Моделлаштириш усуллари - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Моделлаштириш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Моделлаштириш усуллари Режа: 1. Спорт амалиётида моделлаштириш усулини қўллаш 2. Кучли спортчиларнинг модел характеристикаси (моделнинг асосий таркибий қисми )

Охирги вақтда спорт соҳасини моделлаштириш масаласи спорт фанининг истиқболли соҳаларидан бири бўлиб қолди. Моделлаштириш усули илмий назарий тушунча каби шаклларни тиклашнинг ёки жисмларнинг баъзи хоссаларини ва ҳодисаларни ўрганишни ёки такрорлашни ўз ичига олади. Бу объектларнинг (жараёнларнинг) хусусиятларини, уларнинг модели бўлган бошқа объектлар ёрдамида тадқиқ қилишдир. Инсонлар кўпдан бери моделлаштиришни билиш воситаси деб келганлар ва ўз фаолияти давомида ноаниқ-ликка учраб, биринчи навбатда бу ноаниқликни ўзи учун аниқ бўлган ҳодисага солиштирганлар. Ноаниқликдан аниқликка солиштириш иккиламчидан бирламчига кўчиш ҳодисасидир, яъни бошқача қилиб айтганда бу аниқлик ноаниқликнинг модели сифатида қатнашади. Билимларни маълум муносабатларда бир-бирига ўхшайдиган бир жисмдан бошқа жисмга бундай ўтиши, логикада аналогидан келиб чиққан ҳолда хулоса чиқариш деб ном олган. Моделлаштириш усули ўрганилаётган объект ҳақида тўғридан тўғри муносабатда эмас, балки моделга ўхшашлик ҳодисасини ўрганиш йўли орқали билим олишга йўл қўяди. Шундай қилиб, билимнинг субъекти ва объект ўртасидаги оралиқ занжир бўлиб модел туриши моделлаштиришнинг ўзига хос хусусиятидир. Ҳозирги вақтда усулни моделлаштириш мураккаб бошқарувда, асосан биологик тизимда «асосий қурол» сифатида қаралади (С.Л.Оптнер–1969; М.Б.Блауберг, Э.Г.Юдин – 1972; Д.М.Гвишияни, А.А.Новиков – 1973; В.В.Петровский – 1976; Ю.Г.Антомонов– 1977). Усулни моделлаштириш аниқ фанларда хусусан кибернетикада, биологияда, тиббиётда, педагогикада, спортда қўлланилади. Ҳамма моделлар ташкил топишига қараб туркумларга бўлинади.

Туркумларга бўлишни ташкил қилишда материалистик тушунча модели восита сифатида акс этади, у ёки бу воқеаликни тиклашда яна ҳам чуқурроқ билим олишга қаратилади. Шунингдек, Б.А Глинский, Б.С Грязнов, Б.С Дынин ва Э.П Никитин моделнинг одамдаги бўлиниш билан бир қаторда ишлаб чиқилган томон характерини хисобга олиб, турларда бўлиниш усулини амалга оширган ҳолда қуйидаги модел турлари таклиф қилади. 1) с убстанционал ; 2) с труктуравий ; 3) функционал ; 4) аралаш ; М устақил бўлмаган 4 - гуруҳни чиқариб ташлаганимизда, қолган 3 та модел муҳим мураккаб системани характерини ёритишга тушунча беради. 1) материал ёки субстрат яъни, тизимда хосил бўлган элементлр тўплами. 2) структураси яъни, элементлар орасидаги алоқалар ва муносабатлар йиғиндиси. 3) функциялар яъни, ташқи шароитда тизим ҳолатини бир бутунлиги. А.Н Кочергин моделлаштиришни 3 турга ажратади : 1) функционал – тимсол хулқ – атворини ўхшатиш ; 2) ахборотли, тимсолда ўтаётган жараёнларни фақат ахборот томонларини ўхшатади ; 3) субстрат - структурали, фақатгина тимсол хулқ-атво - рини эмас, балки унинг моддий асосини ҳ исобга олади, яъни структурани ва субстратни. Илмий адабиётларда модел ва моделлаштиришнинг яна бир неча турлари келтирилади (Ю.А Жданов–1960; Л. Вальт– 1869; В.А Веников– 1961; И.Б Новик– 1980). Муаллифлар томонидан таклиф қилинган бу тур - ларнинг орасида жуда катта фарқ мавжудлигига қарамасдан, спорт фаолиятини ишончлилигини моделлаштиришда уларни қўллаш соҳасини аниқлаш мақсадга мувофиқдир.

1. Спорт амалиётида моделлаштириш усулини қўллаш Модел нима деган саволга тўлиқ жавоб олиш учун қатор тадқиқотчилар, академик П.К Апохиннинг тўлиқ тас - диқланган функционал тизим назариясига таянадилар. Мазкур назарияга мувофиқ биологик тизимлар «воқеаликни олдиндан акс эттириш» имкониятга эга. Бу шунда акс этадики, ҳамма мақсадларни амалга ошириш учун, охирги натижа тасаввур қилинади, яъни мақсад ҳодисаси. Охирги натижага эришиш учун, организмни программа ҳодисасини шакллантиради. Спортчи моделини яратишда ва режалаштирилган спортнинг юқори натижаларини кўрсатиш бу асосда ўз аксини топади. Ҳ озирги замонда спортда моделлаштириш кенгайиб бормоқда. Биринчи гуруҳ – объектив характердаги сабаб (тўғридан – тўғри объектни ўзини текшириш, ёки иложи йўқ, қиммат, ёки кўп вақт талаб қилади) Иккинчи гуруҳнинг сабаби – бу субъектив сабаблар, замонавий фаннинг билимни тарқатиш тизимининг ўсишига боғлиқ. Бу тизимли ёндашиш, комп ь ютер технологиялар ёрдамида кенгайган фаннинг имкониятларида атлетлармизни юқори спорт маҳоратини кўринмас томонларини очишда ёрдам беради. Мураббийларнинг назарий билимлари эса замонавий спортда моделлаштириш усулларини катта истиқболларга жорий қилишда ёрдам беради. Моделлаштириш усули спорт соҳасида алоҳида ўрин туради. Спорт прогнозлаштириш объектидаги оқим ҳақида ўзгаришлардан ахборотни кириб келиши сифатида фой - даланилади. Тадқиқотчиларнинг назарида спорт фаолияти - даги эришилаётган натижалар келажакка катта умидлар боғлайди. Ҳозир спорт соҳасида бир қанча олимлар томони - дан моделлаштиришнинг турлари таклиф қилинган. Булар А.А Братко, П.П Волковым, А.Н Кочергиным ва Г.И Царегородцевым (1969).

Б у моделлаштириш 3 турга бўлинади: 1) физика – ашёвий 2) ашёвий – математикали 3) мантиқий – математикали Бошқа турларга нисбатан ўртадаги ашёвий – математикали тур моделлаштиришнинг интеграллаштирилган хаёлий ва моддий томонлари билан ажралиб туради. Биринчи турга тегишли бўлган модел табиатдаги ўрганилган физикавий, хаёлий биологик ҳодисаларга ўхшашдир. Масалан, трамполиндан сакровчи спортчининг аэродинамик хусусиятларини ўрганиш кучли ҳаво оқимига эга аэродинамик трубанинг кичрайтирилган модели ёрдамида ўтказилади. Яратилган спорт самол ё тларининг ноёб моделлари шу турга киради. Гимнастика спортида физикавий - ашёвий моделлар гимнастикачиларнинг шарнир моделини яра - тишда ўз аксини топади. Бунда эса гимнастикачининг асосий техник параметрлари тадқиқ қилинади, энг муҳими унинг элементлари ва боғламлари режалаштирилади. Иккинчи тур моделига, физикавий, кимёвий ва биологияли табиатининг яхши намунасига эга бўлади, лекин математик таърифларнинг нус х аси билан бир хил бўлмайди. Бу абстракт даража ушбу моделни спорт турларига қаратади: Биринчидан – ишлаб чиқилган модел характеристикаси спортчидан юксакликни талаб қилади (кўпроқ ривож-ланаётган самарали спортга йўллайди). Иккинчидан – мусобақа машғулотларидаги машқларни моделлаштиради (« жанг шартларига кўникиш» деб аталади). Учинчидан – техник воситалар, ахборотлар ҳар-хил турдаги тренажёр программалари орқали ўқитишда жисмоний сифатларни талаб қилади ва спортчининг моҳирлик тафаккурини талаб қилади. Тўртинчидан – ўқув машғулоти жараёнида янги жадвал-ни режалаштиради («маятник» сифатида иккиламчи ва учламчи даврлар).

Учинчи турга белгилардан ясалган моделлар киради. Бу моделлардаги физикавий, химиявий ва биологияли намуна характеристикаси ҳеч қандай рол ўйнамайди шунингдек, бунга фақат мантиқли ва математикали хусусиятлар муҳимдир. Бу моделлар мавҳум моделларга тегишли ва мантиқий- математик деб аталади. Бизни қизиқтираётган объект ҳақидаги янги билим-ларни мантиқий моделлаштириш йўлидаги мантиқий-математик моделнинг дастлабки тасвирланишида олинади, лекин физикавий ёки ашёвий-математикада бу мумкин эмас. Спортда бу турга корреляцион, регрессион ва омил факторлари киради. а) спорт соҳасидаги натижаларнинг ўсиши спорт турла - ридаги параметрлар сони билан қайд қилинади (м. кг); б) тайёргарлик даражаси; в) жисмоний сифатларни тузилиши; г) спортчининг техник маҳоратини тузилиши; д) спортчининг бўлиб ўтадиган жиддий мусобақаларга ҳар томонлама тайёргарлиги; е) спортчининг мусобақа фаолиятидаги умидли даражаси; ж) спортчининг мамлакатдаги ҳар томонлама тайёргарлик тизимининг ўзаро боғлиқлиги. Мантиқий – математик тизимда спортчининг ҳар томонлама мамлакатдаги муҳим спорт тизимларининг ривожланишида, жаҳон спортида, олимпиадада тайёргар-лиги ҳисобга олинади. Бу охирги тур глобал моделлаштириш деб аталади. Шундай асосларни кўрсатиш мумкинки, сифатли тадқиқ қилиш усули томонлар сонини аниқ ҳисобга олмаса, натижасиз бўлади ва ўрганилаётган ҳодисанинг асл моҳиятига чуқурроқ кириб бўлмайди. Фан етукликка эришган сари математика фанининг фойдаси аниқланиб боради.

Буюк назариётчи Пол Лафарнинг гувоҳлик беришича, қачонки илм фанда математика фанидан фойдалангандагина буюк муваффақиятларга эришиш мумкин. Математиканинг эврестик роли шуни тақ о зо қиладики: Б иринчидан – дедукцияга асосланган математик назарияда янги асослар ҳақида олдиндан айтиш ва ҳ исоблаб бериш имкониятлари бор. Иккинчидан – аниқ математик схемалардан фойдаланиш (моделнинг ўзига хос формалари) аниқ фанларда янги кашфиётлар очишга олиб келади. Электромагнит майдони-даги физикавий назариянинг изоҳланишига Максвелнинг машҳур тенглаштириши ёрқин мисол бўла олади. Математик моделлар спорт турларида кўзга кўринарли даражадаги ютуқларни кўрсатишда катта рол ўйнайди. Томонларнинг аниқ талабларига кўра, спортчининг жиддий мусобақаларга тайёргарлик даражаси модел характерининг статистикасига кўра ишлаб чиқилмоқда. Ҳар бир физикали ёки математикали моделнинг ўзига хос алоҳида хусусиятлари бор: – моделлашган объектга объектив мувофиқ келиш керак; – билимнинг аниқ босқичларида ўрганилаётган объект ўрнини эгаллаш қобилиятига эга бўлиш керак; – тадқиқотлардаги текширувлардан керакли маълумо - лар - ни бериш керак; – модел ахборотларидан моделлаштирувчи объект ахборотларига ўтиш қоидалари ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиш. Шундай қилиб, моделнинг назарий ва услубий асос-лари спорт соҳасидаги ҳамма муаммоларни ечиб берди десак бўлади. 1) спортчи даражасида (унинг маҳоратини модел харак - теристикаси, унинг натижаларини прогнозлаштириш); 2) спорт тайёргарлиги ва спорт машқларидаги тизим даражаси (машқлар шароитини моделлаштириш, моделни режалаштириш, ТСО, ЭВМ ВА АСУ ни ривожлантириш);

3) мамлакатдаги спорт тизимини ривожланиш дара-жаси ( хом – ашёвий имкониятлари, саралаш тизими, маориф, спорт турларидаги ривожланишнинг демографик, миллий ва чегарадошлик хусусиятларини уйғунлашуви ва бошқ.); 4) дунёдаги спортнинг глобал даражада ривожланиши асосан олимпиадада (анализга асосланган ижтимоий, иқти-содий, сиёсий, идеологик нуқтаи назардан кўрсатилган камчиликлари). 2. Кучли спортчиларнинг модел характеристикаси (моделнинг асосий таркибий қисми ) Илмий асосланган тизимни қайта ишлашда юқори малакали спортчилар тайёрлаш учун, кучли спортчилар моделини яратишга катта эътибор берилади. Ташкилий – методик асослар юксак даражадаги спорт натижаларига эришувчи ва олдига қўйган вазифаларни еча оладиган кучли терма жамоаларни, спортчиларни моделини яратишни кўзда тутади. Илмий мутахассислар спортда шундай моделлар яратиш зарурлиги ҳақида бир неча марта мурожаат қилганлар ва куйидагиларни яратганлар. «Келажакнинг эвристик модели» (А.А.Гужаловский – 1971), «Спортчининг модел намунаси» (А.В.Ивайлов – 1971), «Бўлажак спортчи модели» (В.М.Дьячков – 1972) «Бўлажак спортчининг модели» (Б.И.Бутенко – 1972), «Юксак мақсадларни шакллантириш» (В.М.Зациорский – 1973). В.В.Кузнецов ва А.А.Новиковнинг (1975) тадбири бўйича, моделни ишлаш кўрсатмаларида «Спортчининг модели» тушунчаси киритилмаган ва умумий тизимдаги спорт тайёргарлигидаги ўрни кўрилмаган. Тадқиқотчилар В.В Кузнецова ва А.А Новиков томони-дан олиб борилган ишлари натижасида кучли спортчилар-нинг моделлаштириш муаммолари анча олдига сурилди. 1973–йилда замонавий тайёрланган олий

даражада ихтисос - лаштирилган спортчилар характерининг модели назариётга ва амалиётга киритилади. Кучли спортчилар моделининг характеристикаси келгусида асосий теоретикада ҳам таклиф қилинган. Бир қатор авторлар ишнинг таҳлилига асосланиб, биологик тизими билими билан унинг функционал йўналиш билимини бирлигини кўрсатувчи (Н.А Бернштейн – 1962, И.Б Новик – 1965; В.И Кремляниский – 1969, О.Г Приймаг, 1969, А.С.Мамзин – 1971; М.И.Сетров – 1971; И.Б.Блауберг, Э.Г. Юдин – 1973) моделлар ўртасидаги ўзаро муносабат блоксхема модели асосида тузилган. Моделнинг асосий компонентлари умумий суборди-нацияли муносабатларга кўра учта даражага бўйича бўлин-ган. Биринчи даражада – мусобақа фаолияти. Бу даражада кучли спортчиларнинг жиддий мусобақалардаги характери киради. Бу «мусобақалар моделининг» асоси ҳисобланади. Иккинчи даражада-махорат модели. Спорт форма - сидаги спортчининг махсус жисмоний, техник ва тактик тайёргарлигидаги характерини ўз ичига олади. Учинчи даражада – спорт имкониятларининг модели (функционал ва психологик тайёргарлиги, морфологик тайёргарлиги, ёши ва спорт стажи). Юқорида баён қилинган методологик ёндашиши тадқиқотчилар томонидан кенг қўлланган. В.М.Корецкий учта блокдан иборат жисмоний тарбия педагог-мутахассислар учун модел ишлаб чиқди. Биринчи блок – шахс блоги (ахлоқ - одоби, ғоявийлиги, маънавияти ва бошқа сифатлари, ақли, руҳий ривожланиш даражасининг функциялари). Иккинчи блок – касб фаолияти блоги, (ҳамма иш тур - ларининг йиғиндиси ва мутахассис меҳнатининг асосий иши ва бажариладиган муамоллари. Учинчи блок – билим блоги, касбнинг маълум вази - фаларини бажаришдаги моҳирлиги, билими, малакаси.

Тадқиқотчилар томонидан (В.И.Козловский ва бошқа - лар, 1978) футболчи модел характеристикасининг блок шакли таклиф қилинган булар учта даражадан иборат. Биринчиси – ўйинчи ва жамоаларнинг гуру ҳ да ҳ ужум қилиш ёки химоя қилиши фаолиятидаги харакатининг натижаси. Иккинчиси – техника билан қуро л лантириш, махсус ва тактик жисмоний тайёргарлиги, руҳий турғунлиги. Учинчиси – функционал тайёргалик характеристикаси, морфологик хусусиялари, спорт стажининг ёши. Тадқиқотчиларнинг фикрига қўшилган ҳолда, спорт - чиларнинг босқичли тайёргарлигини ҳисобга олиб, моделларни ғоявий ва кундалик моделларга ажратилади. ( А.А.Новиков, Р.А.Пилоян – 1982). Бу моделлар спортчининг ҳолати ҳақида олинган ахборотдан кейин тузилади. Кундалик ва ғоявий моделнинг мувофиқлашуви мақсадга эришишда ягона йўл бўлиб, спортчи тайёргарлигида ва машқ жараёнларида қўллани-лади. Спортчининг модел таснифини – бу спортни такомил - лаштириш параметрлари бўлиб, тарма жамоаларга спортчи саралаш учун ёрдам беради. Модел характерини яратиш учун, жуда зўр юқори малакали спортчи тасаввур қилинади. Кучли спортчиларни моделини билмасдан туриб, ҳар бир спортчининг машғулот жараёнидаги натижалари таъсиридаги муаммоларни ечиб бўлмайди. (Б.Н.Шустрин – 1974). Модел характери, спортчи маҳоратининг компонент-ларини оширади, бўлажак мусобақаларга тайёргарлик ҳолатини аниқлайди. Жиддий мусобақалар натижаларини аниқлаган ҳолда, яна ҳам муҳимроқ модел характери ажратилган. Бу эса спортдаги натижаларни яна ҳам оширади. Бу модел характерига, спорт фаолиятидаги стажи ва ёши, марфометрик характеристикаси, махсус тайёргарлик даража кўрсаткичлари ( жисмоний,

техникавий, тактикавий, руҳий, функцияли, назарияли) киради (В.В.Кузнецов, А.А.Новиков).

Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

O'xshashlar

Спортда моделлаштириш

Спорт фаолиятини моделлаштириш

Прогнозлаш усуллари

Сифат кўрсаткичларини сон жиҳатдан баҳолаш усуллари

Саралаш назарияси ва тизими