Спорт машғулотларида назорат

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281 KB

Ko'chirib olish

Спорт машғулотларида назорат Reja : 10. Назоратда қўлланадиган кўрсаткичларга 11. талаблар. 12. Жисмоний тайёргарлик назорати. 13. Спортчиларнинг анаэроб ва аэроб имкониятларини назорати 14. Анаэроб жараёнларининг қувватини ва хажмини назорат қилиш 15. Аэроб жараёнларидаги қувват ва ҳажмнинг назорати. 16. Тежамкорлик назорати. 17. Спортчиларнинг аэроб ва анаэроб имкониятларини баҳолашда спорт педагогикасининг усуллари. 18. Техник тайёргарлик назорати. 19. Тактик тайёргарлик назорати. 20. Руҳий тайёргарлигининг назорати. 21. Беллашув фаолиятининг назорати. 22. Машғулот ва беллашув юкламаларнинг назорати.

Замонавий шароитда спортчининг тайёргарлик жара - ёни натижалари, назорат мажмуасининг усули ва воситала - рини бошқарув қуроли сифатида қўллашига асос бўлмоқда. Спортчининг тайёргарлик жараёнида, мураббий ва спортчи орасидаги алоқалар учун, бошқарув қарорининг даражасини кўтариш мақсадга мувофиқдир. Назоратнинг мақсади спортчининг тайёргарлик жараёнидаги ва мусобақа фаолиятидаги ҳар томонлама тайёргарлигини объектив баҳолаш ва организми тизимидаги муҳим функционал имкониятларни очишдир. Бу мақсад кўп-гина вазифаларни ечиш йўли орқали яъни, спортчи ҳола-тини, унинг тайёргарлик даражасини, мусобақа фаоли-ятининг натижавийлигини баҳолаш билан ҳал қилинади. Назорат вазифаларини ечишдан олинган натижалар ҳақида ахборот, бошқарув қарорини қабл қилиши жараёнида амалга ошади. Спортда назорат объектига, ўқув-жараёнининг тузи-лиши, мусобақа фаолиятида спортчи тайёргарлигининг ҳар томонлама ҳолати, (техникавий, жисмоний, тактикали) унинг иш қобилияти, функционал тизимларнинг имкониятлари сабаб бўлади. Назорат турлари. Спортдаги назарияда ва амалиётда назоратнинг қуйидаги турлари бор: босқичли, кундалик, амалий. Босқичли назорат -спортчининг узоқ вақт шуғулланган машғулот натижаларини босқичлардаги ҳолатини баҳо - лайди. Спортчиларнинг бундай ҳолати йилларда, макро - циклда, босқичлардаги тайёргарлигининг натижасидир. Кундалик назорат кундалик ҳолатни баҳолашга қаратилади яъни машғулотлар ёки мусобақа макроциклида бир қатор дарслар юкламасининг оқибатида пайдо бўлади.

Амалий назорат- амалий ҳолатига баҳо берилади яъни спортчи организимига мусобақа ва машғулот дарсларидаги юкламалар таъсири. Шунингдек: назоратни чуқурлаштирил-ган, танланган, махаллий каби турлари бор. Чуқурлаштирилган назорат кўрсаткичлар доирасини кенгайтирган ҳолда фойдаланиши билан боғлиқ яъни спортчи тайёргарликнинг ҳар томонлама баҳолаш, мусобақа фаолиятини натижавийлиги, ўтган босқичлардаги ўқув машғулотлари. Танланган назорат иш қобилияти ва ўқув машқ жараёнинг ёки тайёргарликнинг қайсидир томонини кўрса-тувчилар гуруҳи ёрдамида баҳоланади. Махаллий назорат битта ёки бир нечта кўрсаткичларда фойдаланиланишга асосланган яъни, ҳаракат функциялари-ни, алоҳида фукционал тизимининг имкониятларини тор томонларини баҳолашга йўл қўйишдир. Чуқурлаштирилган назорат одатда босқич ҳолати амалиётида ишлатилади. Танлаш ва маҳаллий назорат кунда - лик ва амалий назоратда ишлатилади. Назорат усул ва воситалардан ташқари педагогикали, ижтимоий психологик ва тиббий-биологик характерда бўлади. Педагогикали назоратда техник-тактик ва жисмоний тайёргарлиги, мусобақаларда қатнашиш хусусиятлари, спорт натижаларини динамикаси, мусобақа жараёни тизимининг даражаларини баҳолайди. Ижтимоий-психологик назорат , спортчи шахсини, унинг руҳий ҳолатини, тайёргарлигини, мусобақа фаолиятидаги умумий микроклиматни ва машғулот ҳолати хусусиятларини кўриб чиқади. Тиббиёт-биологик назорат соғлигини, функционал тизимлари имкониятларини, алоҳида органлар ва механизм-ларни, мусобақа фаолиятидаги асосий машғулотларни олиб борувчи юкламаларни кўриб чиқади.

Хозирги вақтда спорт машғулотлари назарияси ва услубиятининг турли хил воситалари, усуллари қўлланилаёт-гангани учун охир оқибатда «мажмуавий назорат» тушунчаси пайдо бўлишига олиб келди. Мажмуавий назорат мусобақа фаолиятида ва машқлар жараёнида спортчининг ҳар томонлама тайёргарлигини таъминлайди. 1 Назоратда қўлланадиган кўрсаткичларга талаблар. Босқичли, кундалик ва амалиётдаги назоратлар жара-ёнида қўлланадиган кўрсаткичлар, спортчи ҳолатини объек-тив баҳолашни таъминлаш керак. Текширилаётган контин-гент бўйича, ёши, жинси, малака хусусиятларига, назорат-нинг алоҳида турларини мақсадлари ва вазифаларига жавоб бериш керак. Назоратнинг ҳар бир жараёнида кўрсаткичларни кенг доирада қўллаш мумкин яъни, спортчиларнинг ҳар томон-лама тайёргарлигини характерлаши ва бу кўрсаткичлар юқорида санаб ўтилган талабларга жавоб бериши керак. Мажмуавий назоратда ижтимоий-психологик ва тиббиёт-биологик кўрсаткичлар асосий ҳисобланади. Педагогик кўрсаткичлар техник ва тактик тайёргарлик даражасини, мусобақаларда қатнашиш барқарорлигини, ўқув-машқ жараёни миқдорини характерлайди. Ижтимоий-психологик кўрсаткичлар, атроф муҳит шароитини, спортчи кучи ва асабларининг ҳаракатланиш жараёни, ахборотни эгаллаш ва уни қайта ишлаш қобилияти, фаолиятнинг анализатор ҳолатини характерлайди. Тиббиёт-биологияли, анатомияли, жисмоний, биохимияли, био-механикали ҳолатларни ўз ичига олади. Назорат жараёнида кўрсаткичлар икки гуруҳга бўлинади: Биринчи гуруҳ кўрсаткичлари генетик томондан ўтган ва машғулот жараёнида кам ўзгарувчан нисбий мўътадил-лашган белгиларни

характерлайди. Кўрсаткичларнинг мос келган белгилари кўп йиллик тайёргарликнинг турли босқичларидаги ориентацияда ва босқичли назоратдаги саралаш вазифаларини ечишда қўлланади. Мўътадиллашган белгиларга гавда узунлигидаги турли хил тўқималар сони, суяк мушакларини тури, руҳий ҳолатини тури, рефлекс-ларини тезлиги каби ҳолатлар киради. Иккинчи гуруҳ кўрсаткичларига техник ва тактик тайёргарлиги, алоҳида жисмоний сифатларини ривожланиш даражаси, мусобақа фаолиятидаги ва ўқув-машғулот жараё-нидаги турли шароитлар спортчи организми ҳаёт фаолияти-даги ҳаракат ва экономик томонларини таъминланишини характерлайди. Ҳар-бир назорат кўрсаткичлари қуйидаги талабларга мос келиши керак. Спорт туридаги ўзига хосликнинг мувофиқлиги Спорт турларидаги ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишда назоратда қўлланадиган кўрсаткичларни танлаш биринчи даражали аҳамиятга эга. Чунки ҳар-хил спорт турларидаги ютуқларни турли функционал тизимларда эгаллаш шарт қилинади ва мусобақа характери билан боғлиқ ўзига хос кўникиш таъсирини қатъий талаб қилади. Спорт турларидаги чидамлилик билан боғлиқ бўлган алоҳида интизомларни (сузиш, эшкак эшиш, велосипед хай-даш, чанғи спорти, конькида югуриш, ўрта ва узоқ масофага югуриш) ва натижаларни объектив баҳолашда кўрсаткич-лардан имтиёзли фойдаланилади. Шунингдек, юрак қон томирларини ҳолатини, нафас олиш тизимини, модда алмаштириш жараёнларини ва спортчиларни потенциал имкониятларини баҳолайди. Тезлилик-кучлилик спорт турида яъни, ўртача асаб-мушак зўриқишини қисқа вақтда кўрсата олиши спортчи-нинг асосий қобилияти ҳисобланади ( спринтерча югуриш, енгил атлетикадаги сакраш ва отиш, оғир атлетика, велосипед ҳайдашнинг алоҳида дисциплинасида, сузишда). Асаб-мушак

аппарати ҳолатини характерлашда, марказий асаб тизимида, ҳаракат функцияларининг тезлилик-кучлилик компонент-ларида, ўзига хос тест машқларида пайдо бўлувчи кўрсаткич-лардан назорат воситаси сифатида фойдаланилади. Спорт турларидаги эришилаётган натижалр кўп даражада, асаб жараёнларининг ҳаракатини, аниқлигини, фазо ва вақт ҳаракати ўлчамини белгиловчи анализаторлар фаолиятига боғлиқ ( гимнастика акробатика, фигурали учиш, сувга сакраш, отиш ва бошқалар). Назорат жараёнида ҳаракатнинг ўзига хос кучлилик параметрлари, ахборотни қайта ишлаш ва тез қарор қабул қилиш қобилияти, суяк мушакларини эгилувчанлигини, бўғинлар ҳаракати, координация қобилиятлари каби вақт ишлаб чиқишини аниқ харктерловчи кенг мажмуадан фойдаланилади. Шуғулланувчиларнинг ёши ва малака қобилиятини мос келиши. Бизга маълумки, машғулот ва мусобақа фаолиятининг тизими, мазмуни спортчиларнинг ёши малакасига қараб аниқланади. Демак, назоратнинг мазмуни фақат спортчининг ёшини ҳисобга олмайди, балки спорт малакасини ҳам кўзда. Масалан: малакаси юқори бўлмаган ёш спортчиларнинг техник маҳоратини баҳолаганда, биринчи навбатда кўникиш ҳосил қилган ҳаракат қобилиятларини эгаллаганлигига эътибор берилади. Аэроб ишлаб чиқишни баҳолашда аэроб тизимидаги энергия билан таъминлаш қувватини кўрсатгичлари тушуни-лади. Юқори тоифадаги ёши катта спортчиларни текширил-ганда, техник маҳорат характеристикасини баҳолашда, спорт-чининг экстремал шароитдаги мусобақа рационал техника-сини пайдо бўлишини аниқлаш қобилияти янглишган тех-ник омилларга чидамлилиги, унинг вариативлиги, тежамкор-лиги, аэроб тизими

фаолиятидаги энергия билан таъмин-лашнинг турғунлиги каби бошқа кўрсатгичлар биринчи режага сурилади. Шундай қилиб, кўп йилликни амалга оширишнинг ҳар бир босқичида назорат сифатида турли кўрсаткичларидан, ёшининг ўзига хос хусусиятларидан, шуғулланувчининг тайёргарлик даражасидан фойдаланиш керак. Машғулот жараёнидаги йўналишларнинг мувофиқлиги Спортчининг тайёргарлик ва машғулотлар ҳолати, кўп йиллик тайёргарлик жараёнидаги босқичдан босқичга ўтиш-даги ўзгаришига эмас балки, беллашув босқичидаги макро-циклга ҳам боғлиқ. Бу ўзгаришлар жисмоний машқларни характерига ва машғулот юкламасига боғлиқ. Тажрибалар шуни кўрсатадики, назорат жараёнидаги таёргарлик босқичида қўлланган машғулот юкламасининг ўзига ҳос жавоб берувчи кўрсаткичлари энг кўп ахборот берувчи ҳисобланади. Мусобақа фаолиятидаги спорт турларида ютуқларни қўлга киритишда тезлилик- кучлилик сифатларининг ривожланиши устунлик қилади (турли спорт турларидаги спринтер масофаларида, енгил атлетиканинг сакраш турида, отишда ва бошқалар). Спортчининг йиллик мавсумий босқичида югуриш ёки машқлардан фойдаланишдан мақсад, юрак қон тизимини, нафас олиш органларини ва бошқа тизимларини ривожлан-тиришдир, шунингдек иш қобилиятларини оширишдир. Асосий мезон имкониятларини у ёки бу назорат прог - раммасининг кўрасаткичларига киритиш, унинг ахборот - лилиги ва ишончлилигидандир. Ахборотлилик кўрсаткичлар баҳоланаётган сифат - ларни ёки хусусиятларни қанчалик аниқлигини кўрсатади. Ахборотлилик мезони бўйича, кўрсаткичларни иккита асосий танлаш йўли бор.

Биринчи йўл кўрсаткичлари, билим омилларига асосланган ҳолда, ушбу хусусият ёки сифатлар даражасини аниқлайди Иккинчи йўл кўрсаткичлари, етарлича илмий асослан-ган статистик кўрсаткичлар ва ўлчовлар ўртасидаги алоқага қурилган. Агар кўрсаткичлар ва ўлчовлар орасидаги алоқалар доимий ёки кучли бўлса, демак бу кўрсаткичлар ахборот-лашган сифатида қаралади. Спортнинг назариясида ва амалиётида кўрсатилган и к кала йўл ажралмас бирлик сифатида ишлатилади. Бу эса кўрсаткичларни назорат учун танлашда, сабабини текшириш муносабатларини ўрнатишга, спорт натижаларини даражасини аниқлашга, турли алоқалар механизмини очишга, алоҳида спорт туридаги тайёргарлик ва мусобақа тизимига, математик статистика талабларини мос келишига ёрдам беради. Ишончлилик кўрсаткичлари, назоратнинг ҳар бир туридаги шароитларда спортчининг у ёки бу сифатларидаги, хусусиятларидаги натижаларни, уларни қўллашдаги ўзга - ришлар даражасини аниқлайди. Шунингдек, натижалар меъёрини ва бир хил шароитда олинган кўрсаткичларни бир неча марта қўллашни аниқлайди. Турли спортчиларни тадқиқот қилиш натижаси ўртасидаги ҳар-хиллик қанчалик юқори бўлса, қўлланаётга н кўрсаткичларнинг ишончлилиги ҳам юқори бўлади

2. Жисмоний тайёргарлик назорати. Жисмоний тайёргарлик назорати эгилувчанлик, муво-фиқлашган лаёқат, тезлик, чидамлилик, каби қобилиятларда-ги кучнинг объектив сонини баҳолаш мақсадида ўтказилади. Куч сифатларининг назорати. Спорт амалиётида назорат даражасини ривожланиши ўртача кучда, тезлик кучида ва чидамлилик кучида амалга ошади. Кучлилик сифати мушакнинг турли ишлаш тартибида (динамик, статистик), ўзига хос бўлган ва ўзига хос бўлмаган тестларда ўлчаш асбобидан фойдаланишда ёки фойдалан-масликда аниқланади. Мутлоқ кўрсаткичларни қайд қилиш билан бир қаторда нисбий (спортчи гавдасини массасини ҳисобга олган ҳолда) кўрсаткичлар ҳам ҳисобга олинади. Ўртача кучнинг баҳоси статистик тартибда ишлашда кўпайтирилган бўлиши мумкин. Шу мақсадда мушак гуруҳларидаги ўртача кучларни танлаб баҳоловчи турли механикали, тензонометрикали динамографлардан ва дина-мометрлардан фойдаланилади. Шуни ҳисобга олиш керакки, статистик куч, кўпгина спорт тури фаолиятига нисбатан ўзига хос бўлмаган муносабатда бўлади. Сезиларли холда ушбу сифатларнинг потенциал базасини акс этирган холда, статистик куч махсус-тайёргарлик жараёнини бажаришда ва мусобақа машқлари-даги куч қобилиятларини юқори даражасини кафолатлайди. Шуни билиш муҳимки, статистик тартибдаги куч имкониятлари тадқиқ этишда ҳаракат амплитудасининг аниқ нуқталарида қўллаган ҳолда аниқланади ва берилганлар унинг бутун дианозида ўтказилиши мумкин.

Бу муносабатда динамик тартибда ишловчи мушак-ларда ўтказилаётган ўлчамлар кўпроқ ахборотлилиги маълум бўлди. Аммо бу ерда қайд қилувчи куч услубиятига кўпроқ боғлиқ. Куч сифатларининг аниқ баҳоси изонинетик тартиб-даги ишда кўтарилади. Ҳозирги вақтда изонинетик трена-жёрлар ва улар асосида тайёрланган диагностика асбоблари замонавий амалиётда кенг қўлланмоқда. Масалан: охирги йилларда спортчиларнинг куч имкониятларини маж-муавий тадқиқот қилиш учун, турли диагностик мажмуалар, техник қарорлар яъни механик натижаларга суянган ҳолда ва анатомик-физиологик тажрибалар қўлламоқдалар. Тезлик кучи назоратида кучнинг градиент тезлигидан фойдаланилади, яъни, ўртача кучни пайдо бўлиш вақтидан ютуқларга эришиш вақтигача муносабатлари аниқланади. Спортчилар ва турли спорт мутахасислари ўртасида нисбий градиент кўрсаткичларини фарқи катта. Спортнинг тезлилик-кучлилик турида қатнашувчи спортчиларнинг нисбий градиент кучининг кўрсаткичлари жуда юқори бўлади. ж адвал. 120 120 90 90 60 60 30 30 0 0

0 80 165 0 80 165 120 120 90 90 60 60 30 30 0 0 0 80 165 0 80 165 Расм 10,1. Юқори малакали курашчиларнинг турли бурчак тезлигида: 1-60град-с, 2-180град-с да тирсак бўғинларини букишда ва ёзишда куч имкониятларини қайд қилиш. Тезлик кучи кенг спорт амалиётида жойидан турганда юқорига сакрашда (одатда 50,75 ёки 100%.ўртачадан) спорт вақт бўйича бажариш керак бўлган у ёки бу ҳаракат қарши-лигини содда кўчма усул билан кўпинча ўлчанади. Бунда тез-лик назорат кучи тезлик ва техник имкониятларини пайдо бў-лиши мажмуасида ўтказилади. Стартни натижалигини акс эттирувчи кўрсаткичлар, (старт сигналидан 10 м га сузиб ўтиш, югуришда 30 м вақти) юқори куч имкониятларини талаб қилувчи ҳаракат актларини бажариш вақти (масалан: курашдаги кўтариб ташлаш) бунга мисол бўла олади.

Кучни тез ривожлантириш қобилиятида ривожланиш даражаси тезлик кучида баҳоланади яъни, кучнинг ўртача даражадаги унча катта бўлмаган нисбий қаршили-40-50% аниқланади. Ишни давомийлиги унча катта бўлмаслиги керак 50 м гача, чунки юклама бошида мушаклардан тез ривожлана-ётган кучнинг қобилиятлари аниқланади. Шунинг учун куч қобилиятларини тест баҳоларини асоси алоҳида спорт турига тегишли бўлгани учун (боксдаги уриш, эшкак эшиш ёки сузишда қўл ҳаракатининг бошлан-ғич фазаси) содда ва қисқа вақтли юкламадан тузилади. Куч тезлиги ҳаракат тезлигининг юқори бурчак тартибидаги изокинетик ишлашида яхши баҳоланади. Портлаш кучини назорати учун у ёки бу спорт туридаги ҳаракат бутунлигига асосланган тестлардан фойдаланиш ке-рак: штангани бир зарб билан кўтариш, манекенни курашга ташлаш. Чидамлилик кучи имитацион характердаги ҳаракатни бажаришдаги мусобақа машқларини, куч компонентларини юқорилигини ҳисобга олган ҳолда, асаб-мушак аппаратини функцияларини шакли ва хусусиятлари яқинлигини баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Велосипедчилар учун турли катта-ликдаги қўшимча қаршиликка нисбатан педални айланти-ришдаги велоэргометрни вазифаси, югурувчилар учун қў-шимча қаршилик билан стадионда югуриш, стандарт трасса-да тоққа югуриб чиқиш, курашчилар учун қўйилган тартибда манекенни ташлаш, боксёрлар учун қопларга уриб ишлаш. Чидамлилик кучида назорат сифатини кўтаришда, ҳар бир спорт тури учун куч тренажёр-диагностика мажмуасидан фойдаланиш, мусобақа фаолиятида ва махсус машғулотлар-да куч сифатларини назорат қилишга осон бўлади. Масалан: чидамлилик кучини диагностика қилиш учун сузувчилар биокинетик ўтиргичдан фойдаланишади яъни, мушакларни изокинетик тартибда ишлаш шароитида сузиш ҳаракатини ўхшатиш.

Чидамлилик кучини баҳолаш қуйидаги усулларда бажарилади: - берилган стандарт ишнинг давомийлигида; - программа тестини бажаришдаги кўпайтирилган ишнинг ҳажм шакли; - иш охиридаги импулс кучларини муносабат кўрсат-кичларини ўртача даражасига тестларни мос келишини кўзда тутиш. Эгилувчанлик назорати Эгилувчанлик назоратида спортчи харкатни катта амп-литуда бажариб, ўз қобилиятларини кўрсатади. Ҳ аркатчан эгилувчанлик, катта амплитудада машқлар бажарувчи спортчининг қобилиятларин баҳолаш йўли орқали амалга ошади. Суст эгилувчанлик ҳаракат амплитудасида характер-ланиб, ташқи кучлар ёрдамида амалга ошади. (шерик ёрдами, ёрдамида қўшимча юк қўллаш). Суст ҳаракат кўрсаткичлари ҳаракатчан эгилувчанлик кўрсаткичларига нисбатан юқори. Спорт амалиётида бўғинлар ҳарактчанлигини аниқлаш учун бурчакли ва чизиқли ўлчамлардан фойдаланилади. Спортчи ҳарактининг ўртача амплитудаси турли усул-лар билан ўлчанади: гониометрикали, оптикали, ренгено-графикали. Гониометрикали усулда бир оёғи транспортирга ёки потенциометрга маҳкамланиб қўйилган механикали ёки электронли бурчак ўлчовли гониометрдан фойдаланиш мўлжалланади. Гавда бўғинларидаги нуқталарга макер ёпиштирил-ганлиги спортчи ҳаракатининг видеоқайд қилишига ёрдам беради. Маркер ҳолатини ўзгартирувчи натижаларни ишлаб чиқиш ҳ аракат амплитудасини аниқлашга ёрдам беради. Рентгенографикали усул бўғинлардаги ҳ аракат ампли-тудасини анатомик йўл қўйилганлигини аниқлаш ҳ олат-ларида ишлатилади.

Шуни эсда тутиш зарурки, спортчининг алоҳида бўғин-ларидаги ҳаракатларни эгилувчанлигига объектив баҳо бериб бўлмайди чунки, бир бўғинда кузатилган юқори ҳаракат-чанлик иккинчи бўғинда ўртача ёки паст бўлиши мумкин. Шунинг учун, эгилувчанликни мажмуавий тадқиқ қилиш учун, ҳар хил бўғинлардаги ҳаракат амплитудасини аниқлаш мумкин. Умуртқа поғонаси бўғинларидаги ҳаракатчанлик Уни одатда, одамда гавдасини олдига эгишида аниқлаш мумкин. Спортчи ўтиргич устида имкон қадар тизза бўғинларини букмасдан охиргача олдига эгилади. Бўғинлардаги ҳаракатчанлик ўтиргич четидан ва қўлларнинг ўрта бармоқларигача бўлган масофа билан баҳоланади. Агар бармоқлар ўтиргич четидан юқорида бўлса, демак ҳаракатчанлик етарли эмас; бармоқлар пастда бўлса, демак умуртқа поғонасидаги ҳаракатчанлик юқори. Ёнлама ҳаракатларда умуртқа поғонасини ҳаракатчан-лиги, спортчини асосий ҳолатда ва ёнга охиргача эгилганда полдан кўлнинг ўрта бармоғигача бўлган масофа фарқига қараб баҳоланади. Эгилиш ҳаракатларида умуртқа поғонасининг ҳаракат-чанлигини ўйлаш учун, спортчи оёқлари елка кенгликда, асосий ҳолатдан орқага охиригача эгилади. Бўйининг олтинчи ва белнинг учинчи умуртқалари орасидаги масофа ўлчанади. Спортчи полда белни тўғри тутган ҳолда ўтиради оёқлар тўғри ҳолатда олдинга чўзилган (тиззалар атрофи полга қадалган) қўллар елка баландликида олдинга чўзилган, кафтлар пастга қаратилган. Бошқа спортчи унинг орқасида туриб қўлларидан ушлайди ва уларни горизонтал юзада охиргача тортади. Текширилаётган шахс белини букмаслиги ва кафтлар ҳолатини ўзгартирмаслиги лозим.

Агар қўллар бир-бирига ёрдамчининг катта ёрдамисиз 15 см га яқинлашса, демак спортчи ўрта эгилувчанликка эга, агар қўллар бир-бирига тегса, демак унинг эгилувчанлиги ўртадан юқори. Тўпиқ бўғинларидаги ҳаракатланиш Тўпиқлар эгилувчанлигидаги харкатчанликни аниқ - лаш учун, спортчи ўтиргичга ўтириб, тизза бўғинлари тўғриланган ҳолда оёқлар бирлаштирилади, сўнгра тўпиқ охиригача эгилади. Агар оёқ кафтлари тўпиқ бўйича тўғри турса, (180* бурчак) унда эгилувчанлик юқоридан ўртача ҳисобланади. Агар бурчак кам бўлса (160*), демак бўғинлардаги ҳаракат паст ҳисобланади. Бўғинлардаги ҳаракатчанлик эгилувчанликни ривож-лантиришга қаратилган машқларни бажариш жараёнида ба-ҳоланади. Бунда машқлар ҳам асосли, ҳам махсус характерга эга бўлиш керак. Асосли машқларни бажаришда бўғинлар-ни юқори даражадаги ҳаракатчанлигини талаб қилувчи, тур-ли ҳаракатларни (эгилиш, букилиш, кўтариш, тушириш) ба-жариш муҳимдир. Машқлар турли хил бўлиши керак чунки, ҳаракатчан ва суст эгилувчанлик ҳар томонлама баҳоланади. Спорт турларининг ўзига хослиги шундаки, у махсус машқларни танлаб олади. Масалан: спорт ва бадиий гимнас-тикаси, акробатика, сувга сакраш каби спорт турлари учун махсус машқларни бажаришда қуйидаги ҳаракатлар кўрсаткичи натижали бўлиши мумкин: - ўтирган ҳолда олдинга эгилиш; - оёқни олдига ва ёнга кўтариш (ушлаб туриш); 10.2- жадвал .

Қ айси спорт тури бўлишида қатъий назар беш балли тизимда алоҳида бўғинлардаги ҳаракатларга талаблар. Спорт тури Бўғинлардаги ҳаракат Елка бўғинининг айланиш ҳаракати Тўпиқ бўғинларидаги товоннинг букилиши Га вдани олдига букиш Тос сон бўғинларида тизза усти ротацияси Сузиш: кўкракч асига орқача сига дельф инча брасс Компле ксли сузиш Эркин кураш Футбол Эшкак эшиш Югури ш Болға отиш 5 5 5 5 5 5 2 5 2 5 5 5 5 3 5 5 2 5 5 5 3 3 3 1 3 5 5 5 2 5 1 1 1 5 4 5 5 0 3 5

Тезлик қобилиятларини назорати. Тезлик қобилиятини назорати ўзига хос бўлган ва ўзига хос бўлмаган текширувлар шароитида ўтказилади. Ў зига хос бўлмаган тестларда тезлик сифатларини бундай осон пайдо бўлиши назорат учун, ҳаракат таъсирини оддий яширин босқичида, ҳаракатнинг оддий ва якка тезлигида, ҳаракат частотасида қабул қилинган. Ўзига хос бўлган тестларда тезлик қобилияти кўпроқ мураккаб ҳолатларда пайдо бўлиб, алоҳида спорт тури учун характерли бўлган, маълумотлар асосига қурилган ҳаракат ходисасини афзал кўради. Масалан: тезлик сифатларини назорат қилганда шу нарсаларни ҳисобга олиш керакки, яъни, ўзига хос бўлмаган машқлар кўрсаткичлари бошқа спорт тури учун ўзига хос бўлиши мумкин. Якка ҳаракат тезлигидаги назорат Ўзига хос бўлган ҳаракат ёки машқлар бажариш вақтида кўпроқ малумот берувчи кўрсаткичлар ҳисобланади. Буларни сонига: футбол тўпини тепиш, баскетбол тўпини халқага ташлаш, қўл тўпида тўпни дарвозага киргизиш, найза отиш, қиличбозликда қиични санчиб олиш, боксда уриш вақтидаги бажариладиган қўлнинг финал ҳаракати киради. Ҳаракат частотасини назорати вақт бирлигидаги ҳаракатлар сонига асосланган. Назоратни ташкил қилишда ва тезликни баҳолаш учун, кўрсаткичлар танлашда қуйидаги умумий ҳолатларни ҳисобга олиш керак: - оддий ўзига хос бўлмаган ҳаракат кўрсаткичларга турли қўзғатувчиларнинг таъсири (ёруғлик, товушлар). Маълум ҳолатларда юқори кўрсаткичларни намойиш қилган спортчилар бошқаларида ҳам катта ютуқларни кўрсатади;

- ўзига хос таъсирнинг кўрсаткичлари ўзаро кам боғланган, мадомики, латент босқичининг навбатдаги сезиш ҳаракат даражаларини ўзлаштиришдаги умумий вакт ҳолатига кераклича таъсири; - тезлик пайдо бўлишининг элементар ва мажмуавий шаклида, оддий ва мураккаб таъсирнинг кўрсаткичлари ўртасида боғлиқликни йўқлиги. Тезлик сифатларини пайдо бўлишидаги назорат-нинг мажмуавий шакллари мураккаб ҳаракатда ишлаб чиқилган тест программалари тезлик иш тартиби билан узвий боғланган бўлиши керак ва старт югуриши, масофа каби махсус тестларда ишлатилиши керак. Махсус машғулот ва мусобақа фаолиятининг муҳим компонентлари тартибларида кўрсатилгандек, улар бир-бири билан ўзаро ҳаракатда пайдо бўлмайди балки амалга ошади. Масалан: футбол, гандбол ёки спортнинг бошқа турларида тезлик характерига эга бўлган ҳаракат ходисаси фақат бир тартибга суяниш, агар мураккаб ҳолатларда олиб борилса, иккита ёки учта тартибда олиб бориши мумкин. Тестнинг мазмуни муносабатларида тезлик имконияти назорати режалаштирилса, уларни услубиятидан фойдала-нишда шуларни эсда тутиш керак яъни, синов жараёнида спортчи юқори иш қобилиятида туриш керак, чарчаш белгилари кўринмаслик керак. Шу мақсадда мавсумий характердаги спорт турларида одатда, спортчи томонидан қисқа масофада амалга оширил-ган ўртача тезлик аниқланади. Бундай тезлик мутлоқ қабул қилинади ва тезлик қобилиятларини умумий кўрсаткичла-рига хизмат қилади (10.3-жадвал). Мутлоқ тезлик спортчининг маълум вақтда (одатда 10с) эгаллаган масофаси бўйича баҳоланиши мумкин. Мутлоқ тезликни баҳолаш учун тестлар . жадвал Спорт тури Масофа бўлаги , м Ишнинг ўртача

давомийлиги, с Югуриш 30-100 10-12 Эшкак эшиш 100-150 18-22 Сузиш 15-25 15-16 Велосипед хайдаш 50-100 8-10 Конкида югуриш 95-100 10-12 Тезлик назорати имкониятларини мажмуавий пайдо бўлиш шаклларини махсус машғулот учун характерли бўлган ва шу спорт турининг мусобақа фаолиятидаги ҳаракат ходисаси таркиби билан узвий боғлаш керак. Масалан: оддий таъсир вақтини баҳолаш ва танлаш таъсирига асосан спорт ўйинларида ва яккакурашларда, спорт турининг мураккаб координацияли ҳаракатида кенг қўлланилади. Якка ҳаракат тезлиги спортнинг бокс, қиличбозлик, енгил атлетикадаги отиш, оғир атлетика каби турларига тегишли. Ҳаракат частотасининг тезлик қобилиятларини кўрсаткичлари спринтерча югуришда, спринтерча велосипед хайдашда жуда муҳимдир. Югуриш, футбол, қўл тўпи, бейсбол, чим устида хоккей каби спорт турларини ихтисослаштирган спортчилар учун қуйидаги кўрсаткичлар маълумот беради: - стартёрдан отилгандаги вақтнинг таъсири (отиш вақтидан бошлаб кундани уришгача); - гавда ва унинг бўлимларини ОЦГ тезлик чизиғи (горизонтал бўйича) мс; - белгиланган майдонда югуриш вақти (30, 50, 100м); - бир дақиқада югуриш ҳаракатининг частотаси; - берилган масофадаги югуриш қадамларининг сони (50, 100м). Сузувчиларнинг тезлик имкониятларини баҳолаш учун қуйидаги асосий кўрсаткичлар: - старт хабаридан биринчи ҳаракат тайёргарлигигача бўлган вақт;

- стартдаги биринчи тайёргарлик ҳаракатидан оёқни старт тумбочкасидан олишгача бўлган вақт; - биринчи беш метрли масофадан ўтишдаги гавданинг сузиш натижаси; - сузиш ўртача тезлигининг даражаси м/с, ўртача тезликда сузишдаги бармоқлар ҳаракатининг тезлиги. Айтиб ўтилган кўрсаткичлар бошқаларини тўлдириш мумкин яъни, тезлик қобилиятининг дифференциалланган баҳоси мусобақа масофасининг турли майдонлари талаб-ларида қўлланилиши мумкин. Олий тоифадаги сузувчининг тезлик қобилиятлари баҳоланишини гувоҳлигига (Европа, жаҳон чемпионати, Олимпиада ўйинлари қатнашчиси) мусобақаларда ютуқларга эришиш старт ҳаракатининг муваффақиятида, бурилишни натижавийлигида ёки масофа тезлигини даражасида аниқланиши мумкин. Масалан: кўпгина машҳур сузувчилар Олимпиадада ва жаҳон чемпионатларида тезлик қоби-лиятини юқори кўрсаткичларига эга бўлиб туриб, старт ёки бурилишни етарли даражада натижали бажармасдан туриб чемпион бўла олмайдилар. Бошқа томондан эса, бир қатор спортчилар рақибларидан фарқли ҳолда, унча юқори бўлмаган масофа тезлигида старт ёки бурилишни натижали бажариб юқори ғалабаларни қўлга киритадилар. Спорт турларини ҳар бир гуруҳида тезлик сифатини назорати тизимининг ўзига хос хусусиятлари бор. Масалан: тезлилик-кучлилик турида биринчи навбатда ОЦТни сакрашдаги учиш тезлиги (м/с), снарядни бошланғич учиш тезлиги (диск, ядро, болға) (м/с) қайд қилинади. Яккакурашларда алоҳида усулларни бажариш вақти қайд қилинади: боксда уриш, курашда кўтариб ташлаш (с); вақт бирлигида бажариладиган турли усуллар сони (10-15с гача); масалан: 10 сонияа манекенларни ташлаш сони, қопга ҳар томондан уришлар сони программа бўйича 15 с да бажариш.

Техник имкониятларнинг назорати, асаб-мушак аппа-рати имкониятларини акс эттирувчи тезлик сифатларини мажмуавий ва элементар хосил бўлишида локал кўрсаткичлардан фойдаланилмаса, у тўлақонли бўлмайди. Юқори тоифадаги спортчиларни тадқиқ қилиш жараёнида одатда қуйидагича баҳоланади: - мушакларни биопотенциали (ЭМГ) амплитудани қайд қилиши (мв) ва частотаси (Гц); - зўриқишнинг латент вақти (ЗЛВ) бўшашишнинг латент вақти (БЛВ), берилган вақтга мушакларнинг жавоби; - ҳаракатнинг ўртача частотаси (темпинг-тест), 10с да ҳаракат сони; -амплитудани қайд қилиш билан физиологик треморанинг параметрлари (МКМ) ва частотаси (Гц); Шундай қилиб, тезлик имкониятларини баҳолашда, турли кўрсаткичларни мажмуавий томонини, назарда тутиш лозим яъни, Ушбу сифатни ҳар томонлама ривожланиш йиғиндисини баҳолаш муҳимдир. Мувофиқлашган лаёқат назорати Мувофиқлашган лаёқатни назорат қилиш спортчининг бошқа жисмоний сифатлари ва техник тайёргарлигини биргаликда боғлаган ҳолда ўтказилади. У Мувофиқлашган лаёқатни ҳар-хил пайдо бўлишидаги мажмуавий боғланишга қаратилган бўлиб, шунингдек динамикани тартибга солишни, хракатнинг фазо ва вақтдаги параметрларини, ҳолатни сақлаш қобилияти, ритмни сезишни, мушакларни бўшашиш қобилияти, ҳаракатни Мувофиқлашганлиги каби айрим нисбий аниқланиш қобилиятларини аниқлайди. Мувофиқлашган лаёқатни баҳолашда ҳаракатни иккита тури кўзланади:

- нисбий стереотипли яъни, аввалдан маълум бўлган машқларни бажаришни киритиш. Бу ҳолатда спортчи томонидан намойиш қилинган унинг рационал тизими, амалга ошадиган турли омилларда билим барқарорлигини мавжудлиги, билимни вариативлигини техникага мос келиши баҳоланади; - стереотипсиз, мураккаб ва вариативли ҳолатида ҳаракат бажаришнинг натижавийлиги билан боғлиқ. Бунда ҳаракатнинг аниқ таъсири, алоҳида ҳаракатни рационаллигини биргаликда баҳолайди. Мувофиқлашган лаёқатни мажмуавий баҳолаш учун, турли гуруҳдаги машқларни қатъий кетма-кетлиги билан бир меъёрда бажариш режалаштирилади. Спортчи томонидан сарф этилган умумий вақт ҳамма ҳаракат ходисаларни бажаришга кетади ва мувофиқлашган лаёқатни меъёрларига хизмат қилади. Динамикани тартибга солишда ҳаракатнинг фазо ва вақт параметрлардаги назорат лаёқатини баҳолаш тестлар асосида амалга ошади яъни, ҳаракатнинг динамик, фазо ва вақт параметрларидаги анализаторлар фаолиятида аниқ муносабатлар талабларини таъминлайди. Спортдаги юқори ютуқларнинг асосий роли ҳаракатнинг ўзига хос хусусиятларига ўтади яъни, темпни сезишни баҳолашда, ҳаракат ходисасини бажариш вақтида, ҳаракатни аниқлигида, ривожланаётган кучланишни ҳажмида, ҳаракатни турли ўзига хос фазовий характеристикаларининг бажарилишида. Бунда тестлар қатъий сайлов характерига эга бўлиш керак. Ҳолатни турғунлигини сақлаш учун назорат лаёқтида ҳаракатнинг мустақил гуруҳида, амплитудада ва ОЦМ тебраниш частотасидаги доимий мувозанатни сақлашни баҳоловчи кўрсаткичлардан фойдаланиш муҳим. Ва шуларни қайд қилиш керак:

- мувозанатни бир оёқда қўл, гавда ва бўш оёқнинг турли ҳолатлари ва ҳаракатлари билан сақлаб туриш; - мувозанатни икки ёки бир қўлда, бошда турган холда оёқлар ва бўш қўлнинг турли ҳолатларида сақлаб туриш вақти; - мувозанатни чекланган таянчда (ғўла, арқон) турган ҳолда ёки турли тезликда ҳаракатланиб, сақлаб туриш вақти; Мувозанатни турғунлигини назорат қилиш учун, хақийқий махсус машғулот ва мусобақа ва фолиятидаги шароитларда ушбу сифатларни пайдо бўлиши хусусиятларини акс эттирувчи кўрсаткичлардан фойдаланиш керак. Масалан: спорт гимнастикасида, акробатикада, бадиий гимнастикада қуйидаги параметрларни қўллаш таклиф этилади: - икки оёқлаб юқорига айланиб сакраб, бир оёқнинг учида туриб, иккинчисини орқага қилган ҳолда мувозанатни сақлаш вақти; - бир оёқда туриб иккинчисини ёнга қилиб, қўлларни кўтириб мувозанатни сақлаш ҳолати; - x удди шуни ўзи, бошқаси олдинга; - x удди шуни ўзи, бошқаси орқага (Иванов, 1987). Ритмни сезиш назоратини аниқ қайта ишлаб чиқиш қобилияти сифатида ва кучлилик-тезлилик йўналишини ўзгартириб, биринчи навбатда ҳаракатни фазо ва вақт параметрларини киноматографиянинг биомеханик усулла-рига, видеомагнитоскопияга, динамометрга, гониометрга, мўлжаллаш керак. ОЦМ ни жойланишини қайд қилиш, бўғинларда бурчак ҳолатида жойланиши, спорт жихозлаш элементлари таян - чига ўзаро ҳаракатни кучайтириш, сакрашдаги ОЦМ ни ўтиш бурчаги ва тезлиги, югуришда таянч ва учиш фазасининг давомийлиги кабилар ҳаракатнинг динамик ва кинематик параметрларини аниқ қайта ишлаш қобилиятини баҳолайди.

Фазодаги аниқланиш қобилиятини назорат қилиш асосларида, жойлашган ҳолатни оператив баҳоланишини ва рационал ҳаракатни унга таъсирини талаб қилувчи ҳаракат вазифалари ётади. Сузиш бўйича берилган масофани ҳаракат сонини бир меъёрда қилган ҳолда кўзларини юмиб сузиш; югуришда берилган масофани кўзини юмган ҳолда тўғри ёки махсус йўналишдаги чегараланган мўлжал бўйича югуриб ўтиш; спорт ўйинларида кўзини юмган ҳолда тўпни уриш ёки тўпни дарвозага ёки соват халқасига ташлаш. Шунингдек, берилган вазифанинг натижавийлигини аниқ вақт оралиғидаги ҳаракат ходисасини бажариш муҳимлиги билан боғлиқ. Масалан: боксчининг 10 с да қопга 20 марта уриш ҳаракати; курашда 1 дақиқада 10 та манекенларни кўтариб ташлаш. Мушакнинг бўшашиш қобилиятини назорат қилиш учун (ЭМГ) мушакларни биопотенциалини қайд қилиш натижали усуллардан ҳисобланади. Яна ҳам оддий ва аниқ кўрсаткич зўриқишдан кейинги мушак бўшашини латент вақти ва мушакларнинг зўриқишидан бўшашига тез ўтиш қобилиятини объектив акс эттириши ҳисобланади. Мушакларнинг натижали бўшашиш қобилиятини баҳолаш учун, ҳаракатнинг ўзига хос характеридаги зўри - қишдан кейин, шу спорт туридаги асосий юкламани олиб борувчи мушакларда текшириш ўтқазилади. Ҳаракатда қатнашмайдиган лекин, жойланиши зўриқиш билан ишлаётган мушакка яқин бўлган юзнинг мушаклари гавданинг бошқа йирик мушаклари билан тўсиқларни енгиши мушакларни ҳаракатчанлигида ўрганилади. Чидамлилик назорати

Чидамлиликни назорати ўзига хос бўлган ва ўзига хос бўлмаган характердаги турли тестлар ёрдамида ўтказилади. Ўзига хос бўлмаган тестлар, ҳаракатнинг мувофиқ-лашган тизимидаги беллашув фаолиятидан ва функцияларни таъминловчи тизимларни бир-биридан фарқ қилган холда ж и смоний ҳаракатларни ўз ичига олади. ўзига хос бўлмаган тестлар баъзан югуриш ашёларига ёки велоэргометр педалини хайдашга, тредбанеда юришга қурилади. Ўзига хос бўлган тестлар ҳаракатнинг мувофиқлашган тизимидаги беллашув фаолиятининг ўзига хос тизимини таъминловчи ишнинг бажаришига қурилади. Шу мақсадда, ҳар-хил бирга қўшилган махсус- тайёрлов машқлари ишлатилади (Масалан: курашдаги кўтариб ташлашлар қаторининг меъёри, югуриш ёки эшкак эшиш туридаги бўлакларни сериялари). Чидамлиликни махсус назоратида, ушбу спорт туридаги иш қобилиятини ва чарчашни аниқловчи омилларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Бунда шуни ёдда тутиш лозимки, локализация ва чарчоқ механизми ҳар бир спорт турида ўзига хос ва мушак фаолиятини характерини аниқлайди. Шунинг учун, аввал бегиланганидек, чидамлилик умумий ва махсус, беллашувли ва мусобақали, локалли, регионалли ва глобаллий, анаэроб алактатли, анаэроб лактатли, аэробли ва аралаш, мушакли ва вегетативли, сенсорли ва эмоционалли, статистикали ва динамикали, тезлилик ва кучлилик каби турларга бўлинади. Шунинг учун чидамлилик назорати учун усул танлашда ҳар бир ҳолатларда омилларни тахлил қилиш керак. Беллашув фаолиятини кўрсаткичлари билан бир қаторда чидамлиликни баҳолаш учун, спортчи организми функционал тизимининг фаолиятини акс эттирувчи махсус тестлар кенг қўлланилмоқда.

Замонавий спортнинг беллашув фаолиятида эмоционал зўриқишнинг юқорилигини ҳисобга олиб, машғулот жараён - ларида ва беллашув шароитларида чидамлиликни назорат қилиш қабул қилинади. Спортчи чидамлилигини яхлит баҳолаш Махсус чидамлилик беллашув шароитларида тўлиғича намоён бўлади. Бироқ, улар бошқа омиллар қаторига боғлиқ бўлгани учун, спорт натижалари ўз- ўзидан унинг даражалари ҳақида керакли ахборотлар ҳажмини олиб келмайди. Шунинг учун, махсус чидамлиликни баҳолашда, беллашув масофаларидаги ушбу натижаларнинг тезлик имкониятлар таъсирини четлашишни мўлжалловчи нисбий кўрсаткичларни ҳисобга олади. Буни энг оддий махсус чидамлилик индекси (МЧИ)-беллашув масофасидан ўтишда ўрта тезлик муносабатларида қисқа бўлакдан ўтишда қайд қилинган тезлик кўрсаткичини аниқланиши мумкин бўлган мавсумий спорт турларида ўтказиш мумкин. Шуни ёдда тутиш керакки, бундай кўрсаткичлардан фойдаланишда эҳтиёт бўлиш керак чунки, қисқа бўлакларда ўртача қувват билан ва беллашув масофалари учун харак-терли бўлган турли узунликларида оз қувват билан ишлашида иш қобилият механизмининг фарқини аниқ- ламайди. Кўриниб турибдики, келтирилган усулни шундай ҳолатларда қўллаш мумкинки яъни, эталон бўлакдаги ва беллашув масофасидаги ишлар, қувватнинг аралаш зонасига тегишли бўлганда. Масалан: сузувчиларнинг махсус чидамлилигининг ба-ҳоланиши қуйидагича амалга оширилади. 100 метрли масо-фага ихтисослашган спортчилар учун эталон сифатида 25 ёки 50 метр бўлак, 200 метрлига 50

метр, 400 метрлига 100 метр, 800 метрлига-200 метр, 1500 метрлига 400 метр танланади. Спорт машғулотларининг оқилона тузилиши жараёни учун, махсус чидамлилик ҳолатидаги назоратни тартибга солиш муҳим, бироқ, назорат шароитида тадқиқотлар ўтказиш маълум сабабларга кўра имкони йўқ. Шунинг учун, амалиётда беллашув фаолиятидан ўзининг характери билан фарқ қилувчи, лекин ўзига хос шароитлар яратувчи, чидамлилик пайдо бўлишини таъминловчи тестлар қўл-ланади. Масалан: сузиш бўйича, турли масофаларда ихтисос-лашган спортчиларнинг махсус чидамлилигини баҳолаш учун, қуйидаги тестлар мажмуаси таклиф қилинади: 100 м масофа: 1) ўртача тезлик билан 75м бўлакни сузиб ўтиш; 2) 4 х 50 с ўртача тезлик билан бўлаклар орасида 15с дам олиш. 200 м масофа: 1) 4 х 50 ўртача тезлик билан ва бўлаклар орасида 10 с дам олиш; 2) 6 х 50 м ўртача тезлик билан ва бўлаклар орасида 20 с дам олиш. 400 м масофа: 8 х 50 м ўртача тезлик билан ва бўлаклар орасида 20 с дам олиш. 800 м ва 1500 м масофа: 1000 м ўртача тезлик билан. Махсус чидамлиликни баҳолаш учун байдарча эшкак эшучиларни тести 4 х 250 м ўртача тезликда бўлаклар орасида дам олиш дақиқаси билан кўрсаткичларга эга бўлишди. Трек-велосипедчиларининг махсус чидамлилиги қуйи-даги тестларда баҳоланади: 5 х 200 м ўртача тезликда юриш ва 20 с дам олиш дақиқаси билан (1000 м масофа учун); 4 х 100 м ўртача тезликда юриш ва 1 дақиқа дам олиш дақиқаси билан (4000 м масофа учун). Мавсумий спорт турларида махсус чидамлиликни назорати лаборатория шароитларида тадқиқ қилиниш мумкин. Югурувчилар учун турли давомий бир текисдаги юклама бўлиш мумкин ёки чарчагунча зиналардан кўтарилган ҳолда иш қувватини ошириш. Велосипедчилар учун велоэргометрда ишлаш, сузувчилар ёки

эшкак эшувчилар учун сув каналидагитезлик билан оқаётган сувга қарши бориш. Махсус чидамлиликни назорат қилишни ўхшаш усуллари бошқа спорт турларида ҳам аниқланади. Масалан: боксда қоп билан ишлашда ўртача уришларнинг сони қайд қилинади яъни, 15 с ичида, 20 с дам олиш билан тестда 3 х 1 дақиқа қоп билан ишлаш қайд қилинган. Махсус чидамлилик 15 сониядаги уришларнинг ўртача миқдори муносабатлари баҳоланади, тестда ўртача уришлар имкониятларини миқдори шу вақтда баҳоланади. Бу кўрсаткичлар қанчалик 1га яқин бўлса, шунчалик боксчининг чидамлилиги юқори бўлади. Эркин кураш усулида махсус чидамлилик мажмуавий тестлар бўйича аниқ баҳоланади ва программалар ўз ичига қуйидагиларни олади: курашчи маълум тартибда ҳар-хил характерли юқори тезликда ва қатъий белгиланган дам олиш оралиғи билан махсус ишларни бажаради. Қ уйидаги программада учкарра бажарилиши кўрилади: манекенни ташлаш – 20 с; дам олиш – 10 с; югуриш, мостга туриш -20 с; дам олиш – 10 с; передние подсечки – 20 с. Программага кирган тестда 1 ва 2 - машқдан кейин 20 сония суст дам олиш берилади. Шундай қилиб, тест программаларини бажаришдаги иш суммасининг ҳажми 3 дақиқани ташкил қилади, давомий тўхташлар ҳажми эса, 1дақиқа 40 сонияни ташкил қилади. Манекен оғирлиги спортчи оғирлик категорияларини ҳисобга олган ҳолда дифференцияланади: оғирлиги енгил бўлган курашчилар учун 200 Н, ўртача бўлган курашчилар учун 250 Н, Оғир бўлган курашчилар учун 300 Н ни ташкил қилади. Тест натижаларини ишлаш қуйидагича амалга ошади:

$20 сонияли иш бўлагининг ҳар бир 9 тасини бажаришдаги такрорлашлар сони аниқланади ва ишнинг биринчи дақиқалари давомида такрорлашлар сони ҳажмлашади. Бу маълумотлар ўртача даража сифатида олинади. Иккинчи ва учинчи дақиқалар ичидаги такрорлашлар миқдори ҳажмлашади ва ўртача моҳияти аниқланади. Такрорланишлар ўртача сони – 27 (биринчи қисмдаги иш натижаси). Иккинчи ва учинчи қисмлардаги такрорланишлар ўртача сони – 22 ((24+20)\2). Чидамлилик индекси – 0,814(22\27). Курашчи чидамлилик идексини ҳисоблаш. жадвал Юк лама даражас и Такрорлашла рнинг ўртача сони Иш нинг давомий- лиг и Такрорла шлар сони Такрорла шлар умумий сони 1 20 20 20 9 8 10 27 2 20 20 20 8 7 9 24 3 20 20 20 6 6 8 20 Волейбол спорт турида қуйидаги тестлар ишлатилади: иккинчи зонадан ҳужум уриши 1 дақиқа ичида тўп билан нишонларга 12 марта жадаллик билан урилади (3 х 3 кв), эркаклар учун 3дақиқа аёллар учун 2 дақиқа,$

нишонлар ҳужум қилиш чизиғининг орқасидаги ён томонда жойлашган, икала нишонга навбат била урилади, саватга, майдон четига ва нишон ёнига уриш тўпни йўқотиш ҳисобланади. Чидамлилик 1-2 дақиқалар орасидаги нишонга теккан тўплар сони билан баҳоланади. Шунингдек волейболда яна сакраш чидамлилигини баҳолашда тестлардан кенг қўлланади. Жойида турган ҳолда ўртача имкониятларидаги баландликка сакраш олинади. Ишнинг давомийлиги 2 дақиқа – 1 дақиқада 15 сакраш темпи олинади. Чидамлиликни баҳолаш учун, тестнинг бошида ва охиридаги юқорига сакраш муносабатлари аниқланади. 3 . С портчиларнинг анаэроб ва аэроб имкониятларини назорати Спортчи организмида юклама сифатидаги энергетик имкониятларни баҳолаш асосан, тредбанеда ва велоэрго-метрда бажарилган мавсумий характердаги меъёрий ишдан фойдаланилади. Велоэргометр педалини хайдаш ва тредба-неда югуриш мушак аппаратининг сезиларли қисмларини ишлашга мажбур қилади ва энергия билан таъминлаш тизимига юқори талабларни қўяди. Функционал имкониятларини ҳар томонлама тадқиқ қи-лишни таъминлашда текширилаётган спортчига ҳар-хил дат-чик ва асбоблар жойлаштирилса, бундай юклама шарои-тидаги ишлаш қувватининг меъёрини осон билиш мумкин. Шуни ҳисобга олиш керакки, маиший ва велоэрго-метрик юкламалар югурувчилар ва велосипед хайдовчиларни тадқиқ қилишда аниқ ахборот беради. Конкида югурув-чиларни, чанғи спортчиларини, футболчиларни текширишда ҳам яхши натижаларни олиш мумкин. Белдан юқори елка мушакларига кўпроқ юклама тушадиган спорт турларида (сузувчилар, эшкак эшувчилар) велоэргометрни қўллаб тадқиқ қилинса натижалар пасайиб кетади. Шунинг учун тадқиқотчилар

тредбане ва велоэргометрни ишлашини текшириш билан бир қаторда, юкламанинг ўзига хос шароитларда тадқиқ қилишга ҳаракат қилмоқдалар. Спортчининг қанчалик машғулот ва беллашув фаолиятининг амалга ошишдаги характери ва шароити турлича бўлса, энергия билан таъминлаш ишларини имкониятларини акс эттирувчи ҳар томонлама ахборот йиғиш қийинлашади. Бундай ҳолатларда олинаётган ахборот ҳажмини чегараланишига олиб келаётган тадқиқот программасини осонлаштириш ва қайд қилинаётган кўрсаткичлар сонини камайтириш керак. Баъзан бундай юклама шароитидаги спортчининг функционал имкониятлари иш вақтида қайд қилинган кўрсаткичлардан амалга ошмайди балки, организмнинг тикланиш босқичидаги муҳим функционал тизимларининг таъсирида амалга ошади. Зўриқишли ва давомий юкламалардан кейин, биринчи дақиқалардаги тикланиш босқичини спортчи организмига таъсири иш вақтида қайд қилинганга нисбатан фарқ қилади. Анаэроб алактатли жараён қувватини тадқиқ қилишда мақсадга мувофиқ юкламаларнинг давомийлиги 15с дан 30с гача ҳисобланади. Шу вақт ичида бажарилган ишнинг ҳажм шаклини алактат анаэроб имкониятларини пайдо бўлишини энг юқори даражасини бутунлай эгаллашга йўл қўяди ва юклама охиридаги иш қобилиятини ушлаб туриши сезиларли даражада алактат анаэроб жараёнларининг ҳажмида акс этади. Лактатли анаэроб жараёни қувватини баҳолашда, ўхшаш усулда иш қилинади. Юкламанинг бундай ҳолатидаги давомийлиги 45-95 с гача кўпаяди. Ишнинг хажм шаклидан ташқари анаэроб жараёнлари қувватини баҳолаш учун, ўртача кислород танқислиги, унинг лактат ва алактат фракциялари, лактатни бир жойга тўплаш, локал кўрсат - кичлар ва кислотали - асос ҳолатини сурилиши кабилар қайд қилинади.

Лактатли анаэроб жараёнинг қувватини тадқиқ қилишда нафас чиқаришдан олинган ҳавони синаб кўриш 20-30 дақиқа давомида ўпкадаги шамолни қайд қилиш орқали ўтказилади ва объектив ахборот олиш учун етарли бўлади. Лактатли анаэроб хажми жараёнини аниқлашда юкламанинг давомийлигини 3-5 дақиқагача кўпайтирилиши кўриб чиқилади ва бунда яна ҳам кўпроқ мақсадга мувофиқ бўлган оралиқ тартибидаги иш таклиф қилинади яъни, йўл қўйилган охирги тезликнинг 4 х 1 дақиқаларида ва дам олиш оралиғини пасайиши: 120, 60, 30 с. Берилган тестдаги ишнинг хажм шаклидан ташқари, лактатани кўп ҳажмда ажраб чиқиши қайд қилинади. Бунинг учун, 1, 4, 8, 12, 16, 20 дақиқаларда олинган қон анализи орқали амалга ошади. Аэроб имкониятларини тадқиқ қилишдан ташқари, аэроб жараёнларини ҳажми ва қувватини ўрганади шунинг - дек, тежамлилик яна ҳам кўпроқ давомий юкламаларни талаб қилади. 4. Анаэроб жараёнларининг қувватини ва хажмини назорат қилиш Анаэроб жараёнларининг бутунлигича ҳажми ва қувватини баҳоланишини муҳим интеграл кўрсаткичлар ёрдамида кўриб чиқамиз, шунингдек, бир қанча ло қ ал кўрсаткичлар, анаэроб жараёнларининг имкониятлари ва алоҳида хусусиятлари ҳақида гувоҳлик беради. Умумий, алактат ва лактат кислородли вазифа анаэроб жараёнларининг қувватини мос келишини баҳолаш учун ишлатилади. Маълумки, зўр бериб ишлашдан кейин спортчиларнинг анаэроб имкониятларини охиргача сафарбар қилишда, кислород вазифаларини қисми тез тикланади бироқ, лактатани йўқотилиш билан боғлиқ бўлган бир қанча қисмлари 40-60 дақиқа ичида тикланади. Юкламани ошишдан кейин дарҳол тикланган кислородли вазифа алактат, сутли кислотани йўқолиши билан боғлиқ вазифа лактат деб аталади.

Демак, улардан биринчиси юқори энергетикани тез синтез қўшилишига ва кислород тўлдиришни ғамлашга сабаб бўлса, иккинчиси глюкогендан ресинтезлаш ва локтатани оксидланишида мушаклардаги гомеостазни тикланишига боғлиқ. Спорт билан шуғулланмайдиган эркаклардаги умумий кислород вазифасининг ўртача ҳажми ўртача 5-6 л ни, аёлларда 3-4 л ни ташкил қилади. Анаэроб ишларида яхши шуғулланган спортчида бу катталик 13-15 ва 8-10 л гача кўтарилади. Алоҳида спорт турларида ихтисослашган машҳур спортчиларда эса, 20-22 ва 24-26 л ни ташкил қилади. Мушакларда ва артерия қонларидаги лактотани ўртача сони муҳим ва машҳур кўрсаткичлар бўлиб, спортчининг анаэроб имкониятларини баҳолаш учун қўлланади. Лактатани тестдаги ўртача катталик ишининг давомийлиги ва жадаллигидан ташқари қувватини ва ҳажмини характерлаш мумкин. Спорт билан шуғулланмайдиган кишиларнинг артериал қонидаги лактата одатда 5-6 ммол*л-1 дан ошмайди, яхши шуғулланган спортчиларда 10-15 ммол*л-1 га етиш мумкин, спорт турларида иҳтисослашган машхур спортчиларда 20-22 хаттоки 24-26 ммол*л -1 бўлиши мумкин. Артериал қонда (РН) кислота- асосларининг мувозанати. Қ онда ион водародларини бир жойга тўплаш унинг таркибидаги лактатага ва CO 2 нинг парциал зўриқишига, қонинг итарилиш имкониятларига кўп даражада боғлиқ. Спортчилар ва спорт билан шуғулланмайдиган киши-ларнинг артериал қонидаги РН тинч ҳолати деярли бир хил ва нормада 7,35-7,45 атрофида ташкил қилади.

Шуғулланувчи спортчиларнинг чидамлилиги, бир-хил юкламалардаги РН пасайиши спорт билан шуғуллан-майдиганларга нисбатан оз. Шу билан бирга ўртача анаэроб юкламаларда спорт билан шуғулланмайдиганларга нисбатан спортчиларда РН пасайиши кўпроқ. 5. Аэроб жараёнларидаги қувват ва ҳажмнинг назорати . Аэроб жараёнларидаги қувват ва ҳажмнинг баҳолаш учун етарлича ахборатланган биологик кўрсаткичларнинг анчагина миқдоридан фойдланилади. Уларни қаторида локал ва аэроб имкониятларини интеграл баҳолашга йўл берувчи мажмуаси бор (масалан: кислородни ўртача истеъмол қилиш, ўпкадан ўртача ҳаво ҳайдаш, анаэроб алмашинув чегараси, юрак ташлаши). Яъни, нафас, қон, қон айланиш, мушак имкониятларида баҳоланади. Бу кўрсаткич кислородни ўртача истеъмол қилиш тезлигида акс этади ва анаэроб жараёни қувватини баҳолаш учун ишлатилади. Кислородни ўртача истеъмол қилишда абсолют кўрсаткичлар қайд қилинади ( VO 2 мл мин-1 кг-1). Ўртача кислород истеъмол қилиш даражаси қанчалик юқори бўлса, аэроб жараёнидаги нисбий қувватнинг пастлиги ўртача даража фоизларда акс этади. Ў пкани ўртача ҳаво олиш ( VE ) (л мин-1) ташқи нафас олиш тизимсини қувватини баҳолаш учун ишлатилади. Энг юқори кўрсаткичларда, асоссиз нафас олиш шароитларида одатда шуғулланмаган эркакларда 110-120 л мин-1, аёлларда 90-100 л мин-1 ташкил қилади. Юқори тоифали спортчиларда юқори натижаликда эркакларда 120-200 л дан кўп, аёлларда 130-140 л дан кўп қайд қилинади. Кислород истеъмол қилиш кўрсаткичлари ишларининг маълумоти учун, ўртача эришиш вақти аэроб жараёнлари имкониятларини тез ишга солиш қобилиятларида акс этади.

Шуғулланмаган спортчиларда иш маълумоти учун, кислород истеъмол қилиш ўртача катталиги одатда, бошлангандан кейин 2-3 мин ичида қайд қилинади. Олий тоифадаги спортчилар, асосан эшкак эшиш бўйича ихтисослашганлар, 400, 800 ва 1500 м масофаларига югурувчилар 100, 200 ва 400, 800, 1500 м масофага сузувчилар аэроб жараёнларини кўпроқ сафарбар қилиш қобилиятига эга ва бошлангандан кейин 30-40 с ичида энг юқори кўрсаткичларга эришади. Ўпкага нафас олиш натижавийлигини ошириш ҳақида, нафас олиш эквиваленти О2 бўйича ўйлаб кўриш қабул қилинган яъни, нафас олинган ҳажмида 1 литр кислород истеъмол қилинади. ( VE / VO 2). Ихтисослашган спортчилар машғулотлар натижасида шуғулланмаган кишиларга нисбатан олинган нафасдаги кислородни бир хилда истеъмол қилиш сони пасайиб кетиши йўналиши кузатилади. Юрак ташланишида (л мин-1)- юракнинг катта миқдорда томирларга қон хайдаши ва 1мин ичида томирларга хайдалган қоннинг сонини аниқлаш қобилияти акс этади. Юрак ташланиши тинч ҳолатда одатда 4,5 - 5,5 л ни ташкил қилади, шуғулланган одамлар шуғулланганларга нисбатан анча оз (5-10%). Энг юқори жисмоний юкламаларда юрак ташланиши бир неча мартага ўсади: шуғулланмаганларда - ўртача 4 марта (18 - 20 л мин - 1 гача), аэроб ишлаб чиқишнинг юқори даражасини талаб қилувчи турларни ихтисослашган юқори тоифали спортчиларда 8-10 марта (40 - 45л мин - 1 ва кўпроқ). Систолик ташланиш марказий гемодинамика тизимининг қувватини баҳолаш ва юрак ошқозончасидаги ҳар бир қисқаришда ташланган қонлар сони билан аниқлаш учун ишлатилади. Шуғулланмаган шахсларда тинч ҳолатдаги систолик ҳажми 60-70мл шуғулланганларда 80-90мл, юқори тоифали спортчиларда 100-110мл ни ташкил қилади. Ўртача ишларни бажаришда систолик ҳажми шуғулланмаган шахсларда 120-130 мл гача,

$шуғулланган спортчиларда 150-160 мл гача, машҳур спортчиларда 200-220 мл гача катта - лашади. ЮСЧ 1 дақиқада 180-190 алоҳида тайёрланган спортчиларда ҳаттоки, 1 дақиқада 200-220 га кўтарилмагунча систолик ҳажм ўсаверади. ЮСЧнинг кейинги ўсиши, систолик ташланишни камайишига олиб келади. Юрак ҳажми (мл) шуғулланмаган эркакларда 1кг гавда масасига 11,2мл ни, аёлларда 8-9мл ни ташкил қилади. Юқори тоифали спортчиларда (узоқ масофага югурув - чиларда, велосипед ҳайдовчиларда, чанғи спортчиларда) юрак ҳажми эркакларда 15,5-16мл\кг ёки 110-120 м га ети - шини аниқлайди (машҳур спортчиларда 1300-1400 ҳаттоки 1500-17мл, аёлларда 1200м бўлган ҳолатлари қайд қилинган). Назорат жараёнида одатда ЮСЧ тинч ҳолатдаги кўрсаткичлари, стандарт юкламада шунингдек, ЮСЧ ни ўртача кўрсаткичларида қайд қилинади. Тинч ҳолатда ЮСЧ ни пасайиши юрак қон тизими вазифасининг тежалишини ва ишлаб чиқишни аниқ ўлчамларида акс этади. Спорт билан шуғулланмайдиган шахсларда ЮСЧ тинч ҳолатда одатда 1 дақиқада 70-80 ни ташкил қилади, юқори малакали спортчиларда 1 дақиқада 40-50 ҳаттоки 30-40 гача пасайиб кетиши кузатилади. Юракни узоқ вақт кучланиш билан ишлаш қобилияти аэроб жараёнларининг ҳажмида кўпроқ акс этади. Юрагининг кўникиш даражаси алоҳида юқорилиги билан ажралиб турадиган спортчиларда 2-3 соат ишлаш давомида ЮСЧ 1дақиқада 180-200, систолик ташланиш 170-200, юрак ташланиши 35-42 л бўлишга қодир. Аэроб жараёнларга ўртача талаб қўядиган юкламаларда кислород артерио-веноз фарқи бу, ишлаётган мушак - ларнинг кислород итеъмол қилишининг муҳим кўрсат - кичидир. Гемодинамикали ва метоболикали кўникиш қайта қуришнинг характери шунга олиб келадики яъни, олий тоифадаги спортчиларни (Масалан: велосипедчи шоссей-никлар, узоқ масофага югурувчилар) 18-19% га етувчи артерия ва вена қонида кислород таркибининг фарқи белгиланади,$

шу билан бирга шуғулланмаган шахсларда энг катта юкламаларда катталик белгилаб қўйилади. Мушакларда қон оқиши. Машғулот жараёнида ҳ арака т ли ва ҳаракатсиз органлар ўртасида қон оқишининг тақсимланиши амалга ошади, шундай экан юрак ташланишининг ўртача қисми ўртача иш бажарувчи спортчиларда 85-90%, шуғулланмаганларда 60-70% ташкил қилувчи мушаклар ишлашига қаратилади. Бунда ҳаётий муҳим ҳаракатсиз органларни ва спортчининг танасидаги тўқималарни қон билан таъминланиш шароити, шуғулланмаган спортчиларга нисбатан яхши бўлади. 10.6-расм.Стандарт иш вақтида мушакларда қон оқиши: 1- машғулотгача; 2-чидамлилик машғулотидан 5 ҳафтадан кейин. Мушаклардаги қон оқишини каппилярлаштириш . Мушак тўқималарини каппилярлаштириш даражаси аэроб мушак меҳнат унумдорлигида акс этади, ишлаётган му-шаклардаги қон оқиш ҳажмини аниқлайди ва капилляр тў-қимали мембраналар орқали энергетик моддаларни (кис-лород) узатади. Машғулотлар натижасида битта мушак тўқи-масидан ўтган капиллярлар сони кўпаяди. Шуғулланмаган-ларда мушак тўқималаридаги 1мм 2 капиллярнинг ўртача сони 325, спортчиларда 400-450 ни ташкил қилади.

Ихтисослашган спортчиларнинг мушак тўқималари 5-6 капилярлар билан, аёлларда 4-5, спорт била шуғуланмайди-ганларда 3-4 ўралган бўлади. Мушак тўқималарининг тузилиш хусусиятлари ва композицияси тўғридан-тўғри чидамлиликнинг ҳар-хил турларидаги спортчи имкониятларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ. МС тўқиманинг мушак тизимида кўп миқдорда жойла-шиши, биологик мушакларнинг аэроб характеридаги ишлар-нинг чидамлилигида акс этади, БС ва БСб эса, апаэроб характерли ишнинг чидамлигида акс этади. Мушаклардан кўндаланг ўтган у ёки бу турдаги тўқималар майдони кенгайишидан, аэроб ва анаэроб характерли ишлар чидамлигини акс этади. Митахондрийнинг ўлчами ва зичлик ҳажми қанча катта бўлса, оксидланиш метоболизмининг митохондриал фер-ментларини ҳаракатини юқорилиги ҳам мувофиқ келади ва мушакларнинг қондан олинган кислороддан фойдаланиш қобилияти юқори бўлади. Ахборот ҳажми ошган сари, спортчининг аэроб имко-ниятларини акс эттирувчи бошқа ахборот кўрсаткичларида ҳам яъни, қон айланишнинг умумий ҳажмида ва гемоглабин сонини мувофиқлигида, плазма ҳажмининг айланишида, эритроцидлар ҳажмининг айланишида, қон пл а змасидаги оқсиллар концентрациясида, ўртача систолик ва босим пуль-сида, мушакнинг углеводлар ва ёғларни парчалаш қобилиятида қайд қилинади.

$6. Тежамкорлик назорати . Энергетик потенциал сарф қилишдаги тежамкорлик назоратидан, турли кўрсаткичлардан яъни, ўзига хос юкла-маларнинг турли қувватини қайд қилиш жараёнини бажа-ришда ва улар тугагандан кейин тикланиш босқичининг давомий-лигида фойдаланилади. Ишнинг механик томондан натижали ва энергетик жараёнларини тежамкорлиги ҳақи-даги ахборотлар йиғиндисини олиб келувчи интеграл қўрсат- кичларга ажратилади. Спорт амалиётида ишнинг механик натижавийлигини қайд қилиш кенг қўлланилади. Стандарт юкламалар шароитида ишнинг механик нати-жавийлиги олий тоифадаги спортчиларда энг юқори 25-27% ни спорт билан шуғулланмайдиганларда энг юқори 20-22% ни ташкил қилади. Ишнинг кислородли қиймати иш бирлигига (мл О2\Вт) сарф қилинган кислород миқдори билан баҳоланади. Юқори тоифали спортчиларда ишнинг кислородли қиймати спорт билан шуғулланмайдиганларга нисбатан 40-60% юқорилиги билан фарқланади. Гемодинамик эквивалент юрак ташланишида кислород истемол қилиш муносабатларини акс эттиради ва ишлаётган органларга қондан қуйилаётган кислородни қайта ишлаш натижавийлигини акс эттиради. Олий тоифадаги спортчиларнинг кислород қайта ишлаш тизимининг юқори натижавийлиги билан ажралиб туради ва 6,25-6,50 шарт бирликлардаги тартиб катталигида қайд қилинади шунингдек, тезлилик-кучлилик спорт турини ихтисослаштирган спортчиларда ва спорт билан шуғуллан - майдиганларда гемодинамикали эквивалент 8-9 миқдор бирлигидан пастга тушмайди. Нафас олиш эквиваленти ўпка нафасидаги кислородни итеъмол қилиш муносабатлари акс этади шунингдек, ўпкага ҳаводан тушаётган кислородни қайта ишлаш натижавийлиги акс этади. Олий тоифадаги спортчиларда кислородни қайта ишлаш натижавийлиги (24,5 шартли$ $миқдор) спорт билан шуғулланмайдиганларга ва спортнинг тезлилик- кучлилик тури билан шуғулланувчиларга нисбатан (30-35 шартли миқдор) юқори бўлади. Нафасдаги кислород қийматини кўрсаткичлари (мл О2\Ло2) ташқи ҳаво олиш аппаратининг механик натижа-вийлигини характерлайди ва нафас мушакларини кислород истеъмол қилиш вақтидаги сарф этилган ишини аниқлайди. Машғулот вақтида нафаснинг кислород қиймати юқори тоифали спортчиларда сезиларли пасаяди ва 2,6 мл О2 ни, спорт билан кам шуғулланадиганларда 4,8-5 мл О2\лО2 ни ташкил қилади. Ишнинг пулс қиймати - ишнинг давомийлигини ва стандарт қувватини бажаришда юрак қисқаришининг умумий сони характерланади. Кўп миқдорда юрак қиқариши иш бажариш вақтида қайд қилингандек, тикланиш босқи - чида ҳам қайд қилиниши аниқланса, яна ҳам аниқ характерга эга бўлган бўлар эди. 7. Спортчиларнинг аэроб ва анаэроб имкониятларини баҳолашда спорт педагогикасининг усуллари. Энергия таъминлаш тизимининг имкониятларини ҳар томонлама баҳолаш учун, етарлича нозик аппаратура ва мураккаб тадқиқотларни турли кўрсаткичларни катта миқдорини қайд қилиш муҳимдир. Бу муносабатларда кўпгина спорт турларининг ўзига хос юкламалар шароитида текширишни таъминлаб бўлмаслиги тадқиқотлар сифатини сезиларли тушириб юборади. Бундан ташқари, энергия таъминлаш тизимининг имкониятларини назоратида тўлиқ программаларни, уларнинг таёргарлигида яширинган ре - зервларни очиш учун, алоҳида аниқ тахлилга муҳтож бўлган юқори тоифали спортчиларнинг унча катта бўлмаган гуру - ҳида амалга ошириш мумкин.$