қобилиятининг учдан икки қисмини ташкил қилади. Кам оғирлик тушганда аёлларда эркакларга нисбатан иш қобилиятининг учдан икки қисмини ташкил қилади. Кам оғирлик тушганда аёлларда эркакларга нисбатан кӯпроқ иш тежамига эришилади. Эркакларда фойдали ҳаракат коэффициентининг энг кӯп миқдори велоэргометрга оғирлик тушганда намоён бӯлади ва бу оғирлик эркакларда 12 кгм/с, аёлларда эса 7,8 кгм\с ни ташкил қилади. Узоқ давр мобайнида ҳаракат қилиш учун аёлларда мускул кучи ва қобилият нисбатан кам бӯлиши ҳам куч ишлатиш ва статистик тиришиш мобайнида аёллардаги жисмоний иш қобилиятини чегаралаб қӯяди ва бу ҳолат аёл организмига салбий таъсир кӯрсатади. Миядаги қон айланишининг ӯзгаришидан тушадиган оғирлигининг интенсивлиги ва давомлилиги билан узвий равишда боғлиқдир. Ӯлчанган оғирлик жараёнида ОМК ЧСС ва АД нинг ошиб бориши фонида кӯпаяди. Бу вазиятда бош миянинг катта калибрдаги қон томирлари тонуси ортиб, кичик калибрдаги қон томирлари тонуси пасайиши кузатилади. 18-20 яшар қизлар ва 35-40 яшар аёлларда бу хилдаги ӯзгаришлар аксар ҳолларда катта калибрли қон томирлари тонуси ортиб бориши, 13-14 ёшли ӯсмирларда эса ушбу тонуснинг пасайиши кузатилади. Оғирлик тушган ҳолда 13-14 яшар ӯсмирлар ва 35-40 яшар аёлларда кичик калибрдаги қон томирлари тонуси ортади, 8-9 яшар болалар ва 18-20 яшар қизларда эса турли йӯналишларга қараб ӯзгаради. Мия қон томирлари тонусининг юқорида зикр этилган$