Odam organizmining o`sishi va rivojlanish xususiyatlari - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Odam organizmining o`sishi va rivojlanish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Odam organizmining o`sishi va rivojlanish xususiyatlari Reja: 1. Nazariy va amaliy valeologiyaning maqsadi, kelib chiqishi 2. Organizmning o`sishi va rivojlanish qonuniyatlari 3. Individual taraqqiyotning davrlari 4. Biologik yosh haqida tushuncha 5. Yoshga qarab o`zgarishlar va jinsiy xususiyatlar

www.arxiv.uz Tayanch iboralar: ontogenez, individual, vichinfeksiya, narkomanlar, valeologiya, embrional davr gastruiyatsiya, endoderma, mezoderma, endoderma, o`sish, yetilish davri, keksayish davri 1. Valeologiya – tibbiy-pedagogik va ijtimoiy toifadagi fan bo`lib, jismonan, ham ruhan sog`lom bo`lgan millat namoyondalarini tarbiyalash va takomillashtirishni o`rgatadi. Valeologiya so`zi yunoncha «vale» - so`zidan olingan bo`lib, uning ma`nosi salomat bo`lish degan ma`noni bildiradi. Bu atama birinchi marta 1982 yilda I.I.Brexman tomonidan taklif etilgan. Salomatlik inson tomonidan biologik va ijtimoiy faoliyatini to`liq va keng miqyosda bajirishi uchun eng asosiy omil bo`lib, uning poydevoridir. Odam salomatligi ijtimoiy, tashqi muhit va biologik omillarning o`zaro murakkab munosabati natijasidir. Insonning ma`naviy jihatdan yetuk bo`lishida adabiyot, san`at va dinning ahamiyati yetakchi bo`lsa, jismoniy jihatdan sog`lom rivojlanishida sport, jismoniy tarbiya va sog`liqni saqlash tizimining ahamiyati bebahodir. Rossiya Federatsiyasi fanlar akademiyasining akademigi V.P.Petlenkoning fikricha, valeologiya fanining rivojlanishi, salomatlik to`g`risidagi tafakkurning rivojlanishidir. Valeologiya kafedrasi birinchi marta 1987 yilda Leningraddagi vrachlar malakasini oshirish instituti qoshidagi professor V.P.Petlenko tomonidan tashkil etilgan. Valeologiya fanining vazifasi sog`lom yoki kasallikka moyil inson xususiyatlarini o`rganishdan iborat bo`lsa, uning maqsadi har bir inson salomatligini shakllantirish, saqlash va mustahkamlash to`g`irsidagi nazariy va amaliy fanlar bilan qurollantiradi. Valeologiya o`rganadigan va hal qiladigan muammolar quyidagilar, ya`ni 1. Salomatlikning tibbiy biologik va ijtimoiy omillarini o`rganish; 2. Salomatlikning shakllanish mexanizmlarini o`rganish; 3. Muayyan shaxsning salomatligi darajasini va turmush tarzini baholash uslublarini yaratish; 4. Salomatlikni saqlash va mustahkamlash borasida amaliy uslublar yaratish; 5. Valeologiya ta`limni o`rgatish borasida nazariy va uslubiy qo`llanmalar yaratish. I.I.Brexman, G.L.Apanasenko va boshqa bir guruh olimlar fikricha, salomatlikning holatiga turli omillar ta`siri quyidagicha: irsiyat – 20%; tashqi muhit ta`siri – 20%; turmush tarzi – 50%; tibbiy yordam darajasi – 10%. Valeologiya fanining o`rganilishi 2 qismga: ya`ni, nazariy va amaliy valeologiya kabilarga bo`lingan. Nazariy valeologiya tibbiy-biologik, pedagogik, psixologik va ijtimoiy fanlarning ilmiy asoslariga tayangan bo`lsa, amaliy valeologiya o`z navbatida 2 bo`limga ajraladi. Tashxisiy valeologiya salomatlikning o`lchov ko`rsatkichlarini aniqlash bilan chegaralansa, xususiy amaliy valeologiya organizmning sog`lomlashtirish muammolarini hal qiladi.

www.arxiv.uz Valeologiya salomatlikning nazariy va amaliy asosi bo`lib, salomatlik haqidagi nazariya nafaqat tibbiy-biologik konsepsiyalar asosida yaratiladi, balki jismoniy tarbiya va sport nazariyasiga ham asoslanadi. Valeologiya fani yosh bo`lishiga qaramasdan, kelajakda insonshunoslikka oid fanlar orasida yetakchi o`rinni egallaydi. Shuningdek, inson va uning salomatlik muammolarini hal qilish tizimida yuqori toifali mutaxassislar tayyorlash uchun muhim bilim beradigan fan hisoblanadi. 2. Organizmning o`sishi va rivojlanishi bu murakkab jarayon bo`lib, u hujayralarda sodir bo`ladigan modda almashinuvi bilan bog`liq. Rivojlanayotgan organizmlarning asosiy struktura va funksional manbai bu hujayralarning ko`payishi, shakllanishi yetilishi va hujayra tarkibiga kiruvchi strukturalarning takomillanishidir. Organizm o`z taraqqiyoti davrida bir nechta bosqichlarni o`taydi, ya`ni ontogenezni.Bu termin 1-marotaba Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Ontogenez organizmning otalangan tuxum davridan boshlanib, o`lish davrigacha bo`lgan qismini o`z ichiga oladi. U 2 bosqichni: prenatal ya`ni, embrional davr va postnatal ya`ni tug`ioishdan keyingi davrlarni o`z ichiga oladi. Otalanish jarayoni erkak jinsiy hujayrasi-spermatozoid va urg`ochi jinsiy hujaylasi-tuxum hujaylasi o`zaro qo`shilishidan iborat. Spermatozoid xivchinli harakatchan hujayralar turiga kirib, kattaligi 60-70 mikronga teng bosh, bo`yin va dum qismlari farqlanadi. Tuxum hujayrasi tuxumdonda yetilib, diametri 130 mikronga teng. Tuxum hujayra yumaloq shaklga ega, tarkibida yadro, sitoplazma o`ralgan. Sitoplazmada sariqlik moddasi teng tarqalgan. Sariqlik moddasi oqsillarning sintez qilinishi uchun zarur energiya manbaidir. Otalanish jarayoni tuxkm yo`llarida sodir bo`lib, u zigota deyiladi. Shundan keyin hujayralar blastomerlarga aylanadi, blastomerlar 2 xil bo`ladi: och va to`q rangli och rangli blastomerlar tez bo`linishi natijasida markazda joylashgan to`q rangli blastomerlarni atrofidan qoplab oladi. Embrionning bu davri sterroblastula deyilib, bu davrdan keyin troffoblast ona organizmi bilan bog`lanadi. Embrional taraqqiyotning keyingi bosqichi bu blastotsistani hosil bo`lishidir. Blastotsista trofoblast va embrioblastdan tashkil topgan. Embrional taraqqiyotning keyingi bosqichi gastrulyatsiya deyilib, bunda 3 ta embrion varaqlari hosil bo`ladi. Bu davr urug`lanishdan so`ng 7 sutkadan boshlanib, 15 sutkagacha davom etadi. Gastrulyatsiya jarayoni bilan parallel holda, maxsus embriondan tashqi a`zolar ham hosil bo`ladi. Embrional taraqqiyotning 20-21 kunidan boshlab, embrion tanasi embriondan tashqari organlardan ajraladi. Embrionni ona organizmi bilan tutashtiruvchi organ kindik qini paydo bo`ladi. Har bir embrion varaqlar hujayralarning takomillashishi natijasida o`ziga xos to`qima va organlar hosil bo`ladi. Ektoderma dan yoki embrionning tashqi varag`idan butun nerv tizimi, teri epidermiyasi va bezlari, tirnoqlar, soch, tishning emali, so`lak bezlari, tilning va xalqumning shilliq qavatlari hosil bo`ladi.

www.arxiv.uz Endoderma dan yoki embrionning ichki varag`idan xazm tizimi shilliq pardasining epiteliy qatlami, siydik qopi, nafas olish tizimi, ba`zi bir ekzokrin va endokrin bezlar hosil bo`ladi. Mezoderma dan yoki embrionning o`rta varag`idan biriktiruvchi to`qimaning hamma turlari xususiy biriktruvchi to`qima, tog`ay va suyak to`qimalari rivojlanadi. Shuningdek, limfa tizimi, siydik ajratish tizimining kanallari, tuxumdon va urug`donlar hosil bo`ladi. Embrionning keyingi rivojlanish bosqichlari turli organlar va tizimlar shakllanishi bilan ifodalanib, u tez o`sadi va tug`ilgandan keyin ontogenezning ikkinchi bosqichi tug`ilishdan keyingi davr boshlanadi. Odam hayotini yoshga qarab, turli bosqichlarga ajratiladi. 1906 yilda N.P.Gundobin tomonidan birinchi marotaba «Har xil yoshdagi bolalarning xususiyatlari» nomli asarida ontogenezning davrlarga bo`linishi belgilangan. 1921 yilda nemis olimi M.Shtrats ontogenezni davrlarga bo`lishda tanani bo`yiga qarab o`sish muddatlarini jinsiy bezlarning yetilishini asos qilib oldi. Bundan tashqari, V.B.Bunak, D.Grimm, M.S.Maslov, A.V.Nagorniy va A.F.Tur tomonlaridan ham bir nechta sxemalar yaratildi. 1960 yilda A.V.Nagorniy tomonidan ontogenezning postnatal yoki tug`ilishdan keyingi taraqqiyotini uch davrga ajratishni tavsiya etgan. 1. O`sish davrida butun morfologik, fiziologik va bioximik tizimlari shakllanadi; 2. Yetilish davri – bunda organizmning butun biologik xususiyatlari to`liq yetiladi, rivojlanadi va ma`lum vaqt mobaynida o`zgarmaydi 3. Keksayish davri – bu tana hajmlari kichiklashadi, ma`lum fiziologik funksiyalari sustlashadi. Odam ontogenezini davrlarga ajratishda uning faqat ayrim morfologik, fiziologik yoki bioximik xususiyatlariga balki, ijtimoiy faktorlar va biologik xususiyatlarini ham hisobga olib tushuntirish kerak bo`ladi. 4. 1965 yilda mashhur antropolog V.V.Bunak odamning biologik yoshini aniqlashda ontogenez jarayonini 3 ta bosqichdan, ya`ni progressiv, barqaror va regressiv bosqichlardan iboratligini ko`rsatdi. Progressiv bosqichda tana bo`yiga qarab aktiv o`sadi. Organizmda qurilish jarayonlari yemirilish jarayonlariga nisbatan ustunlik qiladi. Miqdoriy va sifatli o`sish to`xtashi bilan bosqich tugallanadi. Barqaror bosqichda organizmning funksional ko`rsatkichlari ma`lum bir stabel holda o`zgarmaydi, teri osti yog` qatlami qalinlashadi, tananing umumiy vazni oshadi. Босqич Дavr Yosh Erkak Ayol Embrional sikl Progressiv bosqich Embrional chegara Erta O`rta Kech 0-8 8-16 hafta 4-6 8-10

www.arxiv.uz Tug`ilishdan keyingi sikl Chaqaloqlik davri Birinchi bolalik davri Ikkinchi bolalik davri O`smir bolalik davri Yoshlik davri Erta O`rta Kech Erta Kech Erta Kech 1-3 oy 4-6 oy 7-9 10-12 1-4 yosh 5-7 yosh 8-10 8-9 yosh 11-13 10-12 14-17 12-16 18-21 17-20 Barqaror bosqich Katta yoshga o`tish davri Yetilish davri Birinchi Ikkinchi Birinchi Ikkinchi 22-28 21-26 29-35 27-32 36-45 33-40 46-55 41-50 Regressiv bosqich Keksayish davri Qarish davri O`ta qariyalik davri Birinchi Ikkinchi Birinchi Ikkinchi 56-63 51-57 64-70 58-63 71-77 64-70 78-83 70-77 84 78 Regressiv bosqichda tana vazni kamayadi, tana harakatlarining tezligi sustlashadi, oragnizmning funksional ko`rsatkichlari ham pasayadi. Bu bosqichda yemirilish jarayonlari qurilish jarayonlariga nisbatan ustunlik qiladi. Postnatal taraqqiyotning davrlarga bo`linishi antropologiyada pediatriyada va pedagogikada keng qo`llaniladi. Bunakning individual taraqqiyot davrlarga bo`lishi quyidagicha: 1. Chaqaloqlik davri – 1-10 kun; 2. Ko`krak emish davri – 10 kundan 1 yilgacha; 3. Erta bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4. Birinchi bolalik davri – 4 yoshdan 7 yoshgacha; 5. Ikkinchi bolalik davri – 8-12 yoshgacha (o`g`il bolalarda), 8-11 yoshgacha (qizlarda); 6. O`smirlik davri – 13-16 yoshgacha (o`g`il bolalarda), 12-15 yoshgacha (qizlarda); 7. Balog`atga yetish davri – 17-21 yosh (o`g`il bolalarda), 16-20 yosh (qizlarda) 8. Yetilgan davr (I bosqich) – 22-35 (erkaklarda), 21-35 (ayollarda); (II bosqich)-36-60 (erkaklarda),36-55 (ayollarda). 9. Keksalik davri – 61-74 yosh (erkaklarda), 56-74 yosh (ayollarda); 10. Qarilik davri – 75-90 yosh (erkak va ayollarda); 11. Uzoq yashovchilar – 90 yosh va undan yuqor и .

www.arxiv.uz 5. Organizmning rivojlanish jarayoni embrion va yangi tug`ilgan bolalarda bir tekis bormaydi. Embrion davrida gavdaning yuqori qismi yo`ldoshdan keladigan toza qon bilan ko`proq ta`minlanadi. Shuning uchun ham embrionning bir bo`lagi organizmning pastki qismiga nisbatan yaxshi rivojlanadi. Masalan, yangi tug`ilgan chaqaloqning kallasi bo`yinning to`rtdan bir bo`lagiga (bu davr 3-4 haftagacha cho`ziladi); kattalarda esa 1/7-1/8 bo`lagiga to`g`ri keladi. Chaqaloqlarning oyoqlari juda kalta bo`lib, deyarli qo`llariga teng turadi. Chaqaloqlarning uzunligi 50 sm, og`irligi 3500 grammgacha bo`ladi. Chaqaloq tug`ilgach ehtiyoj orqali nafas oladi, qon aylanishi mustaqil bo`lib, o`pkadan tozalanadi. Modda almashinuv jarayoni xazm qilish tizimi orqali bajariladi. Yangi tug`ilgan chaqaloqlar gavdalarining tuzilishlari o`rta yashar odamlar gavdasidan keskin farq qilib, tug`ilgandan keyin organizmdagi rivojlanish davrida mavjud bo`lgan qismlarning kattalashishi hisobiga oshib boradi. Gavdaning rivojlanish jarayoni bir tekisda davom etmaydi. Shuning uchun bu rivojlanish jarayoni 4 davrga ajratiladi. 1. Chaqaloqning tishlari chiqmagan, ko`krak emish davri 4 haftadan 1 yoshgacha bo`ladi; 2. Sut tishlarining chiqish davri 1-7 yoshgacha davom etib, bolalarning bo`yiga qarab o`sishi oyoqlarining rivojlanishidan bilinadi; 3. Biseksual bolalik davri 8-15 yoshgacha bo`lib, o`g`il bolalar bilan qizlarning gavdalarida tashqi ko`rinishdagi ikkilamchi belgilar rivojlanadi. 4. Balog`atga yetish (o`spirinlik davri) 15-20 yosh. Bu davrda o`g`il bolalar o`spirin bo`lib, qizlar (13-14 yoshdan 18 yoshgacha) balog`atga yetadi. Organizmning umumiy rivojlanishi 23-25 yoshgacha davom etadi. Umuman, ayollar tanasi erkaklar tanasiga qaraganda uzunroq bo`lib, qo`l va oyoqlari kattaroq, yelkalari qisqaroq, chanoq bo`lagi keng va kattaroq bo`ladi. Ayollarning bo`yi erkaknikidan pastroq, og`irligi esa o`rtacha, biroz kam bo`ladi. Erkak muskullarining jami vazni umumiy gavda vaznining 40%ini tashkil etsa, ayollarda erkaklarga nisbatan 8-10% kam bo`lib, 32% ni tashkil qiladi. Ayolning ko`krak qafasi erkaknikiga kalta va torroq, qorin kattaroq bo`ladi. 5. O`spirinlik davridan katta yoshga o`tish, ayollarda 20 yoshdan 40 yoshgacha, erkaklarda 25 yoshdan 45 yoshgacha davom etib, keyin keksalik va 70 yoshdan boshlab esa qariyalik davrlari boshlanadi. Uzoq umr ko`ruvchilar 90 yoshli odamlardan boshlab hisoblanadi.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Ananev V.A, Davidenko D.N. “Obshaya valeologiya”. SPB, BPA. 2000. 2. Safarova D.D. “Praktikum po sportivnoy morfologii”. Tashkent. 2004. 3. Брехман И.И. Валеология-наука о здоровье. Москва “ФиС”. 1990. 4. Safarova D.D, Shakirjanova K.T, Abdurahmonova N.K. Valeologiya asoslaridan ma`ruzalar to`plami. O`zDJTI. 2006. 5. Koshbaxtiev I.A., Kerimov S.A., Almatov M.S. Valeologiya asoslari. Toshkent, O`zDJTI. 2005.

O'xshashlar

Yoshlar gigienasi, sog`lig`i va jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari

Yoshlar organizmi rivojlanishining umumiy qonuniyatlari

Sport anamnеzi, jismoniy rivojlanish. Asab sistеmasi xususiyatlari va rivojlanishi

Qon va qon aylanish tizimi

Sport tibbiyoti fanining ahamiyati, vazifalari, tashkil etilishi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilarni tibbiy nazoratdan o’tkazish