Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.4248046875 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati Reja : 1. Qadimgi odamlarning ijtimoiy-madaniy va jismoniy tarbiyaning o’rni. 2. Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya 3. Qadimgi Yunonistonda jismoniy tarbiya 4. Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Jahon xalqlarining umumiy madaniyati va ijtimoiy-turmush sharoiti haqida manbaalar beqiyos ko’p. Qadimgi dunyo tarixi bilan aloqador bo’lgan tarixiy voqyealar, ulug’ sanalar tarix fanlarida keng va chuqur ifodalangan. Shu sababdan o’quvchi yoshlar va talabalarning bu sohada ma’lum tushuncha hamda bilimlarga ega bo’lganligini e’tiborga olgan holda tarixiy davrlar, turli xil voqyealar ustida to’xtamaslikni lozim ko’rdik. Ijtiomiy formasiyalar davridagi umummadaniyatining tarkibiy qismi sifatida jismoniy tarbiya haqidagi eng muhim ma’lumotlar, dalillarni keltirish asosiy maqsad qilib qo’yildi. Jismoniy mashqlar va harakatli o’yinlarning kelib chiqishi. Jahon xalqlari jismoniy madaniyat va uning mazmunini o’rganish, ilmiy tadqiqotlar olib borish jarayonlari uzoq vaqtlardan buyon davom etib kelayotgan ilmiy-pedagogik faoliyatlardan biri hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tarixini o’rganish, ilmiy-tidqiqotlarning natijalarini fan va kundalik hayotda qo’llashda N.I.Ponomarev, S.D.Sinikin, F.I.Samoukov, N.I.Toropov, G.D.Xarabuga, Yu.P.Simakov kabilarning xizmatlari e’tiborga loyiqdir. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi yarmida «Jismoniy tarbiya va sport tarixi» darsliklari, o’quv qo’llanmalarini nashrdan chiqarishda V.V.Stolbovning alohida o’rni bor. Uning darsliklari qayta-qayta nashrdan chiqarilib, o’quv yurtlarida keng qo’llanilib kelinmoqda. Ularning ta’limotlariga asosan insoniyat taraqqiyotining ilk davridan boshlab to hozirgi kungacha bo’lgan jismoniy tarbiya tarixining rivojlanish yo’llarini o’rganish imkoniyatga ega bo’lmoqdamiz. Arxeologik topilmalar, turli ilmiy-tadqiqotlarning natijalariga qaraganda insoniyat jamiyati yer kurrasida bundan 3,5-4 million yillar avval paydo bo’lgan. Ov qurollarini yasash, olov yoqish, kiyinish, jismonan baquvvat bo’lish uchun bolalarni maxsus mashqlar bilan tayorlash kabi juda ko’p ijtimoiy turmush tajribalariga ega bo’lganlar. Ma’lumki, ajdodlar madaniyati va ijtimoiy mehnat hamda turmush sharoitlarini ilmiy ravishda asoslab berishda G’arbiy Yevropa (Germaniya, Fransiya, Gresiya, Italiya va h.k.) olimlari kata hissa qo’shishgan. XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida odam paydo bo’lishining biologik jarayoni haqidagi

nazariyalarni ilgari surgan Byuxer va Gross (Germaniya), Spenser (Angliya), Lesturno (Fransiya) kabilarning mulohazalariga chek qo’yildi. Ularning fikricha, jismoniy tarbiyani inson o’zining hayvon ajdodlaridan sof biologik yo’l bilan meros qilib olgan. Ular hayvonlarning beixtiyor harakatlari bilan insonning ongli faoliyat o’rtasidagi asosiy farqini ko’rishmagan. O’z davrining ilg’or namoyandalaridan biri, faylasuf va rus marksisti G.V.Plexanov ibtidoiy o’yinlar va jismoniy mashqlar biologik omillardan emas, balki odamlarning mehnat faoliyatidan kelib chiqqanligini ilmiy jihatdan isbotlab bergan. Bolalarning hayotida o’yin mehnatdan oldin paydo bo’lsa ham, umuman jamiyatda u faqat mehnatni, insonlarning ongli faoliyatini aks ettiradi. Ilk davrlarda odamlar yashash uchun tabiat bilan kurashganlar. Ya’ni turli tabiiy ofatlardan (shamol, quyunlar, sel, sovuqlik, yirtqich hayvonlarning hujumi va h.k.) saqlanish yo’llari, qurol-aslahalar yasash kabi ishlab chiqarish jarayonlarini ixtiro qilganlar. Kishilar uchun kerakli hayotiy malaka va ko’nikmalar jismoniy sifatlar, malaka va qobiliyatlar ularning bevosita mehnat faoliyati jarayonlarida hosil qilinganligini hozirgi davrda tasavvur etish qiyin emas. Yoshlar barcha mehnat va jismoniy harakat faoliyatlarini katta yoshdagilardan o’rganganligi hamda ularga taqlid qilib rivojlantirganligi tabiiy bir holdir. Ijtimoiy turmush kechirish, ayniqsa hayvonlarni ovlash ishlab chiqarish kuchlarining takomillashuviga sabab bo’lgan. Turli mustahkam va o’tkir uchli yengil nayzalarning, so’ngra esa o’q va yoyning paydo bo’lishi ovchilikning takomillashuviga va ovning rivojlanishiga olib keldi. Buning natijasida ovqat topish uchun sarflanadigan vaqt ancha qisqardi. Natijada, o’troqlashib yashash, bolalarni tarbiyalash imkoniyatlari kengaydi. Bu jihatlar eng qadimgi ajdodlarimiz bo’lgan zardushtlar, o’g’izlar hayotida (Avesto) ham uchraydi. Xo’jalikni idora qilishning yangi shakllari yuzaga kelishi bilan kishilik jamiyatini uyushtirish holatlari ancha mustahkamlanib bordi. Ona urug’i jamoalari paydo bo’ldi, ularning a’zolari qarindosh-urug’chilik munosabatlari asosida birlashib, mehnat qilib hayot kechira boshladilar. Bu, o’z navbatida, jamoatchilikni yuzga keltirdi. Shuningdek, asta-sekin madaniyat sohasida ham o’zgarishlar yuzaga keldi. Uy-joy qurish, kiyim-kechak paydo bo’ladi. Tasviriy san’at (qoya

toshlariga rasm chizish, yog’och va loydan onalar siymosi va turli xil shakllarni yasash) ijod qilindi. Jamoada qo’shiq, o’yin va raqslar ijro etildi, bayrmalar vujudga keldi. Ana shu davrlarda diniy tasavvurlar paydo bo’ldi (ilohiy kuchlarga ishonish, ularga bo’ysunish, qurbonliklar keltirish kabilar). Mehnat bilan bog’liq bo’lgan turli musobaqalar, o’yinlar mustaqil tarbiyaviy ahamiyat kasb etdi va ulardan urug’ jamoasining turli yoshdagi guruhlari foydalandi. Mehnatning jins va yoshga qarab bo’linishi amalga oshirildi. San’atning paydo bo’lishi kishilarning fikr va tasavvurlarini boyitdi, ularning ma’naviy dunyosini takomillashtirdi. O’yin va raqslarda takrorlanadigan mehnat va mudofaa xususiyatidagi harakatlar faqat mehnat emas, balki jismoniy mashqlar sifatida rivoj topdi. Turli xil jismoniy mashqlarning (kurash, otda poyga, nayza uloqtirish, qilichbozlik va h.k.) o’yinlar tarzida vujudga kelishi ibtidoiy jamiyat avlodi tarbiyasida tubdan o’zgarishlar yasash uchun turtki bo’ldi. Odamlar o’z-o’zini hayotga, ayniqsa, mehnat faoliyatiga tayyorlashning yangi omillari va qurollarga ega bo’la boshladi. Sobiq Ittifoqning yetakchi tadqiqotchilaridan biri M.O.Kosven «Ibtidoiy madaniyat tarixi lavhalari»da odamlarning harakat qilishga intilishdagi ba’zi faoliyatlarini e’tirof etadi, ya’ni «Mehnat jarayonidagi charchoq va horg’inliklarni chiqarish maqsadida kechki paytlardan ovchilik va harbiy raqslar mashqlarini bajarganlar», deydi. Bu, o’z navbatida, ov qilish va harbiy yurishlarga tayyorgarlik – mashq (trenirovka) vazifasini bajarganligini ko’rsatadi. Ta’kidlash lozimki, ijtimoiy turmushda, ayniqsa bolalarning jismonan baquvvat qilib tarbiyalash, harbiy-mudofaa ishlarida ishtirok etuvchilarning jangovorlik holatlarini takomillashtirishda Yevropa qit’asida mavjud bo’lgan davlatlarning ish tajribasi katta o’rin tutadi. Bunga qadimgi yunonlarning (Gresiya) jismoniy tarbiya tizimi (sistemasi) tarixiy jihatdan e’tiborga molikdir. Chunki, bu tizim davrlar o’tishi bilan deyarlik jahonga, shuningdek, Sobiq Ittifoqda ham o’z mazmuni va mohiyatiga ega bo’ldi. Afina tizimi. Afinada quldorlik tizimi o’zgacha bir qiyofada faoliyat ko’rsatgan. Yangi eradan avvalgi V-IV asrlarda sinfiy tafovutlar kuchli bo’lgan, hunarmandchilik, savdo va fan Afinani Gresiyaning markaziga aylantirdi. Har bir quldor jamiyat ishlarida faol qatnashish imkoniyatlariga ega bo’lgan. Ta’lim va

tarbiya tizimida Afina fuqarolarining qatnashish huquqi bo’lgan. Afina tizimi Sparta tizimidan farqli o’laroq harbiy-jismoniy ta’lim bilan birgalikda ko’p tarmoqli targ’ibot ishlarini olib borgan. Afinaliklarning fikricha, inson har tomonlama uyg’un kamol topshi lozim edi. Bunda aqliy, ma’naviy (ahloq), estetik va jismoniy tarbiya asosiy vosita bo’lishi talab etilgan. Bunday talab va ehtiyoj bor-bora takomillashtirilib borilgan. Ta’kidlash joizki, ijtimoiy-mehnat va madaniyat jarayonlari deyarli barcha qit’alarda u yoki bu darajada shakllanib, keyinchalik tobora rivoj topgan. Ilk davrlarda mulkchilik va ijtimoiy tengsizlik bo’lmaganligi ko’p manbalarda izohlanadi. Urug’chilik jamoasi ona urug’i (matriarxat) va va ota urug’i (patriarxat)ga bo’lingan. Ularning har biri o’ziga xos ijtimoiy taraqqiyot va jismoniy tarbiya xususiyatlariga ega bo’lganligi tabiiydir. Matriarxat davrida jismoniy tarbiya. Ona urug’ taraqqiy qilgan davrda o’yin uchun maxsus tayyorlangan uskunalar (jundan qilingan to’p, shar, nayzabozlik tayoqlari, uchi to’qmoq nayzalar, o’yinchoq, palahmon, shoxmon, o’yinchoq yoy, boshi egri hassa, to’qmoq va h.k.) paydo bo’lgan. Yoshlarni gurzi (to’qmoq), nayza, so’yil irg’itishga, yoydan o’q otishga o’rgatish ibtidoiy jismoniy tarbiya yo’nalishlaridan hisoblanib, uning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan. Hind urug’chiligida kauchuklardan koptoklar, maxsus chana («Toboggan») yasaganlar. Ulardan xo’jalik yumushlari va turli musobaqalarda ham maqsadli foydalanganlar. Aytishlaricha, Kolumb davrida yevropaliklar hindlarning koptoklari ispanlarning (kastiliyalik) koptoklaridan yaxshi ekanligini tan olishgan. Sharqiy Braziliya xalqlari orasida qiz va yigitlar hayotida kerak bo’lgan epchillik, chaqqonlik, chidamlilik, jasurlik va qat’iyatlilik kabi qobiliyatlar hamda sifatlarga ega bo’lishi lozim edi. Baroro va Konella kabi qabilalarda yigitlar ma’lum sinovlardan o’tmagunlaricha hatto o’ylanishga ruxsat berilmagan. Sharqiy Afrikadagi ibtidoiy qabilalarda langarcho’p bilan sakrash va yugurib kelib balandlikka sakrash musobaqalari ham o’tkazilgan. Ularni turli bayramlarda namoyish etishgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida suvda suzish, kanoe va baydarka xilidagi yengil uzunchoq qayiqlarda eshkak eshish ham keng qo’llanilgan.

Shimoliy va Janubiy Amerikada Yevropaliklarning istilosiga qadar katta rezina koptok, chavgon va raketkalardan foydalanib o’ynaladigan xokkey tipidagi yozgi va qishki o’yinlar rasm bo’lganligi aniq manbalarda o’z ifodasini topgan. Patriarxat davrida jismoniy tarbiya. Urug’chilik va qabilachilik davrida ishlab chiqarish jarayonlari yangi bosqichlarga ko’tarildi. Bunda erkaklarning mehnati, yaratuvchilik fikr-mulohazalari oldingi o’rinda turgan. Temir qurollarning paydo bo’lishi, omoch, bolta bilan ishlash, dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi ovning xo’jalik ahamiyatini susaytirdi. Chorva mollarini boqish, qo’lga o’rgatish, xonakillashtirish va dehqonchilik qilishdagi tajribalar jamoada erkaklarning hukmron bo’lishini ta’minladi. Oila katta erkaklar (patriarxat) oilalarga aylana bordi. Yagona nikohlik (monogamiya) yuzaga keldi. Urug’lar birlashib qabilalarni tashkil etadi. Patriarxat taraqqiyotining dastlabki bosqichida qabilalar o’rtasida nizolar, janjallar, ko’pincha bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan qabila vakillarining kurashi (yakkama-yakka kurash) bilan hal etilgan. Ba’zi hollarda janjalli masalalar birgalikda shodiyona mehmondorchiliklar tashkil etish, bir-biriga sovg’alar berish, aka-ukachilik, do’st tutinish va h.k. bilan yakunlangan. Bu o’z navbatida qabilalar o’rtasidagi do’stlik munosabatlarining rivojlanishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Qabilalar o’rtasida o’tkaziladigan musobaqalar jarayonida jamoa shon-sharafi, o’zaro bir-birini quvvatlash, zaiflarga yordam qilish tushunchalari rivoj topgan. Avvalgi majmuaviy (kompleks) mashqlar (kurash, mushtlashish, og’irlik ko’tarish, yugurish, sakrash va h.k.) asta-sekin mustaqil tur sifatida o’rganilib, ana’nalar, marosimlarda namoyish etilgan va musobaqa tarzida tashkil etilib, g’oliblarni olqishlash, taqdirlash kabi odatlar amalga oshirilgan. Dehqonchilik, chorvachilik va boshqa kasb-hunar bilan shug’ullanuvchilar o’z sohalari bo’yicha turli o’yinlar, mashqlarni ixtiro qila borganlar. Masalan, bug’uchilik bilan shug’ullanuvchilar, bug’uchilar musobaqalarini uyushtirganlar. Turli qabilachilik holatlari o’z aro jang, nizo va urushlarni keltirib chiqargan. Shu sababdan himoya qal’alari, qurol-yaroqlar yasash kabi yangi faoliyatlar tarkib topib, ular yanada rivojlangan. Natijada, maxsus jangchilarni tayyorlash ishlariga alohida e’tibor qaratiladi. Jangchilarning jismoniy tayyorgarligida boshqa qabila va

elatlarni bosib olish, ezish, ko’pchilikni hukmron ozchilikka bo’yso’ndirish uchun foydalanishni ko’zda tutadigan jismoniy tarbiyaning yangi tizimi namunalari tug’ila boshladi. Bunday jarayonlar esa quldorlik tuzumini vujudga keltirdi. Quldorlikning dastlabki davrida qabilachilik munosabatlarining hali xalq xokimligi ana’nasi saqlanib, qabila zodagonlari hokimiyatini cheklab turgan. Lekin qabilalar o’rtasida to’qnashuvlar jiddiy harbiy xususiyatlarga ega bo’lgan. Ularning asosiy sababi boylik orttirish va o’z hukmronligini o’rnatishdan iborat bo’lgan. Harbiy dohiylar rahbarligida maxsus posbonlar (drujina) paydo bo’lgan. Dohiylar ko’pincha qabilalarning yo’lboshchisi ham hisoblangan. Xalq kengashlari yuzaga kela boshlagan. Ularning vazifalari jamoaning barcha a’zolarini himoya qilishdan iborat bo’lgan. Ovul (qishloq) istehkomlari (kazarma) paydo bo’lib, chet el posbonlari hujumidan harbiy mudofaa qilish madaniyati rivojlanadi. Eramizdan avvalgi XII-IX asrlarda qadimgi Yunonistonda (Gresiya) oddiy zodagonlarning yugurish, kurashish, mushtlashish (boks), nayza va lappak (disk) uloqtirish, kamondan o’q otish, g’ildirakli aravalarda ot poygasi kabi o’yin musobaqalarini aks ettiruvchi chizmalar, tasvirlar, haykallar, yodgorliklar, arxeologik qazilmalarda topilgan. Shuningdek, ularning mazmuni, shakllari va mohiyatlari Gomer tomonidan uning «Iliada» va «Odisseya» asarlari o’z ifodasini topgan. Ibtidoiy jamoaning yemirilishi va quldorlik tuzumining shakllanishi qadimiy Germaniya, Okeaniya, hindu qabilalari (astek, ink, mayya) va boshqa joylarda ham sodir bo’lib, ularda ham o’ziga xos jismoniy mashqlar va o’yinlarning rivojlanishiga olib kelgan. Masalan, mayya qabilasida kauchukdan yasalgan koptok bilan jamoa bo’lib basketbolga juda o’xshab ketadigan o’yin o’ynash an’anaga aylangan. Ya’ni uning shakli va mazmuni hozir mashhur bo’lgan sport o’yiniga asos solgan bo’lishi mumkin. Qadimgi Peru mamlakatida jismoniy mashqlar yoshlardan iborat harbiy qismlarni tayyorlashda eng muhim vosita sifatida xizmat qilgan. Qadimgi Sharq davlatlarida jismoniy tarbiya. Eng avvalo shuni ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishning taraqqiy etishi va ilk davlatlarning paydo bo’lishini tarixchilar

eramizdan avvalgi IV-III asrlarda boshlagan deb ko’rsatadilar. Bu davrlarda yirik davlatlar asosan qadimgi Sharqda, Gresiya va Rimda bunyod etildi. Qadimgi Sharq hududidagi Hindiston, Xitoy, Misr, E’ron, Bobil (Vavilon), Assuriya kabi davlatlardagi jismoniy tarbiya vositalarining ximla-xilligi haqida haykallar qurilish yodgorliklaridagi devoriy suratlar, turli madaniy ashyolar, qo’lyozmalar guvohlik beradi. Jismoniy madaniyatning ilk izlari, namunalari, O’rta yer dengizi atrofida, eradan avvalgi IV asrlarda vujudga kelgan davlatlarda (Mesopotamiya) ko’proq uchraydi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakllari harbiy faoliyatlarda o’z ifodasini topgan. Bunda, asosan, merganlik (kamon-yoy), bel ushlashib kurashish, mushtlashish, g’ildirakli aravalarda poyga qilish san’ati va merganlik kabi faoliyatlar muhim o’rinni egallaydi. Tarixchilar, tadqiqotchilarning e’tirof etishicha, greklar Olimpiya bayramlarini o’z xudosi Zevsga bag’ishlab o’tkazgan bo’lsalar, parfiyenlar, skiflar, eroniylar, rimliklar, arablar o’z o’yin va an’analarini messopotamiyaliklardan o’rganganlar. Hindlar va eroniylar hayotida ham turli tuman jismoniy mashqlar va o’yinlar vujudga kelgan. Ular tarkibida otda (tuyada, xachir va x.k.) yurish va ov qilish, qilichbozlik, aravachalarda poyga, kamondan o’q otish, to’plar va tayoqlar bilan o’ynash keng rivojlangan. Qadimgi Eronda maxsus tashkil qilingan maktablarda zodagon yoshlarni tarbiyalash tizimi mavjud bo’lgan. Bunda yuqorida tilga olingan mashqlarni (nayza sanchish, qilich ishlatish, otdan ag’darish) o’rgatish dastur asosida olib borilgan. Misr davlatida dinlarning ko’pligi tufayli ularning xudolariga hamda urf- odatlariga bag’ishlangan ko’pgina bayramlar, an’anaviy xalq musobaqalar o’yinlari va raqslari bilan birga qo’shib olib borilgan. Keyinchalik ulardan ko’proq ideologik (g’oyaviy) maqsadda foydalanilgan. Hukmron doiralar xalq o’yinlari va jismoniy mashqlardan o’z kamoloti va manfaatlari yo’lida foydalanganlar. Qadimgi Misrda harbiy aslzodlarni harbiy-jismoniy jihatdan mahsus tayyorlash uchun kurash, qilchbozlik, kamondan o’q otish, nayza uloqtirish kabi mashqlardan foydalanishgan. Buni eramizdan avvalgi XVIII-XII asrlarda Beni

Gossan degan joydagi fir’avnlar qabristonidan topilgan yodgorliklarda tasvirlangan 400dan ortiq jismoniy mashqlar va o’yinlar asoslab beradi. Qadimgi Sharq davlatlarida qo’ldorlik tuzumi davrida ozod dehqonlar, kasb- hunar egalari, savdo-tijorat xodimlari orasida rasm bo’lgan xalq jismoniy tarbiyasi shakllari va xalq mashqlarining turlari quldorlar tomonidan o’z obro’yi va hukumronligini kuchaytirish maqsadida o’zlashtirilgan va ulardan keng foydalanilgan. Qadimgi Yunonistonda jismoniy tarbiya. Olimpiya bayramlari. Qadimgi Yunon davlatining tarkib topishi va rivojlanishi eradan avvalgi III- II ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Yunoniston tarixining Gomer davri deb eradan avvalgi XII-IX asrlar tilga olinadi. Gomerning «Iliada» va «Odisseya» poemalarida o’sha davrdagi Yunon hayotining yorqin manzaralari aks ettiriladi. Qaxramonlar sifatida zodagon jangchilar timsoli chizilib, ularni oddiy xalqdan ajratuvchi jismoniy sifatlari va fazilatlari talqin etiladi. Gomer poemalarining qaxramonlari halok bo’lgan qaxramonlar yoki qabila hayotidagi biror muhim voqyea sharafiga bag’ishlab tashkil etiladigan musobaqalar va o’yinlarda o’zlarining jismoniy fazilatlarini namoyish etganlar. Bunda yugurish, nayza va lappak uloqtirish, sakrash, kurash, mushtlashish kabi mashqlar orqali musobaqalashganlar. «Odisseya» poemasida «atlet» (shug’ullanuvchi) so’zi o’sha vaqtda «olijanob qaxramon», «aslzoda» (zodagon) tushunchalari bilan bog’langan. Ya’ni xalq ichidagi «chaqqon odam» tushunchasiga qarama-qarshi qilib qo’yilgan. Shu sababdan oddiy kishilar zodagon jangchilarning o’yinlarida ishtirok etmagan, faqat tomoshabin sifatida o’tirishgan. Bo’lajak jangchilar tayyorlash maqsadida mamlakatning yirik shaharlarida maxsus tarbiya tizimi vujudga keladi. Ular tarixda Sparta va Afina tizimi (sistema) nomi bilan o’rganildi. Sparta tizimi. Eradan avvalgi IX asrda Sparta shahri vujudga kelib, uning aholisini 9 mingga yaqin quldorlar oilasi, shuningdek, 30 ming hunarmandlar, savdogarlar, va yer egalari, 200 ming qul tashkil etgan.

Quldorlar (spartiatlar) qullardan saqlanish va o’zlarini himoya qilishga tayyorlanish maqsadida o’ta qattiq tarbiyaviy tizimdan foydalangan. Bolalar 7 yoshgacha oilada tarbiyalangan. Bu davrda ularni qorong’idan qo’rqmaslik, yig’lamaslik, ovqat tanlamaslikka o’rgatganlar va chiniqtirishga katta ahamiyat berganlar. 7 yoshdan 18 yoshgacha bolalar va o’smirlar davlat tizimidagi tarbiya muassasalarida asosan jismoniy tarbiya bilan shug’ullanganlar. Ularni sovuq va ochlikka bardosh berish, chaqqonlik va og’riqlarga chidash kabi faoliyatlarga o’rgatib, chiniqtirganlar. Yoshlarni nayza va lappak uloqtirish, yugurish, sakrash, kurash va harbiy o’yinlar, yovvoyi hayvonlarni ovlashga o’rgatganlar. Jam (xor) bo’lib qo’shiq aytish, musiqa chalish, raqs kabi sohalarga ham ko’p vaqt ajratilgan. Davlat tomonidan belgilangan rahbarlar (pedanomlar) yosh spartiatlarni mardlik, jasorat, qullarga nisbatan nafrat ruhida tarbiyalaganlar. Shu maqsadda kechalari qullarga qarshi hujumlar, bosqinlar uyushtirganlar. Shubhali qullarni o’ldirishgan. 18-20 yoshli tarbiyalanuvchilar efeblar (zobitlar) qatoriga qabul qilinib, ular jismoniy va harbiy tayyorgarlikni o’taganlar. Keyinchalik esa ularni harbiy darajalarga ajratib, qariguncha harbiy xizmatda ushlab turishgan. Sparta tizimida qullarni jismoniy tarbiyasiga ham katta e’tibor qaratilgan. Sog’lom bolalarni dunyoga keltirib, ularni sog’lom qilib o’stirish uchun oilalar ham o’ta sog’lom bo’lishi ko’zda tutilgan. Shu sababli ham qiz bolalarni yugurish, kurash, nayza va lappak uloqtirish kabi mashqlar bilan muntazam ravishda shug’ullantirishgan. Sparta xotin-qizlari ko’proq qullarni saqlashda xizmat qilganlar. Sparta davlati tarbiya tizimini va harbiy sohadagi eng kuchli qismni Gresiyada tashkil etdi. Ular uzoq yillar davomida yengilmas deb nom qozondi. Sparta atletikachilari ko’pgina Olimpiya, Pif va boshqa o’yinlarda qatnashib, g’alabalarni qo’lga kiritgan. Afinada bola yetti yoshgacha oilada, qullar nazorati ostida tarbiyalangan. Bu yoshda ko’proq o’yinlarga e’tibor berilgan. Keyin o’g’il bolalarni maktabga yuborishgan. Qiz bolalar esa uyda tarbiyalangan. 7 yoshdan 15 yoshgacha bo’lganlar davlat maktabi yoki shaxsiy maktablarda ta’lim olishgan. Ular musiqa va gimnastika maktablari deyilgan. Ya’ni musiqa mashg’ulotlarida musiqa, raqs,

o’qish-yozish bilan, gimnastika mashg’ulotlarida esa yalang’och holda kurash (palestra) bilan shug’ullanganlar. 12-16 yoshdan boshlab birinchi o’ringa gimnastika mashg’ulotlari qo’yilgan. 16 yoshga to’lgandan keyin yaxshi ta’minlangan ota-onalar o’z farzandlarini gimnasiylarga berishgan. Afinada davlat hisobida uch xil gimnasiy, ya’ni: akademiya, lisey va kinosorg majud bo’lgan. Bu o’quv yurtlarida yoshlar jismoniy tarbiya bilan bir qatorda siyosatshunoslik, falsafa va adabiyot fanlari bo’yicha ham ta’lim olgan. Afinada 18 yoshli yigitlar davlat harbiy tashkilotiga - (efeb) jalb etilgan. Ular ikki yil davomida harbiy xizmatni o’tagan. Ular (efeblar) birinchi yili jismoniy tarbiya va harbiy tayyorgarlikdan o’tishgan. Ikkinchi yili esa qalqon va nayza bilan qurollanib, davlat chegarasini qo’riqlaganlar. Sekin-asta jismoniy tarbiyaning pedagogik va ilmiy nazariyasi paydo bo’la boshladi. Qadimgi faylasuf olimlar – Platon, Aristotel va boshkalarning asarlarida tarbiya ta’lim tizimidagi jismoniy tarbiyaga yuksak baxo berildi. Platon (eradan avvalgi 427-347 y.y.) Afina zodagonlari vakili, faylasuf- idealist (g’oyachi) insonning ma’naviy va jismoniy sifatlari haqidagi nazariyaning asoschisidir. U Sparta tizimiga moyillik bildirib, harbiy-jismoniy tarbiyani aqliy tarbiya va ta’lim bilan qo’shib olib borishni ko’zda tutdi. Platon o’zining (davlat) asarida shunday degan: «Yaxshi gimnastika ham oddiy bo’ladi, lekin eng avvalo harbiy gimnastika bo’lishi lozim». Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 y.y.). Yirik olim va faylasuf, Plotonning o’quvchisi va Aleksandr Makedonskiyning ustozidir. Uning ta’limoti dialektika sohasida yuksak baholanadi. Chunki u shakl va mazmun birligi haqidagi g’oyani olg’a suradi. Shu bilan birga borliqning rivojlanishini isbotlaydi. Insonning ruhi va tanasi ajramlas holdagi borliq ekanligini tushuntirib beradi. Jismoniy tarbiyani aqliy tarbiya bilan hamohangligini ta’kidlaydi. Aristotel o’g’il bolalarni jismoniy jihatdan mustahkam qilib tarbiyalash tarafdori bo’lgan. U Platondan farqli o’laroq tarbiyada ko’proq ta’lim-tarbiyaga o’rin berishni, gimnastika mashqlari hajmini kamaytirishni taklif etadi. Chunki

gimnastikada ko’proq harbiy jismoniy tarbiya va ta’lim ko’zda tutilgan va u bolalar uchun juda murakkab jarayon, deb hisoblaydi. Demokrit (eramizdan avvalgi 460-370 y.y.). Jismoniy mashqlar inosnning shakllanishida muhim o’rin tutadi, ya’ni tabiiy holatni rivojlantirishda ustunroqdir, deb ta’lim beradi. Sokrat (eramizdan avvalgi 469-399 y.y.) aytishicha, mustahkam sog’liq ko’pgina illatlardan saqlashga kafolatdir. Qadimgi grek shifokori Gippokrat (eramizdan avvalgi 460-375 y.y.) ta’biri va ta’limi bo’yicha, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish turli xil kasalliklarni oldini olish (profilaktika) va davolashda muhim ahamiyatga egadir. Qadimgi greklarda jismoniy tarbiya asosan gimnastika va agonistika (maxsus)dan iborat bo’lgan. Gimnastika umumiy jismoniy tarbiyada qo’llanilgan. Agonistika tizimida esa maxsus tayyorgarlik va boshqa musobaqalarda qatnashish ko’zda tutilgan. Gimnastika maxsus tizim sifatida palestrika (kurash), orxestrika (raqs) va o’ynlarni o’z ichiga olgan. O’z navbatida palestrika pentatlon (besh kurash) yugurish, uzunlikka sakrash, nayza va lappak uloqtirish, kurashdan iborat bo’lgan. Shuningdek, unga pankration (kurash va mushtlashish - aralash), suzish, mushtlashish, otda yurish, kamondan o’q otish va boshqa mashqlar ham kiritilgan. Orxestrika asosan musiqa jo’rligidagi raqslardan tashkil topgan. O’yinlar esa tayoqlar, g’ildiraklar, chavgon, shar, to’plar bilan gimnastika qilishdan iborat bo’lgan. Yuqorida ta’kidlangan turlardan Olimpiya bayramlarida (agonlarda) ko’proq foydalanilgan. Olimpiya bayramlari va boshqa gimnastika o’yinlari (agonlar) Qadimgi Gresiyaning shon-shuhratini ko’tarishda Olimpiya va gimnastika o’yinlari (agonlar) o’rni alohida ajralib turadi. Qadimgi Olimpiya o’yinlari Alfey daryosi vodiysining Peloponiyes yarim orolida joylashgan Elida shahrining Olimpiya qishlog’ida o’tkazib kelingan. Odatga ko’ra, hozirgi davrda Olimpiya mash’alasi Kronos tog’i etagidagi (Olimp

tog’ida emas) Olimpiyadan olinadi va Olimpiya o’yinlari o’tkaziladigan shaharlarga yetkaziladi. Olimpiya – olimpizmning yaratilishi markazidir. Eradan avvalgi uch minginchi yillar davrida odamlar bu joylarga ko’chib kelib o’rnashgan va zich joylashgan. Gomerning «Iliada» poemasida tasvirlanishicha, Troya urushida halok bo’lgan Patrokl xotirasiga bag’ishlanib, uning do’sti Axill aravalar qo’shilgan otlar poygasi, mushtlashish, kurash, yugurish, kamondan o’q otish, nayza va disk uloqtirish bo’yicha tadbir (musobaqa) o’tkazgan. Shu tariqa Olimpiya qishlog’i asta-sekin muhim madaniy tadbirlar o’tkazish markaziga aylangan. Avvalo bu yerda Gera xudosiga bag’ishlangan bir koshona keyinchalik esa, ya’ni eramizdan avvalgi VII asrning ikkinchi yarmigacha Yer onasiga bag’ishlab katta ibodatxona qurildi. 200 yildan keyin, ya’ni greklarning Olimpiya qishlog’idan eronlar ustidan g’alaba qilishiga bag’ishlab Zevs xudosi sharafiga katta namoyish markazi qurilgan. Bu joyda Elida davlati oliy kengashi binosi joylashgan bo’ladi. Olimpiyada juda ko’p ibodatxonalar, ularda son-snoqsiz haykallar mavjud bo’lib, ular turli xudolar, afsonaviy qaxramonlar, Olimpiya o’yinlari chempionlari, podsholar, sarkardalar sha’niga bag’ishlangan. Bu joyda boshqa turli xil madaniy, qurilish maskanlari qatorida sport inshootlari majmuasi (kompleks) ham joylashtirilgan. Bunda stadion, ot chopar (ippodrom), gimnastika va palestra (kurash) joylari mavjud edi. Ba’zi manbaalarning guvohlik berishicha, Olimpiya o’yinlarining ilk bor tashkil etilishi greklarining bosh xudosi Zevsning o’z otasi Kronos sha’niga bag’ishlab katta an’anaviy bayramlar o’tkazilishi bilan bog’liq bo’lib, ular Olimpiya (joy) o’yinlari deb atalgan. Boshqa rivoyatlarga ko’ra esa tashkil etilgan o’yinlar afsonaviy qahramon Gerakl sha’niga ya’ni kuch, mardlik, jasorat, harbiy shuhrat ramziga bag’ishlangan. Aniqrog’i, Elida podshosi Avdiy ustidan qozongan g’alabasi sharafiga Gerakl o’yinlari tashkil etilgan. U o’yinlarni o’tkazish uchun masofalarni (distansiya-stadiya) o’z oyoq izlari bilan o’lchab bergan. Olti yuz oyoq izi bir masofa (stadiya), ya’ni 192 m. 27 sm.ni tashkil etgan. Avvallar o’yindagi g’oliblarni ana shu tur bilan belgilagan. Gerakl pankration (kurash va

mashtlashishning aralashmasi) musobaqasida qatnashib g’olib chiqadi. Keyinchalik o’tkazilgan o’yinlardagi g’oliblarga «Ikkinchi Gerakl» unvonini berish odatga aylantirilgan. Xullas, o’yinlar urish qahramonlari, podshohlarni yengan jasur va botir sarkardalar sha’niga bag’ishlab o’tkazilgan. Olimpiya o’yinining ilk boshlanishi eradan avvalgi 776 yilga to’g’ri keladi. Bu davrda faqat erkin holda to’g’ilgan greklargina Olimpiya o’yinlarida qatnashgan. Qullar, ayollar va chet elliklar o’yinlarda qatnashish huquqiga ega bo’lmagan. O’yinlar har to’rt yilda bir marotaba tashkil etilgan. Dastlabki o’yinlarda faqat yugurishlar asosiy dastur hisoblangan. Keyingi o’yinlarning dasturlariga besh kurash (pentatlon): yugurish, uzunlikka sarash, nayza va lappak uloqtirish, kurash kiritilgan. Shuningdek, mushtlashish, pankration (mushtlashish va kurash), otda yurish, aravalarda poyga kabi turlar bo’yicha ham musobaqalar tashkil etilgan. 37- Olimpiya o’yinlaridan boshlab (eradan avvalgi 632 y.) o’yinlarda bolalar ham ishtirok etishgan. O’yinlar avvalllari bir kun davomida, keiynchalik besh kunda o’tkazib borilgan. O’yinlar tantanali ravishda qiziqarli tarzda ochilgan. Qadimgi greklarning Olimpiya o’yinlari uzluksiz 1160 yil davom etgan. Ellada aholisi o’zining Olimpiya o’yinlarida 290 marta yig’ilgan. Eng oxirgi o’yin Yangi eraning 393 y.ga to’g’ri keladi. Bir yildan keyin esa Rim Imperatori Feodosey-1 xristianlikning keng yoyilishi tufayli Olimpiya o’yinlarini o’tkazishni ta’qiqlab qo’ydi. 32 yil o’tgach esa Feodosey-II barcha turga kiruvchi yodgorliklar, Olimpiyadadagi muqaddas joylarni buzishga farmon berdi va ular yakson qilindi. Qolganlari esa katta suv toshqinlari (sel) va yer qimirlashlari natijasida vayron bo’ldi. Natijada, marosimlar va Olimpiya o’yinlar nomi butunlay unitildi. Qadimgi Yunonistonda Olimpiya bayramlari (o’yinlari) kabi turli xil boshqa bayramlar ham o’tkazish odat bo’lgan. Ulardan diqqatga sazovor bo’lganlari – Pif o’yinlari – Appolonga bag’ishlanib, Delfi shahrining atroflarida o’tkazilgan. Bunda musiqa, raqslar bilan birgalikda gimnastika o’yinlari o’tkazilgan. G’oliblar lavr shohlaridan yasalgan chambar bilan taqdirlangan. Shuningdek, Nemey, Panafina o’yinlari ham muntazam ravishda o’tkazilgan. Bularda ham musiqa gimnastika va boshqa o’yinlar dasturning asosiy mazmunini tashkil etgan.

Eradan avvalgi IV asrdan boshlab yunonistondagi quldorlik tuzumi barham topa boshladi. Bu, o’z navbatida, umummadaniyat va hususan jismoniy madaniyatning o’sishiga salbiy ta’sir ko’rsata boshladi. Avval Makedoniya, keyinchalik esa rimliklarning hukmronligi ostida yunoniston mustamlakachilik zulmini boshidan kechirdi. O’tkazilayotgan o’yinlarda yunonlarga mansub bo’lmagan fuqarolar, professional sportchilar (mushtlashish, kurash, besh kurash va h.k.) qatnashishi odatga aylanadi. Lekin, xrestian dinining kengayishi va rivojlanishi boshqa xudolar sha’niga bag’ishlab o’tkazib kelinayotgan bayramlarga barham berdi. Shular qatorida Olimpiya bayramlarini o’tkazish ham to’xtab qoldi. Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya Rim davlatining vujudga kelishi eradan avvalgi 754 yilga to’g’ri keladi. O’zining dastlabki 3 asri (eradan avvalgi VIII-VI), shohlar davri mobaynida Rim jamiyati urug’chilik tuzumi va patriarxal quldorlik munosabatlarning rivojlanish bosqichini o’tagan. Rim podsholari davrida turli xil marosimlari suvoriylar, labirintlar (chalkash) yo’llarda musobaqa o’tkazishgan, u «troyan o’yinlari» deb tarixda tilga olinadi. Bu o’yinlar asosan rimlik patrisiylar zodagonlar uchun ahamiyatli bo’lgan. Qo’sh g’ildirakli aravada poyga, turli xil harbiy raqslar, nayza uloqtirish, kurash va boshqa mashqlar ham keng tarqalgan. Bu quldorlik jamiyati tuzumining harbiy- jismoniy faoliyatida muhim o’rin egallagan. Shu sababdan ham jismoniy tarbiya tizimi quldorlar harbiy qudratini mustahkamlash vazifasini o’tagan. Rim respublika sifatida mavjud bo’lib, harbiy-siyosiy tizim tarkib topgan. Shu tufayli hokimiyat harbiy xizmat faoliyatidagi kishilar qo’lida bo’lgan. Har bir fuqaro harbiy xizmatni o’tashi – majburiy ravishda o’zini xarbiylik faoliyatiga tayyorlashi zarur edi. Shuning uchun maxsus tarbiya muassasalari tashkil etilgan. Bu yerdagi tarbiya tizimining qadimgi Yunonistondagidan farqi shuki, u uyda beriladigan tarbiya xususiyatlariga mos kelgan. Rimlik yigitlar harbiy xizmatga birmuncha oilada, o’z tengdoshlari orasida tayyorlangan. Jismoniy mashqlar va o’yinlar bunda asosiy vosita sifatida xizmat qilgan. Yigitlar 16-17 yil harbiy

xizmatda bo’lishgan. Bu davrda uzoq yurishlar va harbiy-jismoniy tayyorgarlik ishlarini bajarganlar. Bu tartib eradan avvalgi II asrgacha davom etib, Mariya islohoti bilan professional harbiylikka asoslangan davrgacha saqlanib qolgan. Jismoniy mashqlar, o’yinlar, turli musobaqalar qadimgi rimliklarning hayotiga singib ketgan. To’p bilan o’ynaladigan har xil o’yinlar ommalashgan. Ular patrisiy (aslzodalar) orasida, shningdek, plebeylar orasida keng tarqalgan edi. Eramizdan avvalgi VI va III asrlarda sirk tomoshalari rivojlanib, maxsus inshootlar paydo bo’lgan. Aslzodalar uchun eng qulay va ommaviy sirk o’yinlari asosiy jismoniy tarbiya vositasi va tizimini tashkil etgan. Chunki sirkda turli xil attraksionlar, kulgili hajviy va murakab jismoniy mashqlar namoyish etilgan. Eradan avvalgi VI asrdan boshlab har 10 yilda bir marotaba o’tkaziladigan yirik musobaqalar an’anaga aylangan. Uning dasturidagi qo’sh g’ildirakli aravada poyga eng qiziqarli o’yin bo’lgan. Bunda kurash, yugurish, mushtlashish kabi turlar ham o’rin egallagan. Qadimgi Yunoniston va Rimning o’zaro aloqalari tufayli Rimga jismoniy tarbiya vositalari ham kirib kelgan. Eramizdan avvalgi II asrda ba’zi rimlik faollar yunonlarning jismoniy tarbiya tizimidagi turlar va usullarni o’zlariga tadbiq etishga harakat qildilar. Eramizdan oldingi 80-yillarda Yunoniston Rim tomonidan bosib olingach, elchi Sulla Yunon Olimpiya o’yinlarini Rimga ko’chirishga urindi. Uning buyrug’iga binoan 175-Olimpiya o’yinlari Rimda o’tkazilishi kerak edi. Lekin bu holat rimliklar tomonidan ma’qullanmadi. Shu sababdan eradan oldingi 76-yildagi o’yinlar eski joyi – Olimpiyada tashkil etilgan. Rimda eski o’yinlarning qismlari turli bayramlarda takrorlangan. Shu bilan birga yangi o’yinlar vujudga kelib, ular keng tomoshabinlarni o’ziga jalb etgan. Eradan avvalgi II asrda vujudga kelgan yangi o’yinlardan diqqatga sazovori gladiatorlar jangi bo’lib, keyinchalik u Rim tomoshalarining asosiy qismiga aylandi. Bunda avvallari sirk o’yinlarida qilichbozlik san’atini yaxshi egallagan qullardan foydalanganlar. Eramizdan avvalgi I asrda Rimda gladiatorlar tayyorlovchi maxsus maktablar tashkil etilgan. Ular davlatga yoki shaxsiy kishilarga mansub bo’lgan. Maktablarga gunohkor bo’lgan va hukm qilingan qullar

tanlab olingan. Eng katta maktab Kanuyeda bo’lib, o’z vaqtida bu yerda Spartak ham ta’lim olgan. Ularga asosan qilichbozlik san’ati o’rgatilgan va sirklarda namoyish etilgan. Qilichbozlik jangida (sirk o’yini) omon qolgan gladiatorlar yana o’z maktablari va instruktorlariga qaytarilgan. Eradan avvalgi I asr oxiri va yangi eraning boshida Rimda imperatorlik vujudga keldi. Bunda harbiy quldorlik hukumronligi o’rnatildi. Zodagonlar yengil kiyimda iliq suvlarda cho’milish, uqalash (massaj) qabul qilish, yengil gimnastika bilan mashg’ul bo’lganlar. Yoshlar aravalarda yurish, qilichbozlik bilan shug’ullanib, «Yuventlar» (yoshlar) tashkilotini tuzishadi. Yirik tomosha o’yinlarini sirklar, amfiteatrlarda tashkil qiliuvchilar gladiatorlarning yirtqich hayvonlar: yo’lbars, qoplon va h.k. bilan olishuvini uyushtirganlar. IV asrda Rimda Xristian dini davlat tomonidan quvvatlandi. Cherkov ta’siri asta-sekin davlat va jamoa hayotining barcha sohalarini qamrab oldi. Shu sababli Rim an’analari inqirozga uchray boshladi. Cherkov tizimi gladiatorlarning qonli janglari, sirk tomoshalariga qarshi chiqdi. Bunday tomoshalar 404 yilda butunlay ta’qiqlandi. Lekin xalq tomoshalarni o’tkazilishini talab qildi. Shunga asosan sirklarda aravada yurish, o’yinlar, professional kurash hamda mushtlashish (boks) bo’yicha tomoshalar o’tkazildi. Ularda tomoshabinlar ham ishtirok etishi odatga aylandi. Eramizdan avvalgi 74-71-yillarda qullar ahvolining nihoyatda yomonlashuvi Spartak rahbarligidagi qo’zg’olonga sabab bo’lgandi. Spartak kuchli, jasur odam bo’lib, u qurollarni ustalik bilan ishlatardi. Shuning uchun ham XX asrning 20- yillaridan boshlab uning xotirasi uchun o’tkaziladigan jahon ishchi va mehnatkashlarining musobaqalari spartakiada deb ataladi, shuningdek «Spartak» sport tashkiloti ham dunyoga mashhur. Qadimgi Rimda jismoniy mashqlarning jismoniy rivojlanish va jamiyat uchun afzalliklari haqida ko’p fikrlar bildirilgan. Shoir Yuvenal sha’rlarida ilk bor «Sog’ tanda sog’ aql» shiori jarangladi va u jahon xalqlarining shoiriga aylandi.

Qullarni shafqatsiz ezish, qullarning tinimsiz qo’zg’olonlari, harbiy tashkilotlarning susayishi qadimgi davlatlarning yemirilishiga, shu asosda jismoniy tarbiyaning kuchsizlanishiga sabab bo’ldi. Xulosa qilib aytganda, ibtidoiy jamoa tuzumida vujudga kelgan jismoniy tarbiya urug’chilik va qabilachilikning takomillashuviga yordam berdi. Ov bilan bog’liq va turli xil boshqa marosimlar o’yinlarni tashkil etishga asos soldi. Bunday jarayonlar Sharq, Yevropa mamlakatlarida o’z ifodasini topib, qadimgi Yunoniston, Rim va boshqa davlatlarning paydo bo’lishida o’ziga xos xizmat vazifasini o’tagan. Quldorlik tuzumi Yunoniston, Rim va boshqa davlatlarda rivoj topib, davlatchilik tizimi yuzaga kelgan. Zodagonlar, oddiy xalq o’zlariga xos o’yinlar, bayramlar uyushtirgan. Tarixda Olimpiya bayramlarini tashkil qilish, unda chaqqonlik, tezlik, kuchlilik va chidamlilik sifatlarini sinash amalga oshirildi. Qullarni gladiatorlikka tayyorlash ishlari kuchaydi va maxsus maktablar tashkil etildi. Xristian dinining paydo bo’lishi Yunoniston, Rim hamda blshqa davlatlarda Olimpiya bayramlari, sirk tomoshalarida «jang-o’yin»ni ta’qiqladi.

Adabiyotlar: 1. Jismoniy tarbiya tarixi. Darslik (tarjima), T., «O’qituvchi», 1975. 2.Abdumalikov R., Eshnazarov J.E., Ajdodlar jismoniy madaniyat tarixini o’rganish masalalari, O’quv qo’llanma, T., Matbuot, 1993. 3.Eshnazarov J., Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish. Darslik, Toshkent, “Fan va texnologiya”, 2008.

O'xshashlar

Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Qadimgi ajdodlarning jismoniy tarbiyasi

Moddalar almashinuvi kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati

Yurak-tomir sistеmasi kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati

Travmatologiya va tayanch-harakatlantiruvchi apparati kasalliklarida davolash jismoniy madaniyati