Sog‘lig‘ingiz haqida suhbatlashamiz - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Sog‘lig‘ingiz haqida suhbatlashamiz

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

633.232421875 KB

Ko'chirib olish

Sog‘lig‘ingiz haqida suhbatlashamiz Reja:  O‘zini his qilish, ishtaha, uyqu Ko‘zingizni asrang  Puls  Jismoniy tayyorgarlikni baholash

O‘ZINI HIS QILISH, ISHTAHA, UYQU Har bir inson yoshidan qat’i nazar sog‘lom bo‘lishni istaydi. Shunday ekan, o‘zingizning jismoniy holatingiz va sog‘lig‘ingizni mustahkamlashga qancha erta kirishsangiz, shuncha yaxshi. Kelgusida o‘zingizni ishonchli va bexavotir sezasiz, hayotingiz mazmunli, serqirra bo‘ladi. Aks holda „Ishni nimadan boshlash kerak? Qanday qilib toliqishning oldini olish va mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish mumkin?“ degan haqli savollar tug‘iladi. Buning uchun, avvalo, organizmning hayotiy muhim tizimlari — yurak-qon tomir faoliyatini va nafas olishni rivojlantirishga yordam beruvchi mashq turlaridan boshlash lozim. Demak, doimiy ravishda yurish, yugurish, suzish, gimnastik mashqlar bilan shug‘ullanishni yo‘lga qo‘yish darkor. Ular kishi qad-qomatini, gavda tuzilishini chiroyli shakllantiradi, yurishini nafis, harakatini chaqqon, epchil qiladi. Buning uchun o‘zingizni nazorat qilib, yuklamalar sizga mos yoki mos kelmayotganligini bilishingiz zarur. Agar siz jismoniy mashqlar bilan bajon-u dil, quvnab shug‘ullanayotgan bo‘lsangiz, demak, hammasi joyida, yuklamalar sizga mos va tashvishlanishga o‘rin yo‘q. Agar siz lanj ahvolda bo‘lsangiz yo kayfiyatingiz yomon bo‘lsa, o‘z mashg‘ulotlaringiz dasturini ko‘rib chiqing. Ortiqcha yuklama olgan bo‘lishingiz mumkin. Shuning uchun sog‘lomlashtiruvchi mashg‘ulotlarning hajmini kamaytirishingiz lozim, lekin mashg‘ulotni batamom to‘xtatmang. Agar mashg‘ulot to‘g‘ri tashkil etilsa va muntazam o‘tkazilsa, odatda, o‘zingizni yaxshi his qilasiz. O‘zingizni his qilishingizning yomonlashuvi, ko‘pincha, jismoniy yuklamaning ko‘pozligiga hamda organizmning umumiy holatidagi o‘zgarishlarga bog‘liq. Shunga muvofiq, o‘zini his qilish yaxshi, qoniqarli yoki yomon deb baholanadi. Yaxshi holatda — tetiklik, kayfiyatda ko‘tarinkilik, qoniqarlida—ozgina lanjlik, bo‘shashish, mehnatga ishtiyoqning pasayishi, siqilish holatlari his qilinadi. Ishtaha — bu butun organizmdagi hayotiy faoliyatning qanday kechayotganligining ko‘rsatkichi sanaladi. Ishtahaning pasayishi yoki hatto

yo‘qolishi bemorlikda, jismonan yo asabiy charchashlar va uyquga to‘ymaslikda kuzatiladi. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullana boshlagach, odamning vazni kamayishi mumkin. Bu, albatta, energiya sarflarining ortishi, to‘planib qolgan yog‘larning sarf bo‘lishi, terlash orqali suyuqlikning chiqib ketishi bilan bog‘liq. Bu narsa ishtaha ortishi bilan kechsa, odatiy holdir. Mashg‘ulotlar paytida terlash modda almashuvi keskin kuchayishi natijasida yuz beradi. Mashq qilayotganda terlansa-da, tana harorati o‘zgarmaydi. Bu narsa ko‘proq organizmning xususiyatlariga, yuklamaga, jismoniy tayyorgarlik darajasi va boshqa sabablarga bog‘liq. Issiq kunlari mashq bajarganda esa terlash sezilarli ortadi. Natijada ter bilan organizm uchun zarur bo‘lgan tuzlar, kerakli moddalar chiqib ketadi. Bu vaqtda organizmning normal suv-tuz balansini saqlashga intiling. Buning uchun ko‘proq suyuqlik iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir. Haddan tashqari ko‘p terlash ham yaxshilik alomati emas. Uyqu. Miriqib uxlash — bu sog‘lik alomati va bajarilayotgan jismoniy yuklamaga bardoshlilikning nozik ko‘rsatkichidir. Agar siz tezda, qattiq uxlab qolib, ertalab o‘zingizni tetik, kuchga to‘lgandek his qilib uyg‘onsangiz, demak, uyqungiz me’yorida ekan. Uyquning buzilishi — uyquga ketishning qiyinlashishi, notinch va tez-tez uyg‘onib uxlash, qo‘rqinchli tush ko‘rish, kam uxlash, bosh og‘rishi, mehnatga ishtiyoqning pasayishi va uyqudan so‘ng o‘zini og‘ir his qilish demakdir. Uyqu organizmning eng muhim ehtiyoji sanaladi. Odamning muvaffaqiyatli faoliyati ko‘p jihatdan uyquga bog‘liq. Chunki uyqu paytida inson organizmi dam oladi. Ayniqsa, bosh miya qobig‘i hujayralari uchun uyqu muhim. Uyquga ketishdan avval bajaradigan mashqlaringiz sizni zo‘riqtirmasin. Bu sizning uyqungiz buzilishiga sabab bo‘ladi. Demak, uyqu gigiyenasiga qat’iy rioya qilish sizlar uchun juda muhimdir. Kechki ovqatni uyqudan ikki soat avval tanovul qilgan ma’qul. U yengil hazm bo‘lishi lozim. Uyqu oldidan achchiq choy yoki kofe ichmaslik kerak.

G‘ashga teguvchi yoniq qolgan chiroq, shovqin va boshqalar bartaraf etilib uxlansa, yanada yaxshi. O‘ng tomonga yonboshlab, boshni baland qilmay uxlagan ma’qul. Uyquga ehtiyoj har xil bo‘ladi. Ammo uyquga har kuni bir vaqtda yotib, bir vaqtda turish foydali. Uyqudan turishning eng yaxshi vaqti siz tetik va yaxshi kayfiyat bilan uyg‘onganingizdir. Kunning ikkinchi yarmida o‘qisangiz, uy vazifalarini barvaqt turib tayyorlab oling. Agar birinchi yarmida o‘qisangiz, tushlikdan keyin, avval ochiq havoda sayr qilib, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullaning, so‘ngra dars qilishga o‘tiring. Dars tayyorlashni o‘rtacha qiyinlikdagi topshiriqlardan boshlang. 45 daqiqa shug‘ullangandan so‘ng 10 daqiqali tanaffus qiling. Bu vaqt ichida bir necha gimnastik mashqlar bajarish mumkin. Egiling, o‘tirib- turing, tanani aylanma harakat qildiring, tortiling va hokazo. Bolalarda yaqindan ko‘rish kasalligi uchrab turadi. Buning oldini olish uchun siz oddiy sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilishingiz kerak. Masalan, ko‘zning yaxshi ko‘rishidagi birinchi shart xonaning me’yorida yoritilganligidir. Shuning uchun shug‘ullanayotganda stolni derazaga yaqinroq va yorug‘lik chap tomondan tushadigan qilib qo‘yish kerak. Maktabda buni shifokor nazorat qiladi. Uyda ham shunday sharoitda ishlashga rioya qiling (1- rasm). Ko‘zni asrash uchun partada, ish stolida to‘g‘ri o‘tirish hamda kitob o‘qish, yozish vaqtida daftar ko‘zdan kamida 30 sm uzoqda turishi muhimdir. Yotib o‘qish zararli. Yaqindan ko‘ruvchilar ko‘zoynak taqib olganlari ma’qul, chunki u ko‘z charchashi va ko‘rish yomonlashishining oldini oladi. KO‘ZINGIZNI ASRANG

1-rasm. Ko‘zni shikastlanishdan asrash kerak. Ba’zan bir ko‘zning shikastlanishi ikkinchi ko‘zga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatib, uning ko‘rmay qolishiga sabab bo‘ladi. Bolalar orasida ko‘z shikastlanishiga ko‘pincha ularning sho‘xliklari, ya’ni bir-birlariga turli buyumlar otishlari va hokazolar sabab bo‘ladi. Bular tuzatib bo‘lmas baxtsizlikka olib kelishi mumkin. Ustaxonalarda ishlaganda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda himoya ko‘zoynaklari taqib oling, himoya ekranlaridan foydalaning, qirindi va qiðiqlarni zinhor birbiringizga puflamang. Ana shunda siz ko‘zingizni ham, o‘zingizni ham asraysiz. To‘g‘ri qad-qomat nima? Bu inson gavdasining oddiy tik holati bo‘lib, u to‘g‘ri va noto‘g‘ri rivojlanishi mumkin. Qadqomat to‘g‘ri rivojlangan bo‘lishi umurtqa pog‘onasi va oyoq panjalarining turishidan seziladi, yurganda oyoq yengil va oson ko‘tariladi, yugurish, sakrash, yurishlarda barcha ichki a’zolarni, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘i, gavdani shunday holatda saqlaydiki, har qanday harakatni amalga oshirishni qanoatlantiradi. Boshni egib, yelkani qiyshaytirib, qorinni oldinga chiqarib, oyoqlarni allaqanday notabiiy tashlab yuradigan odamning qadqomati noto‘g‘ri shakllangan hisoblanadi. Negadir ba’zilar shunday qad-qomat ko‘rinishini yoqtiradilar. Aslida bu nafaqat xunuk, balki zararlidir, chunki u ichki a’zolar ishini qiyinlashtiradi va umurtqa pog‘onasining qiyshayishiga olib keladi. Xunuk qad-qomat qanday paydo bo‘ladi va buning oldini olish mumkinmi? Qad-qomatning buzilishi va umurtqa pog‘onasining qiyshayishi ko‘pincha maktab yoshida ro‘y beradi. Bu bolalar va o‘smirlarda suyak- muskul tizimining rivojlanishi hali davom etayotganligi, suyaklar egiluvchan

va o‘zgarishga moyil bo‘lganligi hamda partada noto‘g‘ri o‘tirish, noto‘g‘ri turish va boshqa sabablar natijasida kelib chiqadi. Og‘ir narsalarni hadeb bir qo‘lda ko‘taraverish, cho‘ziluvchan sim to‘r o‘rinda yotish, bo‘yga mos bo‘lmagan stol-stullardan foydalanish zararlidir. Faqat maktabda emas, balki uydagi stol-stullar ham bo‘yga mos bo‘lishi kerak. Bunda stulning balandligi tovonlar to‘liq yerga tiralib, son va boldir to‘g‘ri burchak hosil qilib turadigan qilib tanlanadi. Agar stul balandroq bo‘lsa, oyoq ostiga biror narsa qo‘yiladi. Agar stul pastroq bo‘lsa, uning oyog‘ini keragicha uzaytirish lozim. Stol stulga mos tursa, ko‘zdan kitobgacha bo‘lgan masofa 30—35sm bo‘ladi va qo‘l hamda kaftlar stolga tekis yotadi. O‘qish, yozish vaqtida stul stol tagiga 3—5 sm gacha kirib turishi kerak, ko‘krak bilan stol chetiga suyanilmaydi. Gavdadan stolning chetigacha kaft kengligida joy qolishi kerak. Noto‘g‘ri qad-qomat ko‘p kasal bo‘ladigan bolalarda ham uchrab turadi. Ular ish paytida tez charchab qoladilar, natijada, noto‘g‘ri holatda turib ishlaydilar. Keyinchalik bunday ishlashga o‘rganib qoladilar. Bu esa noto‘g‘ri qad-qomatning shakllanishiga va umurtqa pog‘onasining qiyshayishiga olib keladi. Darsxonaning yaxshi yoritilmaganligi oqibatida ham qad-qomat buziladi, chunki o‘qish-yozish vaqtida kitob-daftarga yaqin egilishga majbur bo‘linadi. Jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanish to‘g‘ri qadqomatni shakllantirishga yordam beradi. Shuning uchun gimnastik mashqlar kompleksiga to‘g‘rilovchi (korrektirovka qiluvchi) mashqlar kiritiladi. To‘g‘ri qad-qomatni shakllantirishda suzish, eshkak eshish, gimnastika, voleybol, basketbol singari sport turlari foydalidir. Qad-qomatning noto‘g‘ri shakllanishi endi boshlanayotgan bo‘lsa, uni ertalabki gimnastika va jismoniy tarbiya mashqlari yordamida bartaraf qilinadi. Kun tartibining buzilishi. Bu o‘z vaqtida ovqatlanmaslik, uyquga yotmaslik va boshqa sabablar tufayli ro‘y beradi. Bularni vaqtinchalik hamda doimiy zararli odatlarga ajratish mumkin. Vaqtinchalik hisoblangan zararli odatlarga ko‘p ovqat yemoqlik, achchiq choy ichish va kofeni ortiqcha

iste’mol qilish kiradi. Doimiy zararli odatlarga: chekishni, narkomaniya va alkogol ichimligiga o‘rganib qolishlikni kiritish mumkin. Ular jismoniy yuklamalarni ko‘tara olmaydilar, tez charchaydilar, ko‘p kasal bo‘ladilar. Nikotinning ta’siri yurak va o‘pka kasalligiga olib keladi. Bitta sigareta tutunida yigirmaga yaqin zaharli moddalar mavjud. Ovqatlanish tartibining buzilishi. Ortiqcha ovqatlanish nafaqat ovqat hazm qilish tizimining izdan chiqishiga, balki xomsemizlikka olib keladi. Bunday hol ro‘y bermasligi uchun ovqatlanishni kun davomida to‘g‘ri taqsimlashga harakat qiling. Ovqatlanish vaqtida chalg‘imang, bu ovqat hazm bo‘lishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ortiqcha vazni bo‘lganlar dasturxondan ozgina ochlikni his qilgan holda tursinlar, bu tuyg‘u birozdan so‘ng o‘tib ketadi. Siz, aziz bolalar va o‘smirlar, o‘z kun tartibingizga bir kunda to‘rt marta ovqatlanishni kiritsangiz foydali: birinchi nonushta— bir kunlik ovqatning 25% ini, ikkinchi nonushta — 15% ini, 2 — Jismoniy tarbiya tushlik — 40% ini, kechki ovqat — 20% ini tashkil qilsin. Bular orasida tushlik eng to‘yimli bo‘lsin. Kechki ovqatni uyqudan kamida 1,5 soat ilgari tanovul qiling. Imkon qadar, doimo bir vaqtda ovqatlaning. Shunday qilinganda kishida shartli refleks hosil bo‘ladi va u ovqatlanishdan ilgari ishtahani ochadi. Ishtaha bilan yeyilgan ovqat esa yaxshi hazm bo‘ladi. Ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra, odam 70 yillik hayoti mobaynida 8 tonna non, 11 tonna kartoshka, 6—7 tonna go‘sht va baliq mahsuloti hamda 10 ming dona tuxum va 10 ming litr sut iste’mol qilishi ma’lum bo‘lgan. Ovqatlanishga inson hayotining 6 yili sarflanar ekan. Odam yashash uchungina ovqatlanib qolmay, balki jismoniy va aqliy harakatlarni bajarish, quvvat to‘plash maqsadida taom iste’mol qiladi. A’zolarning quvvatga bo‘lgan ehtiyoji yoshiga, moddalar almashinuvi darajasiga, yil fasliga, iqlimga qarab turlicha bo‘ladi. Jismoniy mashqlar qanchalik jiddiy bo‘lib, jadal bajarilsa, quvvat shunchalik ko‘p sarflanadi.

O‘quvchilar organizmi sarflaydigan barcha quvvatni va unga ehtiyojini hisobga oladigan bo‘lsak, ular kundalik ovqatlanishdan 2800—2900 kilokaloriya olishlari kerak. Ovqatdagi asosiy moddalar. Bir kunlik ovqat tarkibiga quyidagi moddalar: oqsil, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar, tuz va suvlar kirishi lozim. Ovqat xushta’m, ishtaha bilan iste’mol qilinadigan va ayni paytda, yaxshi hazm bo‘lishi kerak. Uglevodlar — asosiy quvvat hosil qiluvchi modda hisoblanadi. Muskullar ishida, yurak va nerv faoliyatida ularning bo‘lishi zarur. Uglevodlar, asosan, oziq-ovqatlarda, o‘simliklar tarkibida, nonda, donlarda, shakar, kartoshka, meva va sabzavotlarda mavjud bo‘ladi. Uglevodlar shirinliklarda haddan tashqari ko‘p bo‘lib, agar konfetlar, murabbolar, shakari ko‘p mahsulotlar ortiqcha iste’mol qilinsa, modda almashinuvi buzilib, kishi semirib ketishi mumkin. Oziq-ovqatlarda uglevod yetishmasa, quvvatsizlik yuz beradi, ish faoliyati susayadi. Bu o‘rinda eng yaxshi maslahat — hamma narsani me’yorida iste’mol qilishdir. Oqsillar. Barcha a’zo to‘qimalariga, asosan, uglevod zarur bo‘ladi. Ularning yetishmasligi tufayli o‘sish va rivojlanish pasayib ketib, organizmning turli kasalliklarga chalinishi ortadi, aqliy va jismoniy ish faoliyati susayadi. O‘sish va rivojlanish davrida organizm, asosan, oqsilga ehtiyoj sezadi. Shu bois ko‘proq go‘sht, baliq, tuxum va pishloq hamda no‘xat, soya, loviyali mahsulotlar iste’mol qilish lozim bo‘ladi. Demak, sport bilan shug‘ullanuvchilar u bilan shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan ko‘proq oqsil va uglevodlarga boy taomlar iste’mol qilganlari ma’qul. Yog‘ moddasi organizm uchun quvvat hosil qiluvchi manba emas, balki u organizmda parchalanish natijasida uglevodlarga qaraganda ikki baravardan ortiq (kaloriya) quvvat hosil qiladi. Ehtiyoj uchun eng qimmatli va zarur bo‘lgan yog‘lar sut, sutdan tayyorlangan oziq-ovqatlar, pishirilmagan tuxum, sariyog‘ va yog‘li go‘shtlarda mavjud. O‘simlik yog‘lari ham juda foydali, ular kungaboqar, makkajo‘xori, olivka va paxta yog‘larida mavjud. Shakarning

ham ozi shirin. Yog‘ va yog‘li mahsulotlarni haddan ziyod ko‘p iste’mol qilish ishtahaning pasayishiga, modda almashinuvining buzilishiga va semirib ketishga olib keladi. Yog‘ va yog‘li mahsulotlar qatori vitaminli oziq-ovqatlar teng ravishda iste’mol qilinsa, bu modda almashinuviga, aqliy va jismoniy faoliyatning kuchayishiga va organizmning kasalliklarga qarshilik ko‘rsata olish qobiliyatining oshishiga katta yordam beradi. Ta’kidlash joizki, sport bilan shug‘ullanuvchi har bir kishi doimiy ravishda „A“, „B“, „C“ vitaminlarga boy mahsulotlarni iste’mol qilishi zarur. „A“ va „B“ vitaminlar baliq moyida, tuxumlarda, yog‘da, jigarda, sariyog‘da, sutda; „A“ vitamini esa ko‘katlar, pomidor va sabzida; „B“ vitamini non, go‘sht, pishloq, jigar, gerkulesda; „C“ vitamini limon, apelsin, kartoshka, yangi ko‘kat, piyoz, sarimsoq, smorodina, na’matak va mevalarda juda serob bo‘ladi. Yodda tutmoq lozimki, vitaminlar ovqatda o‘z xususiyatini yo‘qotadi, shuning uchun sabzavot va mevalarni tabiiy ravishda iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir. Mineral suvlar tarkibida odam organizmi uchun kerakli bo‘lgan tuzlar, temir, kalsiy, fosfor va boshqa mikroelementlar mavjud, shu bois vaqt- vaqtida ulardan ham iste’mol qilib turish foydalidir. Suv ichish tartibi. Odam organizmining 80 foizi suvdan iborat. Bir kunda xohlagan odam 2 litr suv, choy, sut, sho‘rva va turli miqdorda sharbatlar iste’mol qila oladi. Ammo bir narsani hisobga olish kerak. Suv qancha ko‘p ichilsa, organizm suvni yana shuncha ko‘p talab qiladi. Natijada organizmdagi zarur moddalar tashqariga chiqib ketib, kishi o‘zini lohas sezadi. Demak,sarflangan suv miqdorini qaytatiklash lozim bo‘ladi. Bunday paytlarda choy ichish foydali, chunki u faqat chanqoqni qondirmay, balki nerv tizimi va yurak-qon tomirlarga bir xilda ta’sir ko‘rsatadi. Xona haroratida sovitilgan choyni oz- ozdan, shoshilmay, qultimlab ichgan ma’qul. Chanqoqni bosadigan yana boshqa ichimliklar bor, bular: mineral va gazli suvlar, pomidor soki, na’matak

sharbati va mevasabzavot ichimliklari. Ular ichki me’da sekretsiyasi ishini yaxshilaydi. Ziyrak bo‘ling. Bu so‘z shifokorlarning qadimiy qoidalaridandir. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanmoqchi bo‘lgan o‘smir mashg‘ulotdan so‘ng yoki mashg‘ulot vaqtida biror a’zosida og‘riq sezsa, buni ortiqcha zo‘riqishdan deb tushunishi kerak. Ko‘pincha, jismoniy mashg‘ulotlar vaqtida muskullarda, boshda, o‘ng biqinda va yurak atrofida og‘riq seziladi. Bunday paytda hech vaqt og‘riqni yengib ketaman demang yoki mashg‘ulotni davom ettirishga intilmang. Ayniqsa, yurak atrofida paydo bo‘lgan noxush og‘riqlarga jiddiy e’tibor qiling, ziyrak bo‘ling, mashg‘ulotni tezda to‘xtatib, shifokor bilan maslahatlashing. Muskullardagi og‘riq. Bu og‘riq birinchi jismoniy mashqlardan keyin yoki uzoq tanaffusdan so‘ng mashqlar qayta bajarilganda paydo bo‘ladi. U yana avvalgi mashqlarda qatnashmagan muskullarning zo‘riqishi natijasida paydo bo‘lishi, shuningdek, jismoniy yuklamalarning sezilarli darajada ortib ketishidan yuzaga keladi. Bunday hol ro‘y bermasligi uchun muskullar zo‘riqishini hisobga olish kerak. Og‘riqlar bir necha kun davom etishi mumkin, ammo u xavfli emas. Muskullar og‘rig‘ini kamaytirish uchun o‘zingizni o‘zingiz massaj qilishingiz, hovuzda cho‘milishingiz, issiq vanna qabul qilishingiz kerak. O‘ng biqindagi og‘riq. Og‘riq turli sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi. Biroq ular yuklamalar natijasida yoki to‘yib ovqat yeyishdan hosil bo‘lganligi uchun unchalik xavfli emas. Og‘riqlar yana jigar, o‘t pufagining yallig‘lanishi hisobiga va oshqozon-ichak yo‘lining shamollashi oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Buning uchun oddiy talablarga: jismoniy yuklamalardan 2—3 soat ilgari ovqatlanishga, shuningdek, qizdiruvchi mashqlarni bajarishga ahamiyat berish yetarli bo‘ladi. PULS

Puls (tomir urishi) bu sog‘lig‘ingiz ko‘zgusidir, chunki u yurak qon-tomir tizimi faoliyatini aniq aks ettiradi. Odatda, puls bilak arteriyasiga 2, 3- barmoqlarni qo‘yib topiladi (2-rasm). Pulsni 15, 30 va 60 soniyada qancha urishiga qarab hisoblanadi. Jismoniy yuklama (nagruzka)lardan so‘ng pulsni yaxshisi bir xil holatda o‘lchagan ma’qul (yotib, o‘tirib yoki turib). Ertalab uyqudan uyg‘ongach ham o‘lchab qo‘yilsa bo‘ladi. Qizlarda yigitlarga nisbatan puls 7—10 marta ko‘proq uradi. Bolalar va o‘smirlarda puls kattalarga qaraganda sezilarli ko‘proq uradi. Jismoniy yuklamalarni bajarish vaqtida puls bir daqiqada 100—110 marta ursa, harakatchanlikni kam deb hisoblash mumkin. Puls 120—130 marta urayotgan bo‘lsa, uni 2-rasm. o‘rtacha, agar 150 —170 marta urayotgan bo‘lsa, harakatchanlik katta hisoblanadi. Puls bir daqiqada 200 martagacha urayotgan bo‘lsa, uni chegaraviy yuklama, deyish mumkin. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanish (ayniqsa, yugurish, suzish, velosiðedda yurish va boshqalar) natijasida organizm tizimi ishi tejamkor bo‘lib boradi. Zarur bo‘ladigan chidamlilikni hisobga olib mashq qilgan odamning yuragi qon aylanishi tizimining ishlashiga kamroq kuch sarflaydi. Nafas olish tezligi. Tinch holatda nafas olib chiqarish tezligi 12—16 marta deb hisoblanadi. Jismoniy mashqlardan keyin nafas olish tezlashib, o‘rtacha nagruzkada 1 daqiqada 18—20 martagacha; katta nagruzkalarda 1 daqiqada 20 —30 martagacha boradi. Nafas olish tezligini hisoblash uchun 30 soniya ichida necha martaligini sanab, uni 2 ga ko‘paytiring. Shunda nafas 1 daqiqada necha marta olinayotganligi aniqlanadi. Nafas olishni to‘xtatib turish. Buni nafas olgan va nafas chiqargan paytda to‘xtatib hisoblanadi. Nafas olganda 40—90 soniya, nafas chiqarganda 40—60 soniya to‘xtab tura olish, bu yaxshi ko‘rsatkich.

Nafas olish jarayonining kechishi har bir odamning o‘ziga bog‘liq. Ya’ni yoshiga, sog‘lig‘iga, tayyorgarlik darajasiga, jismoniy yuklama vaqtida esa uning harakatchanligiga. Nafas olib, nafas chiqarishni sanash uchun kaft ko‘krak qafasining pastki qismi va qorinning yuqori qismiga qo‘yiladi. Bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: 1. Nafasni 2—3 soniyadan ortiq to‘xtatmang. 2. Iloji boricha chuqur nafas oling, buning uchun esa nafasni to‘la chiqaring. 3.Harakatlarni bajarish ketma-ketligini imkon qadar nafas ritmi (maromi)ga moslang. 4. Harakatlarni bajarishda nafas a’zolar holatiga mos bo‘lishi, ya’ni nafasni ko‘krak qafasi kengayadigan qilib, burun orqali, masalan, gavdaning to‘g‘rilanishi vaqtida oling. Nafasni ko‘krak qafasi va qorin muskullari qisqaradigan qilib, burun va og‘iz orqali, masalan, tanani oldinga egish vaqtida chiqaring. Nafas olish. Bu holat oddiy, ya’ni qo‘llarni yozib, tepaga ko‘tarish yoki qo‘llarni orqaga siltash va gavdani orqaga egib, o‘z holatiga qaytgach, egilish hamda yon tomonlarga burilishlarda sodir bo‘ladi. Nafas chiqarish. Bu holat esa qo‘llarni chalishtirib, gavdani oldinga egish va burishlarda sodir bo‘ladi. Har xil mashqlar, ya’ni yugurishda, harakatli va sport o‘yinlarida nafas erkin harakat mashqlariga mos ravishda olinadi. Ba’zan murakkab mashqlar bajarilayotganda, masalan, miltiqdan mo‘ljal olib otishda, biron og‘ir yuk ko‘tarishda nafas olish biroz to‘xtatib turiladi. O‘tirib-turish sinovi. Bu sinov mashqi shunday o‘tkaziladi: avval yurak urishini sanab, yozib oling. Keyin 20 marta o‘tiribturing. Har bir o‘tirib- turishni 1 soniya deb hisoblang. So‘ng tezda yurak urishini sanab, qanchaga ko‘payganini aniqlang. Agar 3 daqiqadan keyin yurak urishi avvalgi holatiga kelsa, yaxshi, qayta o‘z holiga kelishiga 4—5 daqiqa ketsa, qoniqarli, 6 daqiqadan ko‘p vaqt ketsa, qoniqarsiz deb hisoblang va shifokorga murojaat eting. Kundalik nazorat daftariga yozish oldidan, albatta, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi, murabbiy yoki shifokor maslahatlarini olish, kundalik daftarni qanday yuritishni, qaysi ko‘rsatkichlarni hisobga olib yozishni bilib olish

lozim. Masalan, sport bilan shug‘ullanmaydigan bolalar kundalik daftarini haftada ikki marta yozib borsa bo‘ladi, sport bilan shug‘ullanadigan bolalar kundalik daftarni har kuni to‘ldirib borishlari zarur. Kayfiyati, ish faoliyati, uyqu va ishtaha besh balli tizim bilan: 5 ball —„a’lo“, 4 ball —„yaxshi“, 3 ball — „qoniqarli“, 2 ball —„qoniqarsiz“ deb baholanadi. Tana og‘irligi oyda 1—2 marta, ertalab nonushtadan ilgari aniqlanadi. Bo‘yingizni ota-onangiz yordamida o‘zingiz o‘lchashingiz mumkin. Ko‘krak aylanasi yilda 2—3 marta o‘lchanadi. Buning uchun qo‘llar tirsakdan bukilib, yon tomonlarga ko‘tariladi va santimetrli lenta bilan ko‘krak aylanasini o‘rab, orqa tomondan kuraklar tagining uchlaridan, oldidan esa ko‘krak tugmalari ustidan o‘tkaziladi. Namuna: Nazorat daftari (salomatlik kundaligi) Andijon shahar Maqsudjon Ikromovning jismoniy tayyorgarlikka oid daftari. Tug‘ilgan yili va kuni: ... № Ma shq turlari Sentabrdan mashg‘ulot kunlari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 v a h

. k . 1 Ar qoncha da 1 daqiqad a sakrash (necha marta?) 2 Ch alqanch a yotgand a gavdani ko‘taris h, 1 daqiqad a (necha marta?) 3 Pas t turnikd a tortilish (necha marta?) 4 Mo

kisimon yuguris h 4 Ѕ 10 м (soniya) 5 Yu rak urishi, nagruzk adan oldin va keyin 6 Ma shg‘ulot lardan oldingi va keyingi kayfiyat ingiz (balla rda , 5 —4— 3) O‘G‘IL BOLALAR № Ma shq turlari Sentabrdan mashg‘ulot kunlari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 v a h. k. 1 Tur

nikda tortilish (necha marta?) 2 Te nnis koptogi ni uloqtiris h, m 3 Ar qonchad a sakrash, 1 daqiqa da (necha marta?) 4 Mo kisimon yuguris h 4 Ѕ 10 м (soniya) 5 Yu rak urishi, nagruzk adan

oldin va keyin (10 yoki 15 soniya ichida) 6 Sh ug‘ullan ishdan oldingi va keyingi kayfiyat ingiz Jismoniy tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun bir necha jismoniy mashqlar asos qilib olinadi. Masalan, qo‘l-panja kuchini bilishni istasangiz, dinamometrdan foydalanish mumkin. Sakrovchanlikni aniqlash uchun joydan turib uzunlikka yoki balandlikka sakrang, natijalar santimetrli lenta orqali aniqlanadi. Agar tezlikni sinab ko‘rmoqchi bo‘lsangiz, 30—60 m li masofaga yugurib, vaqtni aniqlab oling. Qoidaga ko‘ra, ushbu mashq turlari yilda 2 marta — bahor va kuzda, jismoniy tarbiya darslari me’yorlarini topshirishda hamda jismoniy tayyorgarlik o‘zgarishlarini aniq ko‘rsatkichlari bilan taqqoslashda bilinadi. Jismoniy tayyorgarlik darajasi oshgan yoki pasayganligini aniqlash uchun har oyda do‘stlaringiz bilan birgalikda mashq turlaridan bajarib ko‘ring. Masalan, har oyning boshida o‘zingiz yoki o‘rtoqlaringiz bilan quyidagi mashq turlari bo‘yicha musobaqa tashkil qiling. Qizlar 1 daqiqada arqonchada necha marta sakrash va shu vaqt orasida pastki turnikda necha marta tortilishi mumkinligini mashq qilish mumkin. O‘g‘il bolalar esa turnikda necha marta tortilishni yoki pol ustida qo‘llarni necha marta bukib-yozishni, tennis

koptogini uzoqqa uloqtirishni, 1 daqiqa davomida arqonchada necha marta sakrashni sinab ko‘rishlari mumkin. Agar ushbu ko‘rsatilgan mashqlar turidan me’yor topshirib, 14—15 ball to‘plagan bo‘lsangiz („5“ baho), bilingki, sizning jismoniy tayyorgarligingiz „a’lo“. Agar 12—13 ball to‘plagan bo‘lsangiz „4“ baho. Bordi-yu, 9—11 ball to‘plagan bo‘lsangiz, „3“—qoniqarli baho olgan bo‘lasiz. Jismoniy tayyorgarlikni baholash Qizlar uchun 1. Arqonchada 1 daqiqada sakrash (marta). I bosqich—„a’lo“ —120 marta; „yaxshi“ —100; „qoniqarli“ —70. II bosqich — „a’lo“ — 130; „yaxshi“ — 110; „o‘rta“ — 80.III bosqich — „a’lo“— 140; „yaxshi“ — 120; „o‘rta“— 90. 2. Press uchun mashq (chalqancha yotish, qo‘llar bosh orqasida, gavdani ko‘tarish 1 daqiqa (marta)). I bosqich —„ a’lo“— 30; „yaxshi “— 16; „o‘rta“ — 14. II bosqich — „a’lo“ — 35; „yaxshi “— 25; „o‘rta“ — 16. III bosqich — „a’lo“ — 40; „yaxshi“— 30; „o‘rta“ — 20. 3. Past turnikda tortilish (marta). I bosqich — „a’lo“ —12; „yaxshi“ — 9; „o‘rta“ — 7. II bosqich — „a’lo“ — 14; „yaxshi“ — 9; „o‘rta“— 8. III bosqich — „a’lo“ — 15; „yaxshi“— 12; „o‘rta“ — 10. 4. Mokisimon yugurish — 4½10 m (vaqtga). I bosqich—„a’lo“—11,0; „yaxshi“—11,8; „o‘rta “—12,3 soniya.II bosqich—„a’lo“—11,0; „yaxshi“—11,3; „o‘rta“—12,2 soniya. III bosqich— „a’lo“—10,7; „yaxshi“—11,5; „o‘rta“—11,7 soniya. O‘g‘il bolalar uchun 1. Baland turnikda tortilish (marta). I bosqich — „a’lo“ — 12; „yaxshi“ — 9; „o‘rta“— 6. II bosqich — „a’lo“— 14; „yaxshi “— 10; „o‘rta“— 7. III bosqich — „a’lo“— 15; „yaxshi“—12; „o‘rta“—8.

2. Polga tayanib turib, ustida qo‘llarni bukish va yozish (marta). I bosqich — „a’lo“— 40; „yaxshi“— 25; „o‘rta“ — 16. II bosqich — „a’lo“ — 45; „yaxshi“—30; „o‘rta“ — 20. III bosqich —„a’lo“ — 50; „yaxshi “— 35; „o‘rta“ — 23. 3. Tennis koptogini uzoqqa uloqtirish (metr). I bosqich — „a’lo“ — 33; „yaxshi“ — 30; „o‘rta“ — 25 m.II bosqich — „a’lo“ — 36; „yaxshi“ — 33; „o‘rta“ — 30 m. III bosqich — „a’lo“ — 39; „yaxshi“ — 36; „o‘rta“ — 33 m. 4. Mokisimon yugurish — 4½10 m (vaqtga). I bosqich—„a’lo“—10,2; „yaxshi“—10,7; „o‘rta“—10,8 soniya.II bosqich —„a’lo“—10,0; „yaxshi“—10,2; „o‘rta“—10,9 soniya. III bosqich—„a’lo“— 9,8; „yaxshi“—10,2; „o‘rta“—10,6 soniya. 5. Arqonchada 1 daqiqa sakrash (marta). I bosqich — „a’lo“ — 100; „yaxshi“ — 80; „o‘rta“ — 50. II bosqich —„a’lo“ — 120; „yaxshi“ — 110; „o‘rta“— 65. III bosqich —„ a’lo“— 130; „yaxshi “— 110; „o‘rta“— 70.

O'xshashlar

Jismoniy tayyorgarlik haqida tushuncha

Voleybolda - strategiya va taktika

O’zbekiston respublikasining ta’lim to’g’risidagi qonuni va O’zbekiston maktablaridagi kimyo ta’limining konsepsiyasi

Oliy nerv faoliyati va analizator

Xalqaro sport va Olimpiya harakatining vujudga kelishi