Oliy nerv faoliyati va analizator

Oliy nerv faoliyati va analizator

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41 KB

Ko'chirib olish

Oliy nerv faoliyati va analizator Reja: 1. Oliy nerv faoliyati 2. Bolalarning aqliy va jismoniy mehnatdan charchashi 3. Analizatorlar 4. Analizatorlar haqida umumiy tushuncha.

Tayanch iboralar: Oliy nerv tizimi, aqliy va jismoniy mehnat, analizatorlar, po`stloq, reflekslar, muskul, eshitish, retseptor, informatsiya. 1. Oliy nerv faoliyati. Miya yarim sharlarini po`stloq qismi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan yuqori darajada rivojlangan, o`zining tuzilishi va funktsiyasi bilan juda murakkabdir. Miya yarim sharlarining po`stloq qismi hosil bo`lishi bilan funktsiyalar kortikalizatsiyasi boshlanadi, ya`ni barcha funktsional holatlar ustidan eng yuqori kontrol po`stloq orqali olib borila boshlaydi. Po`stloq odam psixik faoliyatining materialistik asosidir. Po`stloq faoliyatiga tegishli bo`lgan oliy nerv faoliyati turli metodlar yordamida o`rganilgan. Po`stloq faoliyatini o`rganishda I. P. Pavlov yaratgan shartli reflekslar nazariyasi katta ahamiyatga ega. 1863 yilda I. M. Sechenov bosh miyaning reflektor faoliyati haqida ajoyib fikrlar aytgan. I. P. Pavlovning asosiy xizmatlari shundan iboratki, shartli reflektor metodi yordamida oliy nerv faoliyatining juda murakkab sirlarini o`rganish imkoniyati tug`ildi. I. P. Pavlovning aniqlashicha markaziy nerv tizimi reflektor faoliyati asosida 3 printsip yotadi. A) Determinizm-har bir holatning o`zgarishini ma`lum sababi bo`ladi, ta`sirot bo`lmasa refleks yuzaga kelmaydi. B) Analiz va sintez printsipiga asosan retseptor yuzadan qabul qilingan ta`sirni miya po`stlog`i mayda bo`lakchalarga bo`lib, analiz qiladi va zurur bo`lganda ularni yana qaytadan tez birlashtiradi. V) Struktura printsipiga muvofiq har bir reflektor faoliyat yarim sharlar po`stlog`ining ma`lum struktura qismi bilan bog`liq. Yuqorida aytilganidek reflekslar shartli va shartsiz bo`ladi. Instinkt murakkab shartsiz refleksga kiradi. Hayvonlarda quyidagi instinktlar mavjud: ovqatlanish, jinsiy, himoya, otalik, onalik instinktlari va boshqalar. Barcha shartsiz reflekslarda instinkt o`zining ba`zi bir xususiyatlari bilan farq qilib gormonlar bilan boshqarilib boriladi. Organizmning o`sishi va rivojlanishida shartli reflekslar sharoitga to`liq moslanishini ta`minlamaydi, vazifani bajaruvchi asosiy vosita shartli reflektor faoliyatidir. Shartli reflekslar tug`ma bo`lmasdan, hayot sharoiti davomida orttiriladi. Shartli reflekslar shartsiz reflekslar kabi turg`un bo`lmasdan, mustahkamlagich (shartsiz qitiqlagich) bo`lmasa so`nib, yo`qolib ketishi ham mumkin. 2. Bolalarning aqliy va jismoniy mehnatdan charchashi. Bolalarning aqliy mehnatdan charchashi dastavval o`quv yuklamasiga bog`liq. Bola qancha yosh bo`lsa, u shuncha tez charchaydi. Boshlang`ich sinflarda o`tiladigan matematika, rus tili va chet tili darslari bolalarni ayniqsa tez charchatadi. Bolalarning aqliy mehnat qilish

qobiliyati va bu mehnat vaqtida charchash charchamasligi o`quv sharoitlariga bog`liq. Ayniqsa bu o`rinda dars jadvalining mohiyati katta. Dars jadvali shunday tuzilishi kerakki, bunda bolalarning yoshiga qarab dars soatlari, tanaffus, katta tanaffus vaqtlari belgilanishi kerak. darslar boshlanganidan keyin birinchi va ikkinchi soatlar davomida o`quvchilarning ish qobiliyati ancha yuqori bo`ladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning dars paytida tez charchashiga sabab partada uzoq o`tirish, bunda ayrim gruppa muskullarning davomli statik ish bajarishi dinamik ish bajarishiga nisbatan charchashni tezroq yuzaga keltiradi. Bolalarda aqliy mehnatdan charchash-diqqat e`tiborining pasayishi, bezovtalanish va uyqu bosish bilan xarakterlanadi. Maktab yoshigacha bo`lgan bolalarning tez charchab qolmasligini ta`minlash uchun mashg`ulot davomiyligi 15-20 minutdan oshmasligi kerak, bir va ikkinchi sinflarda esa 35 minut, uchinchi sinflardan boshlab 45 minut. Dars oralarida, kuni uzaytirilgan sinflarda dars tayyorlashdan oldin ochiq havoda jismoniy mashq bajarish, sport o`yinlari bilan shug`ullanish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya darslari bolalarda aqliy mehnatdan charchash alomatlari boshlanganida, ya`ni 3-4 darslarda qo`yilishi kerak. Bolalarning jismoniy ishdan charchashi ularning jismoniy holatiga, ishni tashkil qilish gigienasiga, yoshiga va boshqa faktlarga bog`liq. Undan tashqari barcha ish qurollari va asbob uskunalarning katta kichikligi bolalarning yoshiga yarasha bo`lishi kerak. Tez charchamaslikni ta`minlashda yana bir muhim narsa turli xil jismoniy ishlarni tez tez almashtirib turishdir. 3. Analizatorlar. Odam va hayvonlar butun hayoti davomida tashqi muhit sharoiti haqida, o`z organizmining barcha bo`limlari, sistemalari haqida to`xtovsiz informatsiya olib turadi. Shunday informatsiyani qabul qiluvchi fiziologik apparatlarni sezgi organlari yoki analizatorlari deyiladi. Tashqi va ichki muhitdagi barcha qitiqlanishlar analizatorlarning dastlabki qismi retseptorlar tomonidan qabul qilinadi. Retseptor lotincha qabul qilish degan ma`noni bildiradi. Turli qitiqlanishlar-tovush to`lqini, yorug`lik nuri, hid, temperatura va boshqalar maxsus retseptorlar orqali alohida-alohida qabul qilinadi. Shuning uchun ham qitiqlagichlarning dastlabki analizlari mana shu retseptorlardan boshlanadi. Har bir analizator evolyutsion taraqqiyot jarayonida o`zining maxsus qitiqlagichiga moslashgan bo`ladi. Masalan ko`zning to`r qavatidagi retseptorlar faqat yorug`lik nurini qabul qilsa, quloqlardagilari faqat tovush to`lqinini, burundagisi hidni, tildagisi esa ta`mni qabul qiladi. Ta`sirga nisbatan eng oddiy javoblar orqa miya ishtirokida olinishi mumkin. Buni tajriba jarayonida spinal baqada sinab ko`rish mumkin. Qitiqlagichlarning har tomonlama chuqur tahlil qilinishi bosh miyaning po`stloq qismida, po`stloq osti qismlarida bajariladi.

Analizatorlar orqali markaziy nerv sistemasiga keladigan impulslar uning tonusini saqlab turadi. Agar hayvonda xirurgik yo`l bilan barcha analizatorlar ishdan chiqarilsa, nerv sistemasining tonusi juda pasayib ketib hayvon doimo uyquda bo`ladi. Qabul qilinadigan qitiqlagichlar turiga qarab barcha analizatorlarni bir necha guruppalarga bo`lishi mumkin. Mexanik (og`riqni sezuvchi, teri sezgisi, harakat analizatorlari va boshqalar). Ximiyaviy (tam bilish hid bilish ximoretseptiv) Yorug`lik (ko`z) Eshitish (quloq) Temperatura (issiq, sovuq haroratni sezish) 4. Analizatorlar haqida umumiy tushuncha Barcha analizatorlar retseptorlarining umumiy xususiyatlaridan biri shuki ular o`zlari moslashgan qitiqlagichlar ta`siriga juda sezuvchan bo`ladi. Masalan: ko`z to`r qavatidagi retseptorlar yorug`lik nuri juda kam energiyaga ega bo`lganda ham sezadi. Buning asosiy sababi shundaki har bir retseptorda adekvat qitiqlagichga nisbatan juda sezgir membrana mavjuddir. Analizatorlar qitiqlanish parogi o`zgarmas miqdor bo`lmasdan, markaziy nerv sistemasining funktsional holatiga qarab oshib yoki kamayib turishi mumkin. Masalan odam endi uyqudan turgan vaqtida barcha retseptorlarning sezgirligi juda past bo`lsa, tetiklik paytida juda yuqori bo`ladi va hakozo. Analizatorlarning 2 chi umumiy xususiyati, ular ta`siriga moslashadigan, ya`ni adaptatsiyalanadigan xususiyatga ega bo`ladi. Ba`zan adaptatsiyalanishi natijasida analizator qitiqlagichni umuman qabul qilmay qo`yadi. Misol, hid bilish analizatorining moslanishini olish mumkin. Xonada uzoq vaqt o`tirish natijasida odam bazi bir hidlarni sezmay qoladi. Analizatorlar adaptatsiyalanishining fiziologik ahamiyati qabul qilinadigan qitiqlagichlar kuchini organizm uchun optimallashtirishdir. Biron analizator retseptoriga ta`sir etadigan qitiqlagich to`xtalishi bilan retseptorda qo`zg`alish bir muncha vaqt manfiy yoki musbat iz sifatida saqlanib turadi. Buning muhim biologik ahamiyati bor. Masalan: ko`zda mana shunday qonuniyat borligi sababli tez almashtirilgan kadrlar bir biriga qo`shilib uzluksiz voqeadek bo`lib ko`rinadi (kino ko`rish). Barcha analizatorlar bir-biri bilan uzviy bog`langan holda ishlaydi. Masalan ovqat og`izga solinganida bir yo`la temperatura, ta`til, ta`m biluvchi, hid biluvchi analizatorlar ishlab ketadi.

Adabiyotlar: 1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet. 2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet. 3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet. 4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y. 5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y. 6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil

O'xshashlar

Nerv tizimining fiziologiyasi

O’quvchi-yoshlar organizmini funksional imkoniyatlarini rivojlantirish

Psixologik tayyorgarlik (Voleybol)

O`zbekiston jismoniy tarbiya tizimida gimnastika ( bolalar va o'smirlar, jismoniy shakillanishida gimnastikaning ahamiyati, Jahonning atoqli arboblari )

Maktabda gimnastika mashg`ulotlarini tashkil qilish va o`tkazish hamda ularning mazmuni