Sog`lom turmush tarzi, uning evolyutsion asoslari va asosiy bosqichlari - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Sog`lom turmush tarzi, uning evolyutsion asoslari va asosiy bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Sog`lom turmush tarzi, uning evolyutsion asoslari va asosiy bosqichlari REJA: 1. Kirish. 2. Hayot evolyutsiyasi. 3. Odam evolyutsiyasi. 4. Sog`lom turmush tarzining hayotiyligini ta`minlovchi asosiy omillar. 5. Xulosa.

SOG`LOM TURMUSH TARZI, UNING EVOLYUTSION ASOSLARI VA ASOSIY BOSKICHLARI O`tgan asrning 80-yillarida salomatlikni saqlash xamda mustahkamlashda, kishilarning uzoq va baxtli umr ko`rishlarida eng muhim tadbir turmush tarzi va uni sog`lomlashtirish ekanligi ham ilmiy, ham amaliy tomondan isbotlandi. Shundan beri sog`lik haqida gap ketganda, kishilar ning turmush tarzini soglomlashtirish to`g`risida ko`p gapiriladi. Hattoki, bu masala muhim davlat xujjatlari, Prezident farmon va qonunlarida xam uz aksini topgan. Bu masalaga bag`ishlab qanchadan- qancha yig`ilishlar, muhokamalar o`tkazilib, maqolalar, eshittirishlar, ko`rsatuvlar berilmokda. Lekin, sog`lom turmush tarzi nima? Unga erishmoq uchun nima qilmok, kerak, degan savollarni ko`ndalang qo`ysangiz, ko`pchillik bu masalalarda umumiy gapdan boshqa biron-bir mantiqiy tushunchaga ega emaslar. Shuning uchun sog`lom turmush tarzi nima va unga erishishning talablari nimadan iborat, degan savollarga javob berishga xarakat qilamiz. Sog`lom va uzoq umr kurish insoniyatning azaliy orzusi bo`lganligiga shubxa yo`q. Shu nuqtai nazardan har kan day jamiyatning oldida turgan asosiy vazifa insoniyat ning ana shu orzusini ruyobga chiqarishdan, ya`ni kishilar sog`ligi va uzok umr ko`rishlari uchun sharoit yaratishdan iborat. Kishilik jamiyatining turli davrlarida sog`lik masalasi turlicha hal qilingan. Ijtimoiy formatsiyalar rivojlantan sayin sog`lik xususiylikdan umumiylikka, tor doiradagi guruxlar manfaatidan umuminsoniy manfaatlar darajasiga ko`tarilgan. Lekin xamma davrlarda ham sog`lom turmush tarzi sog`likni saqlashning asosiy talablaridan hisoblangan. Xozirgi zamon sog`lom turmush tarzi to`g`risidagi qarashlar rivojiga nazar tashlaydigan bo`lsak tarixiy ma`lumotlar 1832 yilga — Amerikalik tibbiyotchi Silvester Grexemga (1794—1851) borib taqaladi. Silvester Grexem xristianlikka kuchli e`tiqodi bo`lganligi uchun Angliyadan Amerikaga ko`chib borgan xristianlarga vegetarianlik bo`yi cha ma`ruzalar o`qiydi. Sababi, xristianlikning ba`zi

udumlariga ko`ra, hayvonlar go`shtini, jumladan, tuxumni xam iste`mol qilish gunoh hisoblanar edi. O`sha davrda Amerikaning Filadelfiya shtatida vabo kasalligi keng tarqalib, ko`pchilik bu kasallikdan o`lib ketayotgan edi. Grexem kuzatib ko`radiki, uning maslaxati bilan vegeterianlikka rioya etayotganlardan hech kim vabo bilan og`rimaydi. Shunda u vegetariancha ovqatlanish organizmning himoya kuchlarini oshiradi, degan qarorga keladi va bu fikrni keng targ`ibot, tashviqot qilishni davom ettiradi. Shu zaylda sog`lik masalasida noan`anaviy fikrlovchi kishilar, aniqrog`i, tibbiyotchilar ko`payib, ular ichida sog`lom turmush tarzi sohasida jaxonshumul ishlar qilgan fidoyilar va olimlar yetishib chiqadilar. Amerikada — Go vard Xey, Djennings, Trol, Tilden, Djekson, Gerbert SHelton, Pol Bregg, Alisa Cheyz, Yaponiyada — Kotsudzo Nishi, Jorj Ozava, Imamura Motoo, Germaniyada — Maks Gerzon, Isroilda — Mixael Goren, Rossiyada — Yuriy Ni kolayev, Aleksandr Mikulin, A.N.Kokosov, Nadejda Se menova va boshqalar. Shuni ham ta`kidlash lozimki, sog`lom turmush tarziga utgan kishilarning ko`pchiligi o`zlari og`ir dardlarga duchor bo`lib, ularning ayrimlari rasmiy tabobat tomonidan davolab bo`lmasligi tan olingan kishilar bo`lganlar. Lekin, ular dard oldida tiz cho`kib o`tirmasdan, o`zlarining xayotlari uchun o`zlari kurashganlar. Masalan, Govard Xey — buyrak shamollashi (glomerulonefrit), Pol Bregg — o`pka sili, Kotsudzo Nishi — ichak sili, Maks Gerzon — mig ren, Mixael Goren — buyrak sili, Aleksandr Mikulin — yurak infarkti, Nadejda Semenova — poliartrit, Lui za Xey — bachadon raki bilan og`rib, faqatgina turmush tarzlarini sog`lomlashtirishlari hisobiga og`ir dardlardan xalos bo`lganlar. Shunisi diqqatga sazovorki, ularning ko`pchiligi vrach bo`lmaganlar. Kotsudzo Nishi — metropoliten injeneri, Mixael Goren — botanik, Nadejda Semenova — injener texnolog, Aleksandr Mikulin — aviakonstruktor, Luiza Xey — cherkov xodimi bulishgan. Shu bilan birga, ular uz vaqtida ancha an`analashib borayotgan, nuqul dorilar va jarrohlik usullari bilan davolashga asoslangan tabobatga tanqidiy

qaraganlar. Sog`likni saqlashni tabiiylikda, badan xususiyatlarini hisobga olgan holda turmush tarzini tashkil etishda, deb bilganlar. Ular o`zlarining bu sohadagi fikrlarini jaxon jamoatchiligiga yetkazish maqsadida kuchli tashkilotchilik va targ`ibotchilik ishlarini xam olib borganlar. Sog`lom turmush tarzining bu fidoyilari fikr va qarashlarini rasmiy tabobatning eng nomdor vakillari, akademiklar Yuriy Lisitsin, Nikolay Amosov, Fedr Ug lov, Yevgeniy Chazov, G. I. Saregorodsev, Galina Shatalova va shular singari ko`pgina olimlar ko`llab-kuvvatlaganlar Xamda ularning takliflarini uz turmushlarida kullaganlar. Akademik Y. Lisitsin uzok, yillardagi ilmiy izlanishlar hamda bu sohadagi mavjud fikr va mulohazalarni umumlashtirib, kishilar sog`ligi 50—55% ularning tur mush tarziga, 20—25% irsiy omillarga, 15—20% atrof-muhitga bog`liq, tibbiy xizmat esa kishilar sog`li- gini atigi 8—10% gina ta`minlay olishi mumkin, de gan qarorga keladi. Demak biz qanchalik ko`plab kasalxonalar qursak ham, tabobat xodimlarini tayyorlasak ham, dori va tibbiy asbob-uskunalarni ishlab chiqarsak ham, yangi va yangi davolash usullarini tabobat amaliyotiga tatbiq etsak ham, kishilar sog`ligini 8 —10% dan ortiq ta`minlay olmas ekanmiz. Bundan 5 ming yil muqaddam Misr tabobatida sog`lom turmush tarzining asosiy talablari badanni tozalash, parxezga rioya qilish, ozodalikni ta`minlash, tanani chiniqtirish tarzida belgilangan. Gippokrat (eramizdan oldingi VI asr) ham asosan yuqoridagi yo`nalishlarni tasdiqlab, ularni to`g`ri ovkdtlanish, jismoniy faollik va gigiyena deb, ular ni biroz umumlashtirgan. Keyingi ko`pgina qarashlar aso san yuqoridagi yunalishlar asosida bo`lib, ular ancha kengaytirib, to`ldirilgan. Chunonchi, buyuk vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino Gippokrat qarashlarini to`la kullab-kuvvatlagan holda yuqoridagilarga ichki tozalanish va ruxiy osoyishtalik, qomatning mutanosibligini saqlash, kiyinish gigiyenasi, xavoning tozaligi hamda mu`tadil uyku va dam olishni ta`minlash kabi talablarini ham kiritgan.

Bu masalada, ayniqsa Pol Breggning dastur va g`oyalari tahsinga loyiq. U sog`lom turmush tarzini quyosh nurlaridan tug`ri foydalanish, sof havo, toza ichimlik suvi, tabi iy ovqatlar, vaqti-vaqti bilan ochlik o`tkazish va to`g`ri ovqatlanish, jismoniy mashqlar, yaxshi dam, qomatning rasoligini ta`minlash va ongli, muloxazali bo`lish kabilardan iborat desa, Kennet Kuper uni ma`lum bir ritmga bo`ysundirilgan musiqaga jo`r bulib, raqs mashkdaridan iborat deb taklif qiladi. Kuper bu harakatni «aerobika» deb ataydi. «Aerobika» suzi o`zbek tilida badanni havolatish, ya`ni ichki a`zolarga kislorod yetkazib berish, degan ma`noni anglatadi. Aerobika harakati xam sog`lom turmush tarzi sifa tida ancha keng tarqalgan. Shuningdek, boshqa Amerikalik olimlar Bellok hamda Bresloular salomatlikni mustaxkamlovchi tadbir sifatida kuyidagilarni taklif qiladilar: har kuni 7—8 soatlik uyqu; aniq bir vaqtlarda kuniga 3 marotaba ovqatlanish; har kuni ertalabki nonushta; vaznni meyerida saqlash; spirtli ichimliklarni ko`p iste`mol qilmaslik; har kuni jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish; chekishdan butunlay voz kechish. Rus olimi V. P. Petrenkoning sog`lom turmush tarzi bo`yi cha fikrlari quyidagilardan iborat: — shaxsiy gigiyena; — mexnat qilish va dam olish rejimi; — jismoniy faollik va chiniqish; — to`g`ri ovqatlanish; — ruxiy gigiyena, ruxiy profilaktika; — atrof-muhit va salomatlik; — o`z-o`zini davolash va uning zarari;

— ichkilikbozlik va salomatlik; — giyohvaidlik va toksikomaniya; — jinsiy tarbiya va shaxvoniy salomatlik; — OITS va uning oldini olish.  Endi sog`lom turmush tarzi bo`yicha ish olib borayotgan rasmiy tashkilotlarning dasturlarini kurib chiqamiz. Xalqaro ekspert Djun Sandersning keltirishi buyicha, Jahon Soglikni Saqlash Tashkiloti sog`lom turmush tarzining yo`nalishlarini kuyidagicha belgilagan:  ovqatlanish;  kashandalikka chek qo`yish;  faol turmush tarzi;  ruxiy salomatlik;  toza suv;  atmosferaning ifloslanmasligi;  samarali sanitariya;  shaxsiy sanitariya;  ovqatni gigiyenik tayyorlash;  sariq kasalligining oldini olish;  sil kasalligining oldini olish;  uz joniga qasd qilishga yul qo`ymaslik;  OITSning oldini olish;  irsiy maslahatlar. Birlashgan Millatlar Tashkilotining rivojlanish loyihasi, Kirg`iziston Respublikasi Maorif, Fan, Madaniyat va Sog`likni saqlash vazirliklari buyurtmasi bi lan B. M. Shapiro, N. Bashmakova va G. U. Kurmanovalar tomonidan maktab o`quvchilariga mo`ljallangan «Sog`lom tur mush tarzi» darslik-qo`llanmada asosiy mavzular kuyidagicha belgilangan: — o`z-o`zini hurmat qilish;

— kun tartibi; — ovqatlanish; — jismoniy chiniqish; — sog`lom munosabatlar; — zararli odatlar (tamaki, alkogolizm, nasha, afyun); — jinsiy tizim; — homiladorlik, oilani rejalashtirish; — tanosil kasalliklari; — havfsiz jinsiy muomala va hokazo. Qozog`iston Respublikasi Sog`likni saqlash vazirligi va sog`lom turmush tarzini shakllantirish muammolari bo`yi cha milliy markaz tomonidan taklif etilgan «Kasallik larning oldini olish va salomatlikni mustahkamlash buyi cha aholi bilishi lozim bulgan bilimlar mezoni (standar ti (buni sog`lom turmush tarzining asosiy yunalishlari desa ham bo`ladi) aholi quyidagi yo`nalishlar bo`yicha bilimga ega bo`lishlari kerak, deb hisoblanadi : — giyohvand moddalar iste`mol qilishning oldini olish; — jinsiy yo`l bilan tarqaladigan yuqumli kasallik larning oldini olish; — OITS ning oldin olish; — prezervativdan foydalanish tartiblari; — reproduktiv salomatlik, oilani rejalashtirish; — silning oldini olish; — nafas yo`llarining o`tkir yuqumli virusli kasalliklarining oldini olish; — virusli gepatitlarning oldini olish; — o`tkir yuqumli ichak kasalliklarining oldini olish; — sog`lom ovqatlanish; — jarohatlanishning oldini olish. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, bu yerda ham ba`zi mavzular kasalliklarni keltirib chiqaruvchi omillarga emas, balki kasalliklarning o`zlariga karatilgan.

(OITS, sil, yuqumli gepatit, yuqumli oshqozon-ichak, nafas yo`llari hamda tanosil kasalliklari va hokazo) Sog`lom turmush tarzining yo`nalishlarini aniqlashda biz kasalliklarga qarab emas, balki insoniyatning evolyutsion taraqqiyotini hisobga olgan holda, uning organizmi va ayrim tizimlarining faoliyatini ta`minlovchi omil larga qarab belgilash kerak, deb xisoblaymiz. Sababi, in soniyatning taraqqiyot yo`lini o`rganish bizga shu bugungi kundagi turmushimizni to`g`ri tashkil etishda yordam beradi. Insoniyatning taraqqiyot yo`li esa evolyutsion xarakterga ega. Buning uchun evolyutsion jarayonning quyidagi ikkita muhim bosqichini kiska mulohaza qilishga to`g`ri keladi. Hayot evolyutsiyasi. Asosiy mavzuga o`tishdan oldin yerda hayotning paydo bo`lish jarayoni hakida to`xtalib o`tishga to`g`ri keladi. Bu xaqdagi karashlar har bir davrning taraqqiyot darajasiga kura turlicha bo`lgan. Lekin bu masalada evolyutsion, ya`ni tirik organizmlarning vaqt o`zgarishi natijasida oddiydan murakkablikka tomon o`zgarib, rivojlanib borishi to`g`risidagi ta`limot haqiqatga yaqinroq. Ko`pgina olimlarning e`tirof etishlaricha, bundan 4,5—7 milliard yillar oldin quyosh tizimidagi chang, bug` va shular kabi jismlarning bir markazga to`planishidan yer paydo bo`lgan. Dastlab uning harorati juda baland bulgan. Asta- sekin sovush jarayonida og`ir elementlar sayyoramizning markaziga, yengillari esa uning atroflariga joylasha boshlagan. Chunonchi, changdan — yer, suv, bug`lardan — dengiz, okeanlar paydo bulgan. Shu zaylda yerning quyosh tizimida shakllanishi 2,5—3,5 milliard yillar chamasi davom etgan. Shunday qilib, million yillar davom etgan o`zgarishlar natijasida kimyoviy moddalar asta-sekin murakkablashib borgan. Oqsillar va nuklein kislotalar quyuq jelatinsimon eritmalar hosil qilib, konservantlar deb ataluvchi birikmalarni hosil qilgan. Bu konservantlar har xil moddalarni o`ziga biriktirish xususiyatiga ega

bo`lgan. Keyinchalik ularda modda almashinuviga o`xshagan tirik organizmlarga xos xususiyatlar paydo bo`lgan. Tashqi muxit bilan modda almashinish xususiyatiga ega bo`lgan bu murak kab modda—konservantlarni birlamchi xujayralar, deb atash mumkin. Ana shu birlamchi xujayrani barcha tirik mavjudotning, jumladan, odamning ham avvalboshi, xamirturishi, deyish mumkin. Barcha tirik mavjudot, jumladan, odam badani ham xujayralardan tashkil topgan. Masalan, o`rtacha og`irlikdagi odamning tanasi 75—80 mlrd xujayradan iborat. Dastlab barcha hayotiy jarayonlar anoerob (xavosiz) sharoitda kechgan. Chunki yer atmosferasi tarkibida hali erkin kislorod bo`lmagan. Yerdagi dastlabki hayotning vakili — bu suv o`tlari bo`lgan va shu zaylda oddiy jonzoddarning yashashi va kupayishiga sharoit yaratilgan. Bu taxminan 3 milli ard yillar oldingi ahvol. Usimliklarning suv muxitidan kuruqlikda yashashga o`tishi, spora bilan ko`payishdan yrug`dan ko`payishga o`tishi, yopiq urug`lilarning kelib chiqishi, umurtqali hayvonlarda nerv sistemasi, qon aylanish, ovqat hazm qilish, nafas a`zolarining murakkablasha bori shi, baliqlar, suvda ham quruqlikda ham yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar sinflarining kelib chiqishi — bular tirik olam taraqqiyoti (evolyutsiyasi)ning muhim bosqichlaridir. Ushbu evolyutsion jarayonning barcha bosqichlarida xar bir individning tashqi muhit omillariga moslashib va takomillashib borishi yotadi. Odam evolyutsiyasi. Million yillik evolyutsion jarayonning eng noyob va bebaxo maxsuli — aql- idrokli odam bo`lib, keyinchalik u jamiyat taraqqiyotini belgilovchi hamda xarakatga keltiruvchi asosiy kuch bo`ldi. Bizning shu bugungi turmushimiz aslida o`tmish ajdodlar turmushining bevosita davomi hisoblanadi. Ma`lumki, organizmlar evolyutsiyasidagi asosiy omillardan biri vaqt hisoblanadi. Shuning uchun in - soniyatning taraqqiyot jarayoni davrini ko`z oldiga keltirish foydadan xoli bo`lmaydi. Ko`pgina arxeologik ma`lumotlarga qaraganda, Afrika odami bundan 4

—4,5 million yil ilgari dunyoga kelgan. Indoneziya odamining dunyoga kelganiga 1,5—2 mln yil, bizning o`tmish avlodimiz — Turon odamining paydo bo`lganiga esa 700—800 ming yil bo`lgan. Lekin bu odam Afrikadan O`rta Osiyoga kelgan, deb taxmin qilinadi. Qanday bo`lganda ham bizning o`tmishdoshimiz bosib o`tgan taraqqiyot yo`li kamida 4.mln yilni tash kil etadi. Aslida ibtidoiy odam ajdoddarining odamsimon maymunlar to`dasidan ajralib, mustaqil biologik tur xosil qilganiga 25 mln yil bo`lgan, deb taxmin qilinadi. Xozirgi kunda bizga ma`lum bo`lgan tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, madaniyatimiz tarixi va birinchi davlatning paydo bo`lganiga uzog`i bilan 7—8 ming yil bo`lgan. Kishilik jamiyatining birinchi ilg`or fikrli vakillari Muso, Zardusht, Lukmon, Gippokrat, Faleslarning o`ttaniga 3300—2500 yil bo`lgan. Bu muddat biz yuqorida solishtirganimiz 40000 metrlik xayot chizigini atiga 33—25 metrini tashkil etadi, xolos. Ibtidoiy odam bilan xozirgi zamon odami badanining anatomik tuzilishi, fiziologik, biologik qonuniyatlarida deyarlik o`zgarish bo`lmagan. Chunonchi, nemis olimi Friyedxard Klike: «Tosh qurollar bilan yer kavlab, ov qilgan odamning miya tuzilishi va kattaligi bilan keyinchalik samolyot va machitlar loyixasini chizgan, matematika usullari bilan yer o`lchamlarini hisoblab, xozirgi moddiy va ma`naviy madaniyatni bunyod etgan odam miyasi o`rtasida hech qanday farq yuq», — deydi. Sog`lom turmush tarzining hayotiyligini ta`minlovchi asosiy omillar . Sog`lom turmush tarzi ham xuddi shunday yaxlit tushuncha. Shuning uchun ham Sog`lom turmush tarzi nima? — degan savolga javob berish unchalik oson ish emas. Buning uchun esa, eng avvalo, bizning kundalik turmushimizni tash kil qiladigan, uning hayotiyligini ta`minlovchi asosiy omillarni bilishimiz va ularni ma`lum bir tartibda joylashtirishimiz kerak bo`ladi. Bularning esa asosiylari quyidagilardan iborat, deb xisoblaymiz.

Ovqatlanish omili. Ovqatlanish hayot uchun kurash shakllaridan biri sifa tida jamiki jonzodning oldida turgan asosiy masala hisoblanadi. Inson ham bundan istisno emas. Ibtidoiy odamning kundalik tashvishi va asosiy maqsadi ovqat topish va qornini to`yg`azish bo`lgani aniq. Ma`lumotlarga qaraganda, ularning ovqatlanishdagi asosiy mashg`uloti termachilik bo`lgan. YA`ni ular issiq iqlimli sharoitlarda, o`rmonlarda, tog` yonbag`irlarida, voha va vodiylarda o`sadigan daraxtlarning mevalarini, ildizlarini terib yeb kun kechirganlar. Asosiy iste`mol qiladigan ovqatiga kura ib - tidoiy odam mevaxo`r bo`lgan. Shubhasiz, ibtidoiy odam ovqat maxsulotlarini g`amlashni bilmagan, qorni ochganda esa ovqat izlab, topilganda qorni to`ygunicha yegan. Ovqat topish qiyin va mashaqqatli bo`lgani uchun uni bir necha kunlab och yurganini tasavvur qilish qiyin emas. Bunday vaqtlarda u badanining ichki imkoniyatlari xisobiga yashagan. Va nihoyat, insoniyat noto`g`ri ovkatlanish va kasallik lar o`rtasida bog`liklikni anglab yetdi. Buni qadimgi dunyoning Zardusht, Lukmon, Gippokrat kabi ko`pgina mutafakkirlarning asarlaridan bilish mumkin. Ana shu davrdan boshlab, ovqatliklarning tarkibiy mutanosibligi, ener giya muvozanati, mikroblar, ovqatlanish rejimi va tartibi haqida ilmiy qarashlar paydo bo`la boshladi. Ovqatla nish hakidagi fan — diyetologiya shakllandi. Xozirgi kunga kelib esa, noto`g`ri ovqatlanish kishi lar o`rtasida uchrayotgan oshkozon va ichaklar, yurak va qon tomirlari, ichki sekretsiya bezlari hamda bo`g`imlar, modda almashinuvining buzilishi, shuningdek, rak kabi kasal liklarning asosiy sababchisi ekanligi ilmiy ravishda isbotlandi. Hatto Jahon Sog`likni Saqlash Tashkilotining ekspertlari P. Revel hamda Ch. Revellar, «Kishilar o`rtasida uchrayotgan kasalliklarning 80 foizi noto`g`ri ovqatlanishdan», degan fikrni ilgari suradilar. Shuning uchun ham bugungi kunda ovqatlanishni tug`ri tashkil etish, inson kundalik turmushining eng asosiy talablaridan biri va buni sog`lom turmush tarzini tashkil etishda hisobga olmaslik mumkin emas.

Harakat omillari . Ibtidoiy odamning ovqatlik topish va korin to`yg`azish zarurati uni harakat kilishga, uzoq yurishga, yugurishga, daraxtlarga chiqib, tog`larga tirmashishga, suv kechib, qirlardan oshishga, hayvonlar bilan olishishga majbur qilgan. Xar bir luqma ovqatlik uchun ba`zan kunlab xarakat qilishga tug`ri kelgan. Faqatgina ovqatlik topish uchungina emas, balki yirtqich hayvonlardan qochish, jon saqlash uchun ham u ko`p yugurishi, harakat qilishi kerak bo`lgan. Keyin chalik uning bu harakati mehnat bilan almashgan. Xuddi ana shu turmush mashaqqati uning badanidagi modda almashinish jarayonini tartibga keltirgan, ichki a`zolar faoliyatini yaxshilagan, xujayralarni va oxir oqibatda butun vujudini modda almashinish natijasida xosil bo`lgan oraliq maxsulotlardan tozalashga, bo`limlar harakatchanligini ta`minlashga, chidamlilik, degan nihoyatda muhim bir tayanch tizimini vujudga kelishiga xizmat qilgan. Demak, insoniyat uchun harakat va uning turlarini o`zi ning kundalik turmushiga ongli ravishda kiritish zarura ti paydo bo`ldi. Shu bilan birga, gigiyena fani xulosalari badan muntazam ravishda parvarishga muxtoj ekanligini va uni to`g`ri parvarish qilish umrni uzaytirish bilan bevosita aloqadorligini ham isbotladi. Shu nuqtai nazardan Harakat va badantarbiya salomatlik yo`lidagi muhim omil bo`lib, sog`lom turmush tarzining asosiy talablaridan biri bo`lib qoladi. Bioritmik omillar. Insonning evolyutsion rivojlanish jarayonida uning tanasi takomillashuviga, hayotiyligini ta`minlashga olib kelgan yana bir asosiy omil bu tabiatdagi davriylik, bo- tartiblik qonuniyati. Kecha va kunduz, yil fasllarining deyarli bir vaqtda takrorlanib turishi, kun, hafta, oy, yil davomidagi biologik faollik hamda susayishlarning davriy o`zgarishlari, koinotdagi planetalar joylashuvi va aylanishi, buyuk yoritqich — kuyoshning yerga nisbatan o`zgarishi, magnit maydoni va shu kabilar yerdagi jamiki jonzod, jumladan, odam badanida ham ma`lum qonuniyatlarni shakllantirgan. Shuningdek, badanimizdagi faollik va sustlikning

o`zgarishlari xafta, oy, yil davomida ham so dir bo`ladi va bu hodisa bioritmik hodisalar, deb yuritiladi. Olimlarning ta`kidlashlariga qaraganda, kishi ba danidagi bunday bioritmik hodisalar 300tadan ham ortiqroqni tashkil qilar ekan. Shuni yaxshi anglash lozimki, bioritmlar inson badani va uning a`zo hamda to`qimalarini tabiat xodisalariga moye ravishda yashashini ta`minlashdan kelib chiqadigan nixoyatda murakkab ximoya jarayo- nining natijasidir. Shuning uchun ham turmush tarzimizni tabiatdagi ritmik o`zgarishlarga moslab tashkil etish sog`lom turmush tarzining yana bir muxim talablaridan xisoblanadi. Jinsiy, irsiy va oilaviy omillar. Hayotning davom etishi nasl qoldirish va kupayish bi lan bog`lik,. Bu biologik hodisaning asosida jinsiy munosabat yotadi. Insondan boshqa barcha tirik mavjudotda jinsiy muomala nasl qoldirishning asosiy talabi xisob lanadi. Insonda bu muomala nasl qoldirish bilan bir qatorda, uning hayot lazzatini xam ta`minlagan. Shuning uchun kishilik jamiyati o`zining uzoq taraqqiyoti. davomida bu masalani oila shaklida qonunlashtirgan. Oila esa inson hayotining asosiy talabi bo`lish bilan birga, uning zurriyotlari — farzandlar dunyoga kelib, voyaga yetib tarbiyalanadigan asosiy maskan. Lekin oilani tashkil etishda ba`zan milliy, ijti moiy, iqtisodiy omillar ta`sirida yaqin qarindoshlardan oila qurish, kelin va kuyov qon guruhlarining moye kelmasligi, oilaviy xayotga layoqatsiz yoshlarning boshini qushib qo`yish va shular kabi irsiyat qonunlariga zid hara- katlar nasl-nasabning buzilib borishiga, kelgusi avlodlar iqtidorining pasayishiga, kasalvand, mayib-majrux farzandlarning tug`ilishiga sabab bo`lmoqda. Shuning uchun bu sohadagi asosiy talab jinsiy juft tanlashdan tortib, jinsiy a`zolar gigiyenasigacha, jinsiy munosabatlardan tortib, sog`lom oilaviy munosabatlargacha o`z ichiga oladi. O`zaro munosabat omillari. Insoniyat o`z tarakkiyoti davrida faqatgina biologik mavjudot sifatidagina emas, balki u ijtimoiy mahsulot sifatida ham shakllandi.

O`zaro munosabatlarni shartli ravishda bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan ikkita qismga bo`lish mumkin. Bular oilaning shakllanishi va takomillashuvi natijasida vujudga kelgan oilaviy munosabatlar hamda jamiyatning shakllanishi va takomillashuvi natijasida vujudga kel gan ijtimoiy munosabatlar. Bularning har ikkalasi ham inson salomatligiga ta`sir qiluvchi eng katta va kuchli omillar. U, eng avvalo, kishining ruhiyatiga ta`sir etadi. Ruhiyat esa salomatlik bilan bevosita aloqador. Kishining ruhiyati yuqori bo`lganda tomirlardagi qonning harakati, ichki a`zolarning faoliyati, xujayralardagi modda alma- shinish kabi hayotiy jarayonlar yaxshi kechadi. Kayfiyat yaxshi, ishchanlik yuqori buladi. Aksincha, ruhiy tushkunlik paytida ichki a`zolar va xujayralardagi hayotiy jarayonlar su- sayadi. Kishi kayfiyatsiz, voqea va hodisalarga befarq ishga qo`li bormaydigan bo`ladi. Bunday holning surunkali da vom etishi, kasalliklarga olib keladi. Demak, bu sohada oldimizda turgan vazifa o`zaro muno sabatlarni inson foydasiga hal qilish, xususan, muomala madaniyatini yuksaltirish, ruhiyatga salbiy ta`sir etuvchi tartib va odatlarga barham berishgacha bo`lgan ijtimoiy va shaxsiy tadbirlarni uz ichiga oladi. Orttirilgan zararli odatlar omillari. Tarixiy ma`lumotlar zararli odatlarni insoniyatning azaliy xamrohi bo`lganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga yana bir narsa aniqki, kishilik jamiyati rivojlangan sayin bu zararli odatlar uning turmushidan kuproq o`rin ola boshlagan. Pul, boylik, mol-dunyoga xirs ko`ygan, shaytonning izmiga tushgan korchalonlar jamiyatni giyoxvandlik, degan havfli jarlikka tomon yetaklamoqdalar. Bularning oqibatlari esa kasalliklar va nasl-nasabning buzilishi bilan bog`liq shaxsiy hamda oilaviy muammolardan tortib, jinoyatlar, o`zaro munosabatlarning murakkablashuvi bilan bog`liq ijtimoiy muammolardan iborat. Shuning uchun xozir gi kunda bizning sog`lik yo`lidagi harakatimiz ana shu zararli odatlarni turmushimizdan butkul chiqarib tashlashga, ularga qarshi kurashga qaratilgan bulishi kerak. Bu sog`lom turmush tarzining birinchi galdagi talabi.

Atrof-muxitning ifloslanishi bilan bog`lik, omillar. Odamlarning to`da, qabila va urug`larga birlashishi ularni qisman kichkina hududlarda to`planib yashashiga olib keldi. Ko`pchilikni to`planib yashashi esa, ular yashagan joylarning ifloslanishiga sabab bo`lishi turgan gap. Ibtido iy odam ham, ongli va aql idrokli odam ham bu muammoni yashash xudullarini tez-tez o`zgartirish yo`li bilan hal qilgan bo`lishi ehtimoldan xoli emas. Har xolda ular kundalik turmushlarida hosil bo`ladigan fiziologik va xo`o`jalik chiqitlari xavfsizligini ta`minlashni o`rgangunga qadar uzoq taraqqiyot jarayonini boshdan kechirganlar. Shaharlarning paydo bo`lishi esa, bu muammoni ancha chuqurlashtirgan. Xuddi ana shu jarayon ko`pchilik aholining nisbatan kichkina xududlarda to`planib yashashi hamda ular ning turmushlarida hosil bo`ladigan chiqindilarning to`pla nib qolishi oqibatida aholi orasida har xil yuqumli ka salliklar epidemiya tarzida tarqalib, ular orasida kasal liklar va o`limga sababchi bo`lganligini biz tarixdan yaxshi bilamiz. Ko`rinib turibdiki, bu muammolarni hal qilish uchun sanitariya va gigiyenadan savodxon bo`lish, ya`ni tozalik hamda tozalanish tadbirlariga rioya qilishni sog`lom tur mush tarzining asosiy talablaridan biri, deb bilamiz. Texnika va turmush taraqqiyoti omillari. Arxeologlarning ta`kidlashlaricha, bundan 50—100 ming yil oldin yashagan odamlarning katta ko`pchiligi BO SS yoshgacha jiddiy shikastlanishlar (ko`pincha suyak sinishlar) olganlar va bu hol ular o`rtasidagi o`limning asosiy sababchisi bo`lgan. Buni tasavvur qipish oson. Bu shikastlanishlarning asosiy sababchisi yovvoyi hayvonlarni ovlash yoki yirtqichlarga ro`baro` kelish bo`lgan. Bular orasida tog` qoyalaridan, daraxtlardan yiqilish, suv toshqinlarida qolib ketish, ob- havo noqulayliklarining bo`lishi ham turgan gap. Agarda hozirgi kundagi kishilar o`rtasidagi o`lim va nogironlik sabablarini chuqur o`rganadigan bo`lsak, bu mu ammoni hozirgi kunda ham o`z dolzarbligini

yo`qotmaganligini, jarohatlanish va baxtsiz xodisalar kishilar sog`ligiga jiddiy xavf solayotganligini anglash qiyin emas. Jahon Sog`likni Saqlash tashkilotining (2004 yil) ilmiy xulosalariga qaraganda, yo`l transport xodisalarining o`zi kishilarga o`lim xavfi bo`yicha davrimizning o`ta xavfli kasalliklari OITS, diareya va sildan ham yuqorida — 7-o`rinda turadi hamda muammoli masalalardan biri hisoblanadi. Taraqqiyotning noxush oqibatlaridan qutulish va uning xavfini kamaytirish uchun inson har doim ehtiyotkorlikni qo`ldan bermasligi, mavjud texnika va mexanizmlardan hamda turmush vositalaridan xavfsiz foydalanish usullarini o`zlashtirib olishlari lozim bo`ladi. Bu ham turmush tarzimizning muhim tomoni. Sog`lik masalasida ongsizlik, savodsizlik va malakasizlik omillari Bir qarashda sog`lom turmush tarzining asosiy talablari aniqlanib, masala hal bo`lgandek ko`rinadi. Lekin bu sohadagi eng muhim talab hali oldimizda turibdi. Bu ta lab, har bir kishining yuqorida biz sanab o`tgan yo`nalishlarning har biri sohasida keng bilim va tushunchaga ega bo`lishi va bu bilimlarni o`zlarining kundalik turmushla rida ko`llashdan iborat. Agarda yuqoridagi sohalarda har birimizda bilim va tajriba bo`lmasa, biz deyarli hech narsani o`zgartira olmaymiz. Kishi badani sog`ligi va uni mustaxkamlash — sog`lom turmush tarzi to`g`risidagi bilim hamda malakasizlik ham xuddi shunday. Faqat shu sohadagi ongsizligimiz, uquvsizligimiz tufayli ko`pchilik vaqtlarda boshimiz kasaldan, tanamiz azobdan chiqmay qoladi. Ayrim hollarda aziz umrimizni barbod qilamiz. O`tmishda odamlar uzoq umr ko`rganlar, xozirgi taraqqiyot kishilarning umrini qisqartiryapti, degan gaplar mutlaqo asossiz. Aksincha, taraqqiyot insonga ko`proq sog`lom va uzoq umr ko`rish imkoniyatini beryapti. Buning asosiy sababi insonni tabiatning va jamiyatning noqulay omillaridan himoyalanishni o`rganib borishi va o`z sog`ligini saqlash borasidagi ma`lumot hamda malakaning shakllanayotganligidir. Taraqqiyotning ushbu qonuniy jarayoniga asoslanib, ham ikkilanmasdan aytish mumkinki, XXI asr kishilarda sog`lom turmush tar zini

shakllantirish asri bo`ladi va bu asrning o`rtalaridan boshlab, kishilar kamida o`rtacha 90—100 yil umr ko`radilar. Shuning uchun har bir kishining o`z badanini parvarishi hakida bilim va malakaga ega bo`lishi hamda buni o`zi ning kundalik turmushida qo`llashi eng muhim talab. Busiz sog`lik va uzoq umr ko`rish to`g`risida biror bir natijaga erishish umuman mumkin emas . Xulosa. Endi biz fikrimizni xulosalash, sog`lom turmush tar zi yo`nalishlarini belgilash imkoniyatiga egamiz. Yuqoridagi biologik va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda sog`lom turmush tarzining yo`nalishlarini quyidagicha bel gilash mumkin. To`g`ri va ratsional ovqatlanish. Harakatli turmush va badantarbiya. Kun va ish rejimini bioritmik qonuniyatlar asosida tashkil etish. Jinsiy, irsiy tarbiya va sog`lom oila. Uzaro munosabatlarni me`yorlashtirish. Zararli odatlardan tiyilish. Tozalik va tozalanish tadbirlariga rioya qilish. Baxtsiz hodisalar va jaroxatlanishlardan ehtiyotkorlik. Sog`lom turmush tarzi xaqida bilim va malakaga ega bo`lish. Shubhasiz, bu yo`nalishlar umumiy xarakterga ega bo`lib, ular sog`lom turmush tarzi yo`lidagi harakat dasturini bel gilaydi, xolos. Aslida har bir kishi shu yo`nalishlarning har biri bo`yicha anchagina bilim va malakaga ega bo`lishi kerak. Masalan: ovqatlanish sohasida; ovqatmaxsulotlarning tarkibi — oqsillar, yog`lar, uglevodlar, mineral tuzlar, mikroelementlar, vitaminlarning organizmdagi vazifalari, oshqozon va ichaklar tizimining fiziologiyasi, organizmdagi modda almashinish jarayonlari, ovqatliklar hamda kasalliklar o`rtasidagi bog`lanishlar, yil fasllari, kishining yoshi, bajaradigan ishi, badanining xususiyatlari va holatlari,

nihoyat, kundalik, haftalik ovqatlanishni tashkil etish kabi masalalarda tushunchaga ega bo`lishi kerak. Xuddi shuningdek, sog`lom turmush tarzining biz yuqorida keltirgan har bir yo`nalishi bo`yicha anchagina ma`lumotli bo`lishga va bu bilimlarni kundalik turmushda qo`llashga to`g`ri keladi. Har bir kishi bunday bilimlarni mustaqil olishga, ularni kengaytirib borishga harakat qilishi kerak. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan evolyutsion omillarga asoslanib, sog`lom turmush tarzini kuyidagicha ta`riflash mumkin. Sog`lom turmush tarzi, bu — kundalik turmushni biologik va ijtimoiy qonunlar asosida tashkil etib, salomatlikni saqlash hamda mustaxkamlashga qaratilgan turmush tarzidir.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Salomatlik Ensiklopediyasi. Toshkent, 1985 y. 2. maxmud hasaniy. Tabobat durdonalari. Toshkent, «Ibn Sino», 1990 3. Sh. T. Otaboyev, X. Muminov, E. N. Sattorov, Sh. T. Xolikova “salomatlik asoslari” Toshkent, “noshir”, 2008 y. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ovqаtlаnish vа sog`lom turmush tаrzi

Jismoniy madaniyatning fiziologik asoslari fani, vazifalari, ahamiyati va rivojlanish tarixi

O’quvchilar sog’lom turmush tarzining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar sog’lom turmush tarzining asosi sifatida

Odam organizmining o`sishi va rivojlanish xususiyatlari

Sport tibbiyoti fanining ahamiyati, vazifalari, tashkil etilishi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilarni tibbiy nazoratdan o’tkazish