Qadimgi ajdodlarning jismoniy tarbiyasi - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Qadimgi ajdodlarning jismoniy tarbiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Qadimgi ajdodlarning jismoniy tarbiyasi R E J A : 1. O`zbekiston xududi axolisining etnik tarkibi. (e.av. VII – VI asrlar). 2. Sak-Massageklar jismoniy tarbiyasi. 3. Zardushtiylar. 4. Grek-Baktriya davlatida jismoniy tarbiya. 5. Kang. Davan va Kushon davlatlarida jismoniy tarbiya.

www.arxiv.uz 1. O`zbekiston xududi axolisining etnik tarkibi (e.av. VII-VI asrlar). Qadimgi yozma manbalarning shoxidlik berishicha miloddan avvalgi VI-VII asrlarda O`zbekiston xududida sugdiylar Baktriyaliklar, Xorazmliklar, Sak va Massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va kashkadaryo vodiysi, ya`ni bu xudud Sugda («Avesto»da) Suguda (Bexistun yozuvlarida), Arrian, Strabon, Kursiy Ruf asarlarida Sugdiyona deb nomlangan. Bu xududda yashaydigan axoli esa Sugdiylar deb atalgan. Amudaryoning kuyi okimida yashagan okimida Xorazmliklar bo`lgan. Ularning yurti Xvarizam («Avesto») da, Xvarazmish (Bexustun yozuvlarida), Xorasmiya (Arian, Strabon asarlarida) deyilgan. Sugdiylarning eng yakin kushnilari Baktriyaliklar bo`lib ularning yurti Surxon vodiysi, Afgonistonning shimoli Tojikistonning janubiy sarxadlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdiy «Avesto» da, Baktrish (Bexustun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon-Rim mualliflari uni Baktriana yoki Baktriya deb ataganlar. Saxro va Amudaryo bo`ylarida ko`chmanchi massaget kabilalari yashaganlar. Markaziy Osiyoning toglik, cho`l va saxro yerlarida asosiy mashguloti chorvachilik bo`lgan Saklar istikomat kilganlar. Milloddan avvalgi VI asrda ular o`z yerlarini boshka kabilalar xujumidan ximoya kilish uchun xarbiy kabila ittifokini tuzganlar. kadimgi Rim va yunon muarrixlarining yozishlaricha, saklar 3 ta ijtimoiy guruxga bo`lingan. Ularning ko`pchilik kismi saka-tigraxauda, ya`ni o`tkir uchli kigiz kalpok kiyib yuruvchi saklar deb atalgan. Ular xozirgi Toshkent viloyati va Janubiy kozogiston yerlarida yashaganlar. Ikkinchi gurux saka-tiay-tara-darayya, ya`ni daryoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi bo`ylarida Sirdaryoning (bu daryoning kadimgi nomi Yaksart) kuyi okimida yashaganlar. Pomirning togli tumanlarida va Fargonada saka-xaumovaraka deb ataluvchi saklar yashashgan.

www.arxiv.uz Markaziy Osiyoning keng cho`l xududlarida yashagan xalklar Yunon manbalarda Skiflar nomi bilan yuritilgan. Skiflar tarixi to`grisida yunon muarrixlari kimmatli ma`lumotlar beradilar. Jumladan Pompey Tron skiflarni dunyodagi eng kadimiy xalklardan biri deb xisoblaydilar. kadimiylikda ular Misrliklar bilan baxislashadilar: «Skif» so`zi xalkning anik nomi emas balki ularning turmushini sifatlovchi ma`noni anglatgan. Yakin o`tmishlarga kadar xam dasht, xam saxrolarda yashovchi xalkning maishiy turmushini anglatuvchi «Saxrat», «Sartlar» kabi iboralar ishlatib kelinganligi tarixda sir emas. Yunon muarrixlarining ma`lumotlariga karaganda, skiflar kadimgi garbda Dnepr daryosida tortib sharkda Tyanshan toglarigacha cho`zilgan dasht va saxrolarda yashaganlar. Ularning kabilalari Massaget, Dax Sax (shak), Debrik kabi nomlar bilan atalgan. kadimgi skif kabilalarining Volga, Dnepr, Dunay daryolari bo`ylarida yashaganliklarini kayd etishgan. kadimshunosliklar Afrosiyo (Samarkand), Yerkurgon va Uzunkir (kashkadaryo vodiysi), ko`zaliklar (Xorazm), kiziltepa (Surxondaryo) kabi doimiy shaxarlarni o`rganish kuyidagilardan dalolat berdi. kadimgi shaxarlarda xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o`ralganligidir. Shaxarda xokim yashaydigan xalka bo`lgan. Ilk kiziltepa shaxri mustaxkam mudofaa devorlari bilan o`ralib, devori suv to`ldirilgan xandak bilan ixotalangan. Devorning burjlari va o`k otish uchun maxsus shinaklari xam bo`lgan. O`sha davrda axoli kuyidagi guruxlarga bo`lingan: zodagonlar, xarbiylar, ziroatchilar, xunarmandlar. 1. Sak-massagetlar jismoniy tarbiyasi. Xerodot bergan ma`lumotlarga karaganda Kaspiy dengizidan sharkdagi tekislik (korakum) da, Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimida massagetlar kabilasi yashagan. Stabon xorazmiylarni ham massagetlarga kiritadi. Muarrixlar «massaget» nomi biror kavmning asl nomi emas, balki xalkning

www.arxiv.uz maishatini anglatuvchi lakab bo`lishi kerak, deydilar. Masalan: «Massaget» so`zi tarkibidagi uzak va ko`shimchalarni ajratib «Masya» balik, «ka» yeguvchi, «ga» lar, ya`ni «balik yeguvchilar» degan lakab bo`lganini taxmin kiladilar. Eronliklar xorazmliklarni «balikxurlar» deb kamsitib ataganlari xam tarixdan ma`lum. kadim zamonlardan beri siyosiy adovat va urush tufayli eronliklar xorazmiylarni «balikxo`rlar» deb kelgan bo`lsa, xorazmiylar xam eronliklarni «kizil boshlar» lakabi bilan kamsitib kelganlar. Ba`zi muarrixlar massagetlar SHAK kavmining xarbiy birlashmasi bo`lgan deb ko`rsatadilar. Dashti kipchok, O`rta Osiyo, Oltoy, Markaziy Osiyoda yashagan xalklar bundan uch ming yillar skif deb atalgan xalklar xunlar nomi bilan mashxur bo`lgan. Skiflarning etnografik, antopologik xususiyatlari xunlarga yoki turk xalklariga o`xshashdir. Maxmud koshgariyning ta`kidlashicha. Iskandar Zulkarnayn O`rta Osiyoni bosib olayotganda turklar o`k yoyni to`griga kanday otsa orka tarafga xuddi shunday maxorat bilan o`k otishgan. Bu etnografik xususiyatlar xunlar yoki turkiy xalklarning udumlari skiflarnikiga o`xshash deb karashga asos beradi. Sak-massagetlar jismoniy xarbiy tayyorgarligida otda yurish, kilichbozlik, kamon otish, nayza va chukmorlarni jang paytida ishtaxa bilish muxim o`rin tutgan. Axolisining zodagon va xarbiylar guruxiga mansub bo`lganlarning bolalari uchun maxsus tajribali ustozlar tanlab olingan, kaysiki ularning bolalari uchun otda yurish, nayzani uloktirish, sanchish, kamondan otish, chukmorni ishlatish bo`yicha sabok berishgan. Ular yetuklik yoshiga yetguncha kadar maxsus xarbiy jismoniy tayyorgarlik boskichini o`taganlar. Uzok muddatli mashakatli sinovdan muvaffakiyatli o`tgan yosh sak-massagetlar bemalol uchib borayotgan chumchukni mo`ljalga olganlar, ot ustida ketayotib old va orka tarafga bir xil o`k uzib, mo`ljalga anik tegizganlar. Masalan, Xurshid Davronning yozishicha «.. Forslar ko`shiniga yakinlashgan massagetlar avval kamonlardan o`k uza boshladilar. O`klarning kalinligidan forslar ko`shini ustini soya koplagandek bo`ldi. Forslar xam karab turmay, kamonlarini ishga soldilar. Ammo kamon otishda forslarga karaganda massagetlar usta edilar. Ularning bolasi olti-yetti

www.arxiv.uz yoshidayok yelib borayotgan otda turib chumchukni mo`ljalga olishgan. Midiyaliklar esa bu gapni necha zamon ilgari skiflardan eshitgan edilar. Skiflarning o`zi kamon otishda butun Kichik Osiyo xalklarini koyil koldirganlariga karamay, bu ishda massagetlar ulardan mashxurrok ekanlarini aytgan ekanlar (Xurshid Davron Samarkand xayoli-T. Kamalak. 1981-105 b.). Xerodotning «Tarix» kitobida muntazam ravishda axmoniylar xarbiy ko`shinlaridagi yurtimiz xalklarining jangchilari xakida ma`lumot beradi: «Baktriyaliklarning usti-boshi midiyaliklarning ust-boshiga o`xshagan, ular o`k- yoy va kalta nayzalar bilan kurollanganlar. Saklar (skif kabilasi) uzun cho`kkili kalpoklar kiyib, kamon va xanjarlar bilan kurollanganlar, yana ularda ikki kirrali xarbiy boltalar-sagarislar bo`lgan». «Baktriya chavandozlarning kurollari piyoda askarlari kurollariga o`xshagan». Xerodot xikoyalarining asosiy kismi massagetlarga bagishlangan.Tarix 1.201. «Shu xalklarga ega bo`lganidan so`ng, KIR massagetlarni istilo kilish maksadini o`z oldiga ko`ygan. Bu masagetlar jasur va bexisob kabilardir. Ular sharkda, kuyosh chikishi yo`nalishida, ARAKS daryosining narigi yogida issendonlarga rupara bo`lib joylashganlar. Ba`zilar ularni skif kabilasi deb xisoblanganlar». 1.125.»Massagetlarning kiyim-kechaklari va turmush tarzi skiflarnikidan uncha fark kilmaydi. Ularning otlik va piyoda ko`shinlari bo`lib, otda ular kamon, nayza va xarbiy chukmorlar bilan jang kiladilar. Ularning xamma narsalari oltin va misdan ishlangan. Chukmor, o`k va nayzalar uchlari misdan ishlangan, ularning ust-boshlar oltin bilan nakshlangan. Ular otlarining egar jabduklarini xam ust-boshlari kabi oltin bilan bezatilgan. Temir va kumushdan yasalgan buyumlar ularning ro`zgorida ishlatilmaydi, chunki bu metallar massagetlarning yerlarida umuman uchramaydi, ammo oltin va mis ularda juda ko`p». Yukori kayd kilinganidek, eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyoda kadimgi ajdodlarimiz saklar, massagetlar, sugdlar, daxllar yashaganlar. Ular mexnatkash, erksevar va jasoratli bo`lishgan. Ovchilik va

www.arxiv.uz dexkonchilik bilan shugullanib, turli xunarlarni egallashgan. Shuni aloxida ko`rsatib o`tish lozimki, kadimgi ajdodlarimiz xotin-kizlari xurmat kilib, ularga izzat-ikrom bilan karashgan. Chet el boskinlariga karshi kurashda ayollar xam erkaklar katori bir safda kurashishgan. Malika Sparetra va Tumaris shunday jasur ayollar ediki, ular xakidagi rivoyatlar xanuzgacha el ogzidan tushmaydi. Ular xakida xozirgi paytda poemalar, kissalar bitilgan, undash tashkari Tumaris xotirasiga bagishlab, xozirgi paytda mamlakatimiz xotin-kizlari uchun xar ikki yilda bir marta milliy xalk o`yinlarining 11 ta turi bo`yicha «Tumaris» festival o`yinni o`tkazilmokda. Janglardan birida SAK podshosi A.Morg Eron shoxi Kurush tomonidan asir olinadi. Bundan xabar topgan malika Sparetra erkaklar va xotin- kizlar aralash katta ko`shin to`plab, Kurush lashkarlariga xujum kiladi va erini tutkunlikdan ozod kiladi. Miloddan avvalgi 530 yilda Eron shoxi Kurush Markaziy Osiyoga xujum boshladi. U shunda birinchi bor massagetlar bilan to`knashadi. Malika Tumaris massagetlar yo`lboshchisi bo`lib u urushda, kon to`kishi istamagan, Eron shoxi Kurush esa boylikka, shon-shuxratga berilgan bo`lib, doimo urushga intilgan. Dastlabki jangda massagetlar Tumaris o`gli Sparganis kumondanligida boskinchilarni tor-mor kiladi. Shunda forslar xiylaishlatishadi. Ular massagetlarning may-sharob nimaligini bilmasligini paykab, bir joyda tayyor ozig-ovkat va ichimliklarga to`ldirilgan meshlarni kodirishadi. Soddadil massagetlar bu meshlardagi narsadan tatib ko`rishadi. Umrlarida sharob ichib ko`rmagan massagetlar uning ta`siridan mast bo`lib, xushyorlikni unutishadi. Forslarga xuddi shu kerak edi. Ular uxlab yotgan massagetlarni kirib tashlab, Sparganesni asir olishadi. Massagetlar sarkardasi o`ziga kelgach ko`liga kishan solinib, dushmanni asir xolda yotganini ko`radi. Sparganes ko`lini yechishni iltimos kildi. Kurush ijozat bergach, ko`llari kishandan bo`shagan yigit nomusi zo`rligidan yonida turgan sokchining xanjarini tortib olib, o`ziga uradi va xalok

www.arxiv.uz bo`ladi. O`glining o`limidan laxzaga tushgan Tumaris o`zini yo`kotmaydi. O`z o`gli uchun o`ch olaman deb xalkini kurbon kilishni istamadi. Eramizdan av. 529 yilda Amudaryo bo`yida shiddatli jang bo`ladi. Massagetlar nomus, erk va adolat uchun jang kilishdi. Forslar esa boylik uchun urush kilishdi. Uzok davom etgan jangda massagetlar galaba kozonishdi. Tumaris o`ldirilgan Kurushning kallasini kon to`ldirilgan meshga solishni buyurdi. – Ey Kurush- xitob kildi To`maris, - men kasamimni bajardim. Sen xech kachon inson koniga to`ymagan edi. Mana endi to`guningcha ich! kadim Moziy bitiklarni varaklagan insonlar dunyoning yarimini titratgan forslar xukumdori Kurush nomini emas, balki ona yurtini ximoya kilib boskinchilarni maglub etgan Massagetlar malikasi, magrur va ko`rkmas To`maris nomini uluglaydilar. Bundan kariyb VII asr burun yashagan insoniyatning ulug daxosi Dante o`zining o`lmas «iloxiy komediya» asarida turon malikasi jasoratini ilk bor she`rda madx etgan edi. Kurush ustidan galaba kozongan To`maris xakida, Dante biz-bugungi avlodlar yuragini xayajonga satrlarni bitadi: Paydo bo`lib go`yo daxshatli o`ch kilichi Kurushga xaykirgancha so`zlar To`maris! konga juda tashna eding, endi ich konxo`r! Xerodotning asarida Markaziy Osiyo xalklarining «Kserks» ko`shinlari ichida kadimgi dunyo tarixida mashxur bo`lgan Marafon va Salamin (yunon-fors urushlari) katnashganliklari xakida ma`lumotlar bor. Marafon jangida saklarning otlik ko`shinlari nixoyatda katta jasurlik ko`rsatganlar (Tarix. IX, 71). Saklar Markaziy Osiyo va kozogistonning toglari dashtlari va cho`llarida yashagan ko`chmanchi chorvador kabilalardir. Miloddan avvalgi VII- VI asrlarda ularga karindosh bo`lgan kabilalar kora dengizning shimoliy soxillaridan to Xitoy chegaralarigacha bo`lgan keng xududda joylashgan. kadimgi fors yozuvlari ko`chmanchilarni «Saka», «Shak» deb yoritadi, yunon tarixshunoslari esa «Skiflar», «sarmatlar», «Saklar», «Massagetlar», so`ngi davrlarda «Daxlar», «olonlar» deb ataganlar.

www.arxiv.uz Olimlar fikriga ko`ra, «Sak» so`zi-«kudratli, idrokli, epchil bo`lish», yoki «kuchli, azamat, mard» deb tarjima kilinadi. Saklarning kadimiy yodgorliklarida bronza va temirdan ishlangan xarbiy kurollar, zebu-ziynat buyumlari, mexnat kurollari va sopol idishlarda uchraydi. Xerodot saklarning yarog-aslaxa va ot-anjomlari xakida anik ma`lumotlar keltirgan. Ko`chmanchilarning mozor-ko`rgonlarida shu kurollar jumlasidan xarbiy boltalar, xanjarlar va bronza o`klari juda ko`p uchraydi. Saklarning o`klari bargsimon, ikki yoki uch kirrali bo`lgan, xanjar va kilich dastasining boshi yoysimon kayirib ko`ygan. Massagetlar, tadkikotchilar fikriga ko`ra, bu aynan sak kabilalarining yirik xarbiy-siyosiy uyushmasidir. Massaget so`zining ikki xil «ulug getlar» yoki «yirik sak o`rdasi» deb tarjima kilish mumkin. Oxirgi tushuncha «massaget» so`zi ma`nosiga ko`prok keladi. kadimiy Massagetlar ikkiga bo`lingan: Shimoliy saklar deb atalgan kismi, ya`ni bosh saklar Margiyonada shimoldan ko`chib kelgan bo`lsalar, ikkinchi kism saklar bugungi Murgob daryosida, voxasida yashar va ular uchli kalpok kiyardilar. Massagetlar kuyoshga siginardilar. O`tmish yunon muarrixlaridan Maksim Tirskiy massagetlar xakida yozar ekan ular «tanans» (ya`ni amudaryo) daryosini mukaddas deb, ma`lum kunda bu daryoda cho`milardilar deb axborot beradi. Forsiy shoxlardan biri Doro o`ziga bo`ysinmaganlarning tazirini bergach, urushkok ko`chmanchilar-skiflarning adabini berib ko`yishga karor kildi. Doro o`zining 700 minglik armiyasiga ishonar edi. Ammo ko`chmanchilarning adabini berish oson emas edi. Otda yurishda, nayza otishda ularga teng keladigani yo`k edi. Buni Doro tan olishni istamasa xam maslaxatchilari, doimo uni ogoxlantirib turardilar. Doroning bexisob ko`shini ko`chmanchi skiflar yeriga osonlikcha bostirib kirdi. Epchil va dovyurak skiflar Doro ko`shinlarini ko`p dogda koldirdi. U skiflar yeriga osonlikcha bostirib kirganidan xursand, ularning xiylasi Doroning

www.arxiv.uz tushuga xam kirmagan edi. Tunda kichik-kichik skif otryadlari eroniylarning oldingi kismlariga ko`kkisdan xujum kilib, kirib tashladilar. Pistirmalar eroniylar tinkasini kuritdi. Skiflar eroniy ko`shinlar turgan joylarni yondirib yuborar, yongin boskinchilarga talay tashvish va talofatlar yetkazdi. Skiflar urushi xakikiy partizan urushini eslatardi. Doro ko`shinlari borgan sari siyraklashaverdi. Baribir, ular skiflarni takib kilishni davom ettiradilar, ammo natija chikmadi. Doroning sabr kosasi tugab, skiflar shoxi Idanfrisga maktub yo`lladi. Maktubda bunday deyilgan edi: «Tentak, ikki yo`ldan birini tanla, imkoning bor. Ammo sen kochib yuribsan. Agar menga karshi turishga kuching yetsa, daydib yurishdan to`xta, men bilan jang kil. Agar zaifligingni tan olsang, kochib ovora bo`lma, yer-suvingni o`z sultoninga siylov kilib berginda, kelishuv bitimini tuzgin». Idanfris xam javobini kechiktirmadi: «Mening axvolim bunday shox! Men avvalari xam biror kimsadan ko`rkib kochmaganman. Xozir xam sendan ko`rkanim uchun kochayotganim yo`k. Tinchlik paytida kanday yo`l tutgan bo`lsam xozir xam shunday yo`l tutayapman. Sen bilan jang kilmaganimni boisi bunday: shaxarlarimiz yoki ekin ekadigan cho`llarimiz bo`lsaki, ularning talon- taroj kilishini va yakson bo`lishidan ko`rksak. Shu sabab sizlar bilan darxol jang boshladik. Agar jang kilishni juda istasangiz, otalarimizning kabrlarini topib, ularni oyok-osti kilishga urinib ko`ringlar, jang kilamizmi yo`kmi keyin bilasizlar. Bu jang xakida aytganim men o`z sultonim, xukmdorim deb Zavs bilan Zavs Gestiyani, skiflar malikasini xisoblayman. Senga esa siylov kilib, yer-suv o`rniga boshka narsalarni yuboraman. O`zingni menga sulton, xokim deb xisoblaganing uchun xali adabingni yeysan!». Idanfris magrurona javob bergan, aytganlari kuruk gap emas edi. Doro skif dashlarining ichkarisiga mushkul axvolga tushib kolgan kunlari skif shoxi istilochilarga galati sovga kush, sichkon, baka va beshta o`tkir o`k yubordi. Eroniylar sovganing ma`nosini chopardan xar kancha so`rab-surishtirmasin, bir xildagi javobni eshitishdi: unga sovgani topshirish buyurilgan xolos.

www.arxiv.uz Eroniylar sovganing sirli ma`nosini yechishga ko`p urindilar. Doro mugombirlik kildimi yo xakikatdan xam shunday tushundimi, sovganing ma`nosini o`z foydasiga xal kildi. Sichkon yer yuzida kun ko`radi va insonlarday yerda bitadigan noz-ne`matlardan baxramand bo`ladi, baka suvda yashaydi, binobarin, saklar o`zlarini yer suvi bilan eron shoxi ixtiyoriga topshirmokchilar. O`klar esa skiflarning eronliklar oyogi ostiga kurollarini tashlab taslim bo`lganini bildiradi. Skiflar sovgasini bunday sharklashga ba`zilar ishonishmadi. Fakat Doroning maslaxatchisi Gobri juda to`gri sharxladi: Sovga skiflarning sharti bo`lib chikdi: «Agar siz, eroniylar, kush kabi uchib goib bo`lsangiz, yo sichkon kabi yer tagiga kirib ketsangiz, yo kurbaka kabi botkoklikka sho`ngimasangiz, u xolda o`klardan shikast yeb shu yerlarga kolib ketasiz» (V.Drachuk, Darogami tisyacheletiy-M.1976. 34-bet). Gobri xak bo`lib chikdi. Eroniylarning kuchi borgan sari kamaydi. Kun botmay, Doro sharmandalarcha orkaga chekindi. U shiddan bilan xujum kilib, yana allakayokdadir bir pastda goyib bo`layotgan skif otliklarining do`ldek o`k yogdirishiga bardosh berolmadi. Kutilmagan vokea yuz berdi. Doro podshoxligi sharmandalarcha maglubiyatga uchradi. Skiflar va ularni shoxi Idanfris olamshumul galaba kozondi. Abulkosim Firdavsiy «Shoxnoma» sining bosh kaxramoni seystonlik baxodir Rustami Dostondir. Shuni kayd kilib etmok kerakki, seystonliklarning ajdodlari-saklar eron mifologiyasi, afsona va kaxramonlik rivoyatlari paydo bo`lgan davrdan ancha keng Seystonga ko`chib kelgan edilar. «Shoxnoma»da esa seyston baxodirlari, ayniksa Rustami Doston asosiy rolni o`ynaydi. «Shoxnoma» da Rustam eng mashxur eron paxlavoni. U eron xarbiy kuchlarining tayanchi, o`z vataniga cheksiz sadokati bilan yakkol ko`zga tashlanib turadi. Firdavsiy Rustam portretini juda yirik va ulkan kilib tasvirlaydi, uni yirik planda ko`rsatadi. Masalan, u bo`kirsa toglar larzaga keladi, yurganida zalvoridan

www.arxiv.uz oyogi toshga xam botib ketadi, o`tirgan chogida xam bo`yi xammadan baland va xokazo. Rustam yengilmas va magrur tabiatli baxodir, ammo o`z podshoxiga chin dildan sadokatli. U o`z vatani, o`z xalkining balogardoni bu yo`lda u xech kachon kattol jangdan tab tortmaydi, ammo shu bilan birga u xarbiy nayranga xam usta. Masalan. Uz o`gli Suxrob bilan bo`lgan jangda unga kuchi yetmadi, jangning ikkinchi kuni Suxrobning zarbi bilan otidan uchib tushgan Rustam xiyla ishlatib yolgon bilan o`limdan kutulib koladi. Xali ish ko`rmagan yosh Suxrob bu aldov so`zlarga ishonib yengilgan rakibini ko`yib yuboradi. Ammo ertasiga u xuddi shunday vaziyatda xarbiy shuxratga berilib ketgan otasining raxmsizligidan xalok bo`ladi. (Abulkosim Firdavsiy. Shoxnoma. Birinchi kitob-T.G.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti. 1975-14-15 betlar). ZARDUSHTIYLAR. Miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmida Markaziy Osiyo zardushtiylik dini keng tarkaldi. Bu dinning asoslari ibtidoiy jamoa sharoitida, odamlar tevarak atrofidagi tabiatni iloxiylashtirirgan bir davrda vujudga keldi. Zardushtiylar o`shanda olov (kuyosh) ga, yer,suv, oy, yulduzlarga siginganlar va ularni mukaddas deb bilganlar. Zardushtiylar dinining nomi ushbu din asoschisi Zardusht (turli tillarda Zaratushtra, Zoroastr) ismidan olingan bo`lib, u Sharkning birinchi faylasufi, iotigi, shoiri, donishmandi, xalk doxiysi xisoblanadi (eramizdan oldingi 589-512 yillar). «Avesto» zardushtiylik dinining mukaddas kitobi bo`lib, uning ilk saxifalari Zardusht tomonidan 548-519 yillar orasida Amudaryo soxillarida yaratilgan. Keyinchalik Eronda otashparastlik dinining o`lamo—koxinlari tomonidan to`ldirilib, takomillashtirilgan. Bu kitob 12 ming xo`kiz terisiga bitilgan.

www.arxiv.uz «Avesto» ning «Vandidod» kismining 5 va 17 boblarida doimiy badantarbiya bilan shugullanish, kunda yuz-ko`lini bir necha marta yuvish, sochni toza tutib, tirnoklarni tez-tez olib turish tavsiya etiladi. Inson me`yori bilan doim tuk yurishi, ko`prok go`sht iste`mol kilish lozimligi o`ktirilgan. Tarbiya xayotining eng muxim tirgagi (tayanchi) bo`lib xisoblanishi lozim. Xar bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki. U avvalo yaxshi kishini va so`ngra esa yozishni o`rganish bilan eng yuksak pogonaga ko`tarilsin. Xar bir inson (zardusht), kuniga besh marta yuvinib, poklanib kuyoshni olkishlab siginishi shart. Markaziy Osiyo xalklarining dastlabki yozma yodgorliklaridan biri sanalgan «Avesto» da ajdodlarimizning kadimgi axlokiy-didaktik karashlari, ta`lim-tarbiya gakidagi fikrlari, ayniksa salomatlik, bakuvvat bo`lishlik xakida o`z ifodasini topgan. «Avesto» dagi ma`lumotlarga ko`ra, ikki kuch, yaxshilik va yomonlik kuchlari mavjud bo`lib, ular bir-birlariga adabiy murosasizdirlar. Yaxshilik kuchlarida insonlarni yuksak fazilatlariga asoslanib jismoniy axlokiy, akliy, tabiatni ximoya kilish kabi go`zallikka doir juda ko`p muammolar mujassamlashgan. Jumladan, zardusht munojotlarida Yazdondan yerda dexkonchiligu chorvachilikni rivojlantirish uchun kishilarning tetik, soglom, bakuvvat bo`lishini ta`minlashi iltijo kilingan. Yaxshi ish. Yaxshi xulk. Yaxshi odat ularda barkaror bo`lishi tilangan. Shuningdek, «Avesto» da oila gigiyenasi, atrof-muxitni, axoli yashaydigan joylarni toza tutish, kucha xovli, suv xavzanari, arik va chashmalarni iflos kilmaslik xakida maxsus boblar mavjud. Undan tashkari, «Avesto» da bemorlarni davolashning turli usuli ko`rsatilgan. Ulardan oila, shaxsiy gigiyena xamda kiz va o`gil bolalarni parvarishlar, tarbiyalash koidalari xakidagi fikr muloxazalar xam o`z axamiyatini yo`kotmagan. Grek-Baktriya davlatida jismoniy tarbiya.

www.arxiv.uz Markaziy Osiyoning eramizdan avvalgi 1-ming yillikning o`rtalaridan boshlab dastlab axamoniy imperiyasiga kirishi, keyin Iskandar Zulkarnaynga bo`ysundirilishi maxalliy elatlarni uzok o`lkalar bilan alokalarni kuchaytirishga olib keldi. Tarixiy ma`lumotlarga karaganda Markaziy Osiyoliklarning vakillari Eron podsholari Doro va Kserksning Yunonistonga karshi yurishlarida ishtirok etganlar. Saklarning ancha kismi eronliklarning xarbiy kemalarda xizmatda bo`lganlar. Markaziy Osiyodan chikkan kishilar, chunonchi, xorazmliklarni xatto janubiy Misrda xam uchratish mumkin edi. Markaziy Osiyoning boy madaniy merosi zaminida o`ziga xos etnik jarayonini yuzaga keltirgan Kushon va xorazm davlatlari ancha gullab yashnagan. Bu davlatlardan juda ko`p va xilma-xil obidalar paydo bo`lgan. Ko`p elatli Xorazm Iskandar Zulkarnay istilosidan keyin xam, axomoniylar imperiyasi davridagidek, o`z mustakilligini saklab kolgan. Ko`kcha dengiz madaniyatiga oid Chirikrabot ko`rgonlarining biridan topilgan skif (apasiyak) jangchisining temirdan yasalgan sovuti Iskandar yurishlari davriga oid eng kadimgi shu xildagi kurol-aslaxalardan xisoblanadi. Markaziy Osiyo xududining axomoniylar asoratidan batamom ozod bo`lishi bu o`lkaning makedoniyaliklar Iskandar Zulkarnayn (Ikki shoxli) tomonidan egallanishidan boglikdir. Yunoniston shoxi Filip II va Elippi shoxining kizi Olimpiadadan tugilgan Iskandar otasi o`ldirilgan vaktda 19 yoshda edi. Otasi uning tarbiyasiga katta e`tibo berdi, uni 13 yoshda buyuk olim Aristotel tarbiyasiga berdilar. Olim Iskandarga falsafa, etika, yunon adabiyoti, san`ati, tibbiyot fanlari, geografiya va boshka fanlardan sabok berdi. Taxtni egallagan Iskandar o`z rakiblari va taxtga da`vo kilishi mumkin bo`lgan barcha erkak zotini kilichdan o`tkazdi va mutlok xokim bo`lib oldi. Iskandar 22 yoshida jaxon saltanatini tashkil kilishga bel bogladi. Miloddan avvalgi 334 yilda 30-ming piyoda, 5-ming otlik askar 160 kema bilan kurollanib,

www.arxiv.uz Suriya, Shom yurti, Finikiya, Misr, Eron, Turon va Xindistonni egallab buyuk saltanat barpo etdi. Iskandar Zulkarnayn yurishlari xakida keng va to`lik ma`lumotlar Kvint Kursiy Ruf va Yunon Arrian asarlarida saklangan. Arrian (miloddan 90-95 –175 yillar) «Iskandar onabasisi» degan asarning muallifidir. Anabasis-bu «davlat ichkarisiga dengizdan uzoklashagan xarbiy yurish» yoki «Iskandar yurishlari» deb tarjima kilinadi. Kursiy Ruf (miloddan av. 1 asrning oxiri-milodiy 1 asrning o`rtalari) «Makedoniyalik Iskandar tarixi» nomli kitobini yaratgan. Arrian, III kitob, IV, 15.4. «Shu paytda Iskandarning oldiga bir yarim ming chavandozlarga yoo`lboshchi bo`lib Xorazmliklarning podshosi farasman yetib keldi. U kolxlar va amazonka kabilalariga ko`shni bo`lib yashaganligi xakida xikoya kilib, Iskandarning amazonkalar, konxlar va Eviksin dengizidagi kabilalarini istilo kilish istagi bo`lsa, yoo`l ko`rsatuvchi bo`lishga va ko`shinlarni yurishlari uchun barcha shart-sharoitlar yaratib berishga xayrixox ekanligini bildirdi. Iskandar Doroning 100 minglab muntazam ko`shinlarga karshi kurashdan ko`ra Spitamen boshchiligida bosh ko`targa xalk kasoskorlariga karshi kurashish kiyin ekanligini tushunib yetdi. Chunki, ko`lga tushmas Spitamen dushman kutmagandan xali u yerda, xali bu yerda paydo bo`lar va makedoniyaliklarga ofat talofat keltiradi. Jumladan Kursiy Ruf Spitamen faoliyati bilan bglik kuyidagi misolni keltiradi: «Jangchilarning chakkonligi otlarning tezligiga mos edi». Uning asarida Spitamen jismonan bakuvvat, jasur, mard va tadbirkor bir kimsa suratida tasvirlangan. Dastlabki paytda «Iskandar Spitamenga katta-katta va`dalar beradi. Xatto Sugdiyona xokimligini in`om etmokchi bo`ladi. Spitamen esa vatanfurushlik kilgandan ko`ra, o`limni avzal biladi». Kursiy Ruf «Iskandar Zulkarnayn tarixi» asarida skiflarning jasurligini va mardligini ta`riflaydi. Uning yozishicha Iskandar skiflarning katta bir guruxining asir oldi. «Jismoniy jixatdan bakuvvat bo`lgan skiflardan 30 kishini o`limga maxkum etganda, ular o`limdan xam ko`rkmasdan, xalk ko`shiklarini

www.arxiv.uz baralla aytib, xursand bo`lib borardi», deydi u. Skiflarning mardligiga koyil kolgan Iskandar asirlarni o`limdan saklab kolib, xibsdan ozod kiladi. Miloddan avvalgi IV asrning oxiridan III asrning o`rtasigacha Baktriya Salavkiylar davlat tarkibida bo`ldi. Miloddan av. 3 asrning 50 yillarida Slavkiylar davlatidan Yunon-baktriya davlati ajralib chikdi, uning xududini Bakriya o`lkasi, ya`ni Surxondaryo, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afgoniston tashkil etgan. Ayrim manbalarda ta`kidlanishicha, dax kabilasidan boshka manbalarga ko`ra shak, uchinchisi bo`yicha baktriyalik umuman, Markaziy Osiyoning kadimgi xalklaridan birining vakili bo`lgan Arshak ismli kishi parfiyaliklar ko`zgoloniga boshchilik kildi. Natijada Parfiya va Slavkiylar davlatidan ajralib chikdi. Sinfiy tabakalanish jarayoni xakida ko`shin tartibiga karab xam xukm chikarish mumkin. Otliklar oksuyaklar vakillaridan, piyodalarni tashkil etuvchi kamonchilar oddiy xalkdan iborat bo`lgan. Miloddan av. II-I asrlarda Markaziy Osiyo xududida yunon-makedon xukmronligi inkirozga yuz tutadi, ular massagetlar ittifokining maxalliy ko`chmanchi kabilalari tomonidan tugatilgan. Yukoridagi sinfiy tabakalanishga suyangan xolda kuyidagicha xulosa chikarish mumkin. Otlik oksuyaklar bolalarining yoshlikdan jismoniy jixatdan bakuvvat, ko`rkmas, dovyurak, chakkon, kuchli va chidamlilik sifatlarini tarbiyalashga aloxida e`tibor berganlar. Lekin jismoniy tarbiyaning barcha ko`rinishlari bevosita xarbiy ish bilan uzviy alokada olib borilgan. Oksuyaklarning bolalari yoshiga mos jismoniy mashklar, tegishli xarbiy kurol aslaxalari yasalgan, ular tajribali, o`z ishining moxir ustasi bo`lgan ustozlardan sabok olganlar. Yosh ulgayishi bilan xarbiy-jismoniy mashklarning mazmuni va moxiyati xam murakkablashib borgan. Ularga chavandozlik sirlari (otda yurish, xarakatlanish, poyga, kamondan o`k uzish, kilichbozlik, nayzabozlik kamon tashlash, cho`kmorni ishlata bilish) o`rgatilgan va mashk kildirilgan. Ov kilish, xukmdorlarga xos muammolar, bazm xakida, sipoxlik va saloxlik ilmi xam o`rgatilgan. Lekin barcha

www.arxiv.uz ilmlar aloxida ajratilgan joylarda, maxsus jixozlangan maydonlar, uy, xonalarda olib borilgan. Yosh zodagonlar o`zlarining yetilish davriga karab sinov topshirganlar. Sinov kuni katta tantana kilingan, erishgan muvaffakiyatlariga karab sinov topshiruvchilar va ularning ustozlari munosib sovrin bilan takdirlanganlar. Ular xayotning navbatdagi pogonasidan joy olganlar.

www.arxiv.uz Kang, Davan va Kushon davlatlarida jismoniy tarbiya. Vatanimiz tarixining miloddan av. III-I asrlari va milodimizning IV asrlarigacha bo`lgan xujjatli ma`lumotlarga asosan Xitoy manbalariga alokadordir. Chunki, «Avesto» va Xind xalkining «Maxobxorat» va boshka ba`zi bir asarlarni xisobga olmaganda bu davrga oid boshka tarixiy manbalar yo`kdir. Jumladan, Xitoy tarixchisi Sima Szyan miloddan avvalgi II asrning so`ngi choragida Markaziy Osiyoda bo`lgan bir Xitoy va sayyoxining so`zlariga asoslanib, bu yerda axolisi (yuyechjiga) o`xshash Kangyuy nomli katta ko`chmanchilar davlati bo`lganligini xabar kildi. «Avesto» va «Maxobxorat» da xam sak (shak) toxarlar va kangarlar yashagan Kang davlati xakida eslatib o`tiladi. Ma`lumotlarga ko`ra Kangyuy yoki Kang S.P. Tolstovning fikricha, kadimgi xorazmdir. Miloddan av. II-I asrlardan ushbu davlat xududi O`zbekiston va korakalpogistonning xozirgi xududiga deyarli to`gri keladi ( Fargona va Surxondaryodan tashkari). Miloddan av. 170 yillar atrofida Kangaga Yunon-baktriya davlati parchalanishi tufayli Sugdiyona, keyin Choch ko`shildi. Birlashgan davlat Xitoy manbalaridan Kangyuy deb ataldi, U 7 asr yashagan. «Kangli» so`zining kelib chikishi xakida xalk rivoyatlari bor. Jumladan, Rashididdin (XIII asrning ikkinchi yarmi) «kangli» so`zining kelib chikishini afsonaviy shaxs bo`lgan Uguzxon bilan boglaydi. Rivoyatlarga ko`ra, Uguzxon o`z urug-aymoklari bilan urushib yurgan kezlarida ko`lga kirgizgan boyliklarni tashish uchun arava yasatdi. Arava Turkiy tilda «Kangil» deyilgan ekan, Shuning uchun xam Uguzxon va unga karashli kishilar Kangli nomi bilan ataganlar. Kangyuyliklar o`k-yoy nayza va uzun kilich bilan kurollanishgan. Jangda ogir sovut kiygan va zirklangan otga mingan chavandozlar zich saf bo`lib borishgan. 1984 yili Xo`jandlik A.Aminov tomonidan Sirdaryodan topilgan kadimgi dubulga yukorida aytib o`tganlarimizga misol bo`ladi. Dubulganing zirxi ko`sh kavat bo`lib, turli metall kotishmalaridan ishlangan. Mutaxxasislar uni yasash uchun maxalliy xom ashyo, jumladan, koramozor rudasi asosiy maxsulot bo`lib xizmat kilgan, deb taxmin kiladilar. Ko`xna tarix xunlar deb atalishi bir toifa xalk (miloddan 3 asr avval) misli kurilmagan darajada kuchayganidan shoxidlik beradi. Ular miloddan burungi 209 yildan milodning 216 yiligacha 500 yil xukm surgan kudratli Xun imperiyasining vujudga keltirdi. Ana shu ulug Xun tangri kutligini xarbiy saloxiyatda o`z zamonasida tengi yo`k sarkarda, siyosiy diplomatiya va davlat tuzumini mukammallashtirishda misilsiz istyedod egasi bo`lgan jangovor va oliyjanob bir inson, izzat-xurmatda tangrining magrur o`gli deb atalmish bir zot tugildi, u Botur tangri kut yoki Ugizxon edi. O`gizxon otlik ko`shinni shunday tayyorlaydi. «.. Uni xun otlik ko`shinlarini tashkil etib mashk kildirib janga tayyorlashga ko`ydi. Bunday yaxshi imkoniyatga ega bo`lgan Botur darxol ovozli

www.arxiv.uz o`k-yoy kashf kiladi. U o`zi mashk kildirib, urush-koidalarini o`rganayotgan xun otlik jangchilariga bundok: «Tangri nomi bilan aytay: men mana shu ovozli o`k- yoyimni nimaga karatib otsam sizlar xam kilcha ikkilanmasdan, shu narsani nishonlab, o`k uzasiz, bunga xilov ish kiladigan bo`lsangiz, xammalaringizni boshlaringizni olaman». Bir kun Ugizxon ovozli o`k-yoyini minib yurgan tulpor otga karatib otadi. Lekin jangchilar u yaxshi ko`radigan tulporni nishonga olishga ko`zlari kiymay turib koladilar. Shunda Ugizxon kilcha raxm kilmasdan buyrukni bajarmagan jangchilarni boshini oladi. U yana yukoridagi buyrukni takrorlab, bundan keyin karshilik kiladiganlarning takdiri o`lim bilan tugashini eslatadi va otlik jangchilarning va`dasini oladi. Oradan ko`p o`tmay Botur o`zi yaxshi ko`rgan go`zal olchasini (xotinini) nishonlab, ovozli o`k-yoyini otadi buni ko`rgan jangchilar bergan va`dalarini bajarishga ikkilanib koladilar. Lekin Botur so`zidan kaytmaydi. Bu jangchilar xam boshlaridan ayriladi. Ikki fojiadan sabok olgan boshka jangchilar Boturning buyrugiga bo`sunadigan bo`ladilar. kadimgi Fargonaning tarixi xakida Xitoy manbalarida Davan davlati bo`lganligi tilga olinadi. Bu davlatning miloddan avvalgi II-I asrlarda kudratli davlat uyushmasi bo`lgan. Antik tarixchilarning ma`lumotlariga asoslanadigan bo`lsak kadimgi Fargona davlati-Davan davlati miloddan av. II asrda emas, balki ancha ilgarirok, taxminan IV-III asrlarda paydo bo`lgan. U paytda u Parkana davlati deb atalgan. Chjan Szyanning Davan davlatining xarbiy kudrati xakidagi ma`lumotlarga karaganda, bu davlat 60-ming ko`shinga ega bo`lgan, Piyoda askarlar oddiy kurollar bilan kurollangan, otlik ko`shinlarning xarbiy maxoratda tengi bo`lmagan. Davan suvoriylarning chopor ot ustida turib orkaga kayrilib kamondandan uzgan o`klari xar kanday dushmanni xam dogda koldirga. Vodiyning xatto ayyollari xam kamondan o`k uzish va moxirlikda erkaklardan kolishmagan. Xitoy tarixchilarning guvoxlik berishicha, xitoy xukmdorlari bir necha bor bu davlatni bosib olmokchi bo`ladilar, birok ularning xarakatlari bexuda ketadi. Ularning ko`prok Fargonaning nasllik otlari kiziktiradi. Otlar naslining biriga xatto ular «Samoviy» deb nom berganlar. Samoviy otlar barkamol va go`zal ko`rinishga ega bo`lgan. kadim Fargonada «samoviy» otlar zotidan tarkalgan nasldor otlar parvarish kilingan. Rivoyatlarga ko`ra, Dovon atrofida toglarda yovvoyi otlar yashagan. Ularni tutish va ko`lga o`rgatishning iloji bo`lmagan. Shuning uchun zotdor biyalarni tanlab, o`sha toglarga xaydab yuborganlar. Biyalar va yovvoyi aygirlardan-«samoviy» otlar tarkalgan. Tyan-Shan xitoy tilida «samoviy toglar» deb tarjima kilingan. Bu nom otlarga xam o`tgan. Miloddan av. II asr oxirida bu naslli otlar ovozasi xitoygacha borgan. Ularni «kanotli otlar» xam deyishgan. Chopganda ularning badanidan ter o`rniga kon tomchilari ko`ringan. Miloddiy I-IV asrlarda xukmronlik kilgan Kushon podsholigi butun Markaziy Osiyo xalklarining iktisodiy va madaniy tarakkiyotida muxim rol

www.arxiv.uz o`ynagan davlatlardan biri xisoblanadi. Kushon podsholigi massaget kabilalariga kirgan toxar uruglaridan birining nomi bilan atalgan. Kanishka davrida ijtimoiy munosobatlar yuzaga kelgan kuldorli tuzumi shakliga kirgan, bu tuzumda asosiy sinflar kullar va kuldorlardir. O`z navbatida bu yerdan topilgan yuksak san`at namunalari G.A.Pugachenkovaga Shimoliy Bakriyada (geografik o`rniga ko`ra Surxondaryo viloyati va Janubiy Tojikiston respublikasi xududlarida) Kushon davrida o`ziga xos badiiy san`at maktabi mavjud bo`lgan degan goyani ilgari surishga imkon berdi. Bu davrda fil suyagidan xam xilma-xil buyumlar ishlangan. Bular tepa kismida va musht shakllari o`yib ishlangan bigizlar, shoxmot donalari singarilardir. Ayriton va Dalvarzintepadan topilgan miloddiy I-II asrlarga mansub shoxmot donalari bu kadimiy o`yinning paydo bo`lishini kariiyb ikki asrga kadimiylashtiradi. (Annayev T. Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavxalar- T.A.kodiriy nashriyoti, 1997-46 bet). Abulkosim Firdavsiy shatranj va nard o`yinining paydo bo`lishi xakida to`xtalib o`tadi. «Shoxnoma» da xikoya kilinishicha, Xind rojasining elchisi nomani olib eron podshoxi Nushinravonga beradi va deydi: «kancha sarf etib davlat, ranj, bir xunar yaratdik, nomidir shatranj. Kimki bilimdan lof ursa yoki ochsa, amir kiling shatranjda o`zin ko`rsatsin. Uning taxtasida san`at muxayyo bo`lib, xar bir muxrasining bir ma`nosi bor. Avvalo xar bir donasin bilmok kerak yurish yo`lin va tutgan xonasin piyoda kaysiyu kaysi fil, sipox, kanday yurar farzin, asbu, ruxu shox? Bu ajib o`yinni agar bilishsa, bilishib, bir-birini mot xam kilishsa». Donishmand vaziri olam Buzurj- mexr xindlar yaratgan shatranj o`yinining siru-asrorini ochib beradi: «Ul dono taxtada jangox yaratibdi, lashkar o`rtasida podshox yaratibdi. Shoxning o`ng-so`lida ko`shin saf tortib, piyoda oldinga tartib ila chikadi. Okilona dastur shoxning ko`lida, raxnamolik kilur urush yo`lida. Fillar ikki yonda jangga shay bir-biri uchun madad anglagan. So`ng otlar kirishar jangga ro`y-rost ikki pokiza dil ustida sarboz. Yana bir-biriga kamti turar rux aks etib bastida kat`iyat, shukux («Shoxnoma»). 111 kitob. 252-254 betlar). Shu asnoda Buzurch mexr akilini ishga solib nard o`yinini ixtiro kiladi. Muxralar yasatdi suyak va toshdan bir-biridan a`lo yaraklar boshdan. Shatranj kabi bunda xam bir xarbiy maydon mavjud bo`lib ikki yov bir-biriga zarba berishga tayyor turadi. Ikki lashkar 8 kismdan edi, barchasi jang talab, ko`rkmas askar. To`rt tomon lashkar maydon go`yo tang, ikki shox savlatla turishar bashang. Ikkisi yuzma-yuz urush boshlagay, bir-birin zabtiga xuruj boshlagay. Xamisha oldinga borur sipoxi, yo`lini chalgitadi ikkala shoxi. Shoxlar gox u yogda, goxo bu yogda, xuddi urishganday gox cho`l, gox togda. Ma`bodo bir tanni ikki tan olur, lashkardan ul yolguz sanalur. Shu alfoz bir-birin maxv etmok uchun, ko`shinlar maydonga tashlaydi kuchin. (254-255 b). kora dengiz shimolidagi kadimgi makbaralarning biridan topilgan sovut koldiklari va shunga o`xshash xarbiy asloxalar, jangchilar rasmi solingan tangalar Markaziy Osiyoning janubida va Xindistonning shimolida mavjud bo`lib, Chirikrabot sovutiga nisbatan ancha keyingi davriga oiddir. Bunday sovutlarni

www.arxiv.uz taktik jixatdan ancha kuchli bo`lgan ko`p mingli massaget jangchilari kiyib yurgan. Xitoy manbalarida «katta yuechji» deb atalgan massagetlarda ogir kurol-aslaxa bilan kurollangan otlik ko`shinlar ko`shni mamalakatlarga xavf tugdirib turganliklari yozilgan. Tadkikotchilarning fikricha, dastaval Xorazmda paydo bo`lgan bunday otlik ko`shinlar bilan jang kilish taktikasi sarmat-olamlar orkali Sharkiy Ovropaga undan Rimga, sharkda esa xunnlarga o`tgan. Eramizdan avvalgi birinchi asrda parfiyaliklarning MARV temirchilari ko`li bilan yasalgan sovut kiygan otlik ko`shin bilan rimliklarni karshi Karr yakinida jangda katnashganliklarini yunon muarrixlari xabar kiladilar. Baland, bakuvvat, chidamli otlarning asl zoti o`sha davrlarda massagetlar o`lkasidan Muguliston, Xitoy va Janubiy Sibirga tarqala boshlagan. Eramizning I-IV asrlarida Markaziy Osiyo keng xududni egallagan kudratli Kushon davlatiga kiradi. Kushonlar dastlab kobul voxasini va Kashmir viloyatini, keyin gunn kabilalari yurishlaridan ancha bo`shashgan Kangyuyning janubiy kismini va Xindistonning Benaresini bosib oladilar. Kushon imperiyasi Kanishka xukmronlik kilgan davrda (78-128 yillar) o`zining eng gullagan «Shak davri» nomi bilan Xindiston tarixiga kirgan. Iste`dodli sarkarda va davlat arbobi Kanishka o`z imperiyasi chegarasini janubiy Turkmaniston va Xindiston tomon kengaytirib, poytaxtni Peshovorga ko`chiradi. III asrdan boshlab Imperiya chukur inkirozga uchraydi uning ayrim kismlari, jumladan Fargona va Xorazm ajralib: mustakillikka erishadi, o`z tangalarini chikara boshlaydi. Oqibatda buyuk imperiya yemirilib eron podshoxligi sosoniylar sulolasi tomonidan qisman bosib olinadi.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O`zbekiston kelajagi buyuk davlat, T., «O`zbekiston» 1992 y. 2. O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, T., «O`zbekiston» 1992 y. 3. O`zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to`g`risidagi qonuni», T., «O`zbekiston», 1992 y. 4. Ismoilov R., Sholomitskiy Y., O`zbekistonda fizkultura tarixi, o`quv qo`llanma, T., «O`qituvchi», 1969 y. 5. O`zbekiston tarixi va madaniyati, T., «O`qituvchi», 1992 yil. 6. Jismoniy tarbiya tarixi, darslik (tarjima) T., «O`qituvchi» 1968 y. 7. Istoriya fizichiskoy kulturi i sporta, ucheb. dlya IFK, N., «FIS», 1983 g. 8. Abdumalikov R., Eshnazarov J.E., Akromov A.K., Jismoniy madaniyat va sport tarixi, dasturnoma, T., RO`MM, 1993 y.

O'xshashlar

Katta yoshlilar jismoniy tarbiyasi

Sog’ligi zaif o’quvchilar jismoniy tarbiyasi

Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati

Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Jismoniy tayyorgarlik Voleybol