logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Jismoniy tarbiya
  4. Прогнозлаш усуллари

Прогнозлаш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB
Ko'chirib olish
Прогнозлаш усуллари Режа: 1. Қисқа ва ўрта муддатли прогнозлаш 2. Узоқ ва ўрта узоқ муддатли прогнозлаштириш Прогнозлаш – спортда прогнозларни ишлаб чиқиш– спорт фаолиятига тегишли бўлган ҳодисаларнинг келажагини аниқлаш шаклидир. Истиқболни белгилашнинг вазифалари шундан иборатки, аниқ ҳодисаларни ривожлани- шига асосланган ҳолда, илмий билимларга мос келадиган, олдинга интилиши учун рағбатлантирадиган жараённи аниқлашдир. Истиқболни белгилаш бошқарув билан боғлиқ. Бошқарув эса етарлича таъминланган, исботланган (қарор қабул қилинган) спортнинг ташкилий доирасини, тайёрлов доирасини ва беллашув фаолиятини маълум қарор қабул қилишини назорат қилади. Истиқболни белгилаш ғояси спортда ҳар хил жараёнларга ва ҳодисаларга дуч келади. Бу ғоя спортда кенг тушунчани қамраб олади. Масалан, алоҳида спорт турларининг ривожланиш истиқболларида ва беллашувга тайёргарлик тизимида, техника ва тактикадан фойдаланиш. Тайёрлов тизими белашувларда қатнашиш, спорт рекордларини ўрнатиш жараёнларида катта ўрин эгаллайди. Булар миллий спорт ареналари, давлатлараро спорт муносабатлари, спортчилар ва жамоаларнинг техник тактик функционал имкониятлари, алоҳида беллашувларда спорт курашининг ривожланиш, жанг, яккама-якка олишув старти ва бошқалар. (Плахтинко, Мельник–1980; Семёнов–1983) Прогнозлаш экстрополяция усулига асосланган ҳолда ишлатилади. Бу бир бўлак қисмни бирор ҳодиса орқали иккинчи бўлакка ўтишини кузатган ҳолда хулоса қилинади. (Косалапов–1981; Баландин–1986) Спортдаги экстрополяция шароитида жаҳон рекордини ўсишини ўтган йиллар қонуниятларига асосланган ҳолда ўрганилади. Шундай қилиб, спортчилар ва жамоаларнинг спорт маҳоратини ўсишини амалга ошириш мумкин. Экстрополяцияни мақсадга мувофиқ равишда мажмуавий моделлаштирилган усулида ва экспертларни баҳолашда ишлатилади. Бунда замонавий спортнинг ривожланиш йўналишини, илмий-техника томонидан тарақ-қиётини, янгиликларни, машқларнинг оргинал усулларини ҳисобга олиш керак (Косолапов– 1981). Прогнозлаш одатда, қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли, ўта узоқ муддатли каби бўлимларга бўлинади. Истиқболни белгилаш турларини ҳар–хил соҳаларда қўллаш учун маълум муддатлар керак бўлади. Масалан; истиқболни белгилаш ижтимоий фанларда қисқа муддатда 1–2 йил оралиқ масофани қамраб олади, ўрта муддат 5–10 йилни, узоқ муддат 15–20 йилни, ўта узоқ муддат 50–100 йилни қамраб олади (Бестужев-Лада–1982). Спортдаги ечиш керак бўлган вазифаларни ўзига хос бўлган хусусияти ва характерини ҳисобга олган ҳолда, қисқа муддатли истиқболни белгилаш унчалик катта бўлмаган оралиқ вақтга, одатда, соатлар ва минутлар билан, ўрта муддатли ҳафталар ва ойлар билан, узоқ муддат 1–2 йилдан 3–4 йилгача, ўта узоқ муддатли 6–10 йилдан 15–20 ва ундан ортиқ йилгача белгиланади. Истиқболни белгилаш натижаси назарий ва тажриба фаолиятининг қўшилишида кўринади. Истиқболни белгилаш кузатилган натижаларга суянади, натижалар эса ўтказилган тажриба фаолияти туфайли аниқланади. 1. Қисқа ва ўрта муддатли прогнозлаш Қисқа муддатли прогнозлаш олиб борилаётган машқ жараёнларидаги, алоҳида мусобақалардаги, яккама-якка олишувлардаги пайдо бўлган вазифаларни ечишда ёрдам беради. Шунингдек, спортчининг функционал ҳолатини олдиндан кўра билишга, олдига қўйилган вазифаларни имконият даражасида амалга оширишга қаратилади. Қисқа муддатли прогнозлаштириш мураббий ва спортчининг шахсий тажрибаларидан орттирган билими асо - сида машғулотларда машқ қуролларидан тўғри фойдала - нишга ёрдам беради. Шунингдек , спортчи имконият даражасининг функция - ларига мувофиқ келади, аниқ вазифаларини ўзлаштира олади, алоҳида машғулотларда иш режимини ва дам олишни йўлга солиб олади. Билим қонунларига кўра машғулотлардан кейин кечадиган толиқиш ёки кучларни қайта тиклаш жараёни тажрибали мураббий томонидан вазифаларни катта-кичиклигига қараб йўлга солинади. Спортчи имконият даражалари ҳисобга олиниб, мураккаб макроцикл программалар тузилади ва машғулот машқларида 15–20 программаларни бажаради. Бу эса спортчининг яхши томонларини, ишчанлигини кўрсатади (Платонов–1995). Натижа берувчи қисқа муддатли прогнозлаштириш алоҳида мусобақаларда қатнашаётган спортчига мураббий томонидан техник-тактик вариантларни энг қулайини танлаб бериш имкониятларини яратади. Масалан: турли беллашув - ларга жам о аларни тайёрлаётган тажрибали мураббий рақиб жамоанинг техник-тактик схемасини билган ҳолда уларга қарши кутилмаган вариантларни қўллайди. Бу билан улар рақиб жамоани мушкул аҳволга тушириб, кўпинча ғалабага эришадилар. Қисқа муддатли прогнозлаштириш услубияти тезлиликка ва назоратга суянган ҳолда, спортчи ва жамоанинг имконият даражаларини машғулотларда, мусобақаларда аниқлаб беради. Ўрта муддатли прогнозлаштириш ривожланиш учун қўлланадиган восита ва усуллар тизимини таклиф қилади. Бу таклифлар машғулотлар тузишда, макроциклда, даврий - ликда ва алоҳида босқичларда машғулотлар темпини оширишга хизмат қилади . Прогнозлаштиришнинг турлари қуйидагилардан иборат. – техник-тактик шаклланишнинг ўзига хослиги ва бошқа турлардаги тайёргарлиги; – спорт маҳоратини ташкил қилувчи адаптация ва деадаптация қўллашда прогнозни ривожланиши; – беллашув фаолиятида натижа берадиган тартибни ўрнатиш шунингдек, асосий мусобақалар ва уларда ишлатиладиган кучларни аниқлаш; – рақиб томоннинг характерини аниқлаш. 2. Узоқ ва ўрта узоқ муддатли прогнозлаштириш Узоқ муддатли прогнозлаштириш саралаш спорт жараёнининг келажагига қаратилади. Тайёргарлик ва беллашувларда қатнашиш 1–2 йилдан 3–4 йилгача бўлган вақтни эгаллайди. Прогнознинг вазифалари; – спортнинг ҳамма турларида юқори поғоналарни эг а лловчи спортчиларни танлаш; – спортчининг маълум турларда юқори натижаларга эришишини кўзлаш ва максимал имкониятларини ҳисобга олган ҳолда беллашув фаолиятида техник-тактик моделни қўллаш; – машқ жараёни учун энг қулай тизимни аниқлаш, спорт маҳоратида турли компонентлани қўллаш; – рақиб учун кутилмаган зарба бўладиган, кўпроқ эффект берадиган, юқори натижаларни эгаллашга ёрдам берадиган техник вазифаларни бажариш; – асосий рақибнинг таркибини, уларнинг техник-тактик қуролланишини ва жисмоний-руҳий тайёргарлигини аниқ - лаш; – бўлиб ўтадиган мусобақа шароитларини ўрганиш, ўтказилиш тартиби билан танишиш, об-ҳаво шароити, ҳакамлар жамоаси, инвентарлар, асбоб- ускуналар билан жиҳозланишини ўрганиш; Ғалабага олиб келувчи спорт натижаларини аниқлаш. Кучли спортчиларнинг координацион тузилишини ўрганган ҳолда, уларнинг морфологик функционал имко - ниятларини ҳисобга олиб, Олимпиада мусобақаларига тайёрланади ва юқори натижаларга эришишини назорат қилади. Машқлар ва мусобақалар фаолиятидаги стуруктуралар ишлаб чиқилганда маълум бўлдики, прогнозлаштиришнинг энг кўп натижа берадиган томони бу спортчиларнинг мусобақадан олдинги руҳий ҳолатидир. (Семёнов ва бошқ. 1983 й; Борзов 1996 й ) . Прогнозлаштиришнинг мураккаблиги спорт ўйин-ларида, яккама-якка олишувларда, спорт курашларида, берилган баҳоларда, ҳакамлар фикрида, рақиб томоннинг имкониятларида кўринади . Ўта узоқ муддатли прогнозлаштириш спорт ривож-ланишининг умумий йўналишларига қаратилади. Бу эса унинг замонавий жамиятда тутган ўрни ҳисобланади. Замонавий спортдаги ҳар бир ҳодисани эффектини анализ қилганимизда экспертлар фикрини билиш учун юқори малакали ихтисослашган мутахассислар жалб қилинади. (Платонов, Фесенко –1990, Полищук– 1993) Кўрсатилган йўналишлардаги прогнозлаштириш давлатлар ва уларнинг регионларида спортни ривож-ланишига ёрдам беради. Шунингдек, хом ашё имконият-ларини тўплайди, спорт иншоотлари системасини ривож- лантиради, кадрлар тайёрлайди, уюшқоқлик мукамма-лашади, беллашув ва тайёргарлик системаси ошади, спортчилар, мураббийлар, мутахассислар меҳнати рағбат-лантирилади. 1960–йилги Мексикадаги олимпиада ўйинлари- дан кейин Россия мутахассислари бу прогнозни юқори эффектлилигини намойиш қилишди. Россия терма коман-даси АҚШ терма командасидан енгилгач, 60-йиллар-нинг 2-яримида ГДР олимпиада ўйинларида мустақил команда бўлиб қатнашгандан кейин спортда эришилган ютуқлар миллий ғурур бўлиб қолди. Юқори эффектли илмий прогноз болалар ва ўсмирлар спортини қисқа вақт ичида олимпиада ўйнлари даражасига кўтаришни ишлаб чиқди. Бунинг учун ўнлаб талантли спортчиларни тайёрлашни мақсад қилиб қўйди. 80 йилларда ХХР мутахассислари турли хил спорт турларида тайёрлов системаси учун бир қанча дастурларни ишлаб чиқдилар ҳамда амалиётга тақдим қилдилар. Улар хитой спортининг кучли ва кучсиз томонларини ўрганиб чиқиб, резервларни аниқладилар. Оқибатда юқори эффектли тайёрлов системасини кўпгина спорт турларида Россия ва ГДР спорти тажрибаларидан хулоса чиқарган ҳолда ишлаб чиқдилар. 90 йиллар бошида ХХР терма командалари жаҳон спорти ареналарида йирик спорт турларида ўзларини кучли томонларини кўрсатишга муваффақ бўлдилар. Мутахассисларни фикрича 1991–йил Германиянинг қўшилиб кетиши туфайли, командалар кўпроқ ютуқларга эга бўлишади деб ўйлагандилар. Аммо бу хато бўлиб чиқди, чунки 1992–йилдаги Барселона ўйинларида Германия командаси 1989–йил Сеулдаги XXIV олимпиада ўйинларига нисбатан 31 кам медал олинган. Германия ўзининг стратегик медал келтирадиган спорт турларида тутган ўрнини кескин равишда топшириб юборди. Булар енгил атлетика, сузиш эшкак эшиш, велосипедда югуриш, конкида югуриш ва бошқа. Масалан: ГДР спортлари 1980–йил 41–турдан 10 та рекордни олимпиада спорти турларида ўрнатган бўлса, (24,4 %). 1976-1980 йилларда эса бу рекордлар ўрнатилиб бўлган эди. 1996 йил бошларида Германия спортчилари 44 та спорт турларида 5 та рекорд ўрнатишди (11,4 %). Бу рекордларни ГДР 1985–1988 йиллар ўрнатиб бўлган эди. Спорт маҳоратининг олий даражада шакилланиш темпи муҳим прогноз ҳ исобланади. Бу эса кўп йиллик тайёргарлик муддатини узоқ вақтга чўзишда ва юқори даражадаги ютуқларга эришишда муҳим ҳисобланади. (Петров, Жакиров–1983; Чебураев–1983; Запоражанов, Платонов–1987). Спортчининг тайёргарлик усулида узоқ муддатдан ташқари прогнозлаштириш сферасидаги спорт турларида 10-15 йилда даврий ўзгаришлар бўлишини кўрсатади. Бу ўзгаришларни кўра билиш узоқ муддатдан ташқари прогнозини натижаси ҳисобланиб, тайёрлов услубиятида ҳ ал қилувчи рол ўйнайди. Узоқ муддатли илмий прогнозлаш - тиришни спорт турларида қўлланилганда, кўп давлатларга юқори натижаларни қўлга киритишга ёрдам беради. Масалан: енгил атлетикада, кон ь кида югуриш, тоғ чанғи спорти, бокс, қўл тўпи, хоккей, эшкак эшиш, велосипед спорт турларида. Узоқ муддатдан ташқари прогнозлаштиришда мажмуавий ижодий ёндашишнинг йўқлиги, умуман инкор этилиши спорт соҳасини қолоқликка олиб келади. Бу 1988- 1995 йиллар жаҳон спорти оғир атлетикасида кузатилган эди. Олимпиада спорти тажрибасидан маълумки, спорт - чилар беллашувнинг ҳар хил турларида, о лимпиада ўйин - ларида ва бошқа мусобақаларда қатнашиб, жаҳон талаби даражасига кўтарилишига ҳаракат қилишади. Лекин бу прогноз унчалик тўғри бўлиб чиқмайди. Масалан: Олимпиада ўйинлари ғолиблари ва жаҳон чемпионлари ғалабасини умумлаштирганимизда, мутахас - сислар ва ахборот воситалари берган маълумотларга кўра 25-35 % ғалабага эришилган деб тасдиқлашди. Лиллехамердаги XVII қишги Олимпиада ўйинларида эса 15 экспертдан иборат г у рухнинг тасдиқла н ишича, 61 та спорт туридан 12 та гинаси ғалабага эришган. (19,7 %) . 90–йилларнинг биринчи яримида йирик белла - шувлардан олинган ғалабалар натижасида жаҳон рекордини ўрнатиш бирмунча ў р ган ган ини кўрсатди. Лекин охирги йилларда жаҳон рекордини ўрнатиш кам учрайдиган ҳол бўлиб қолди. 1992–1996 йиллардаги о лимпиада ўйинлари ва 1991–1995 йиллар жаҳон чепионатида эришилган спорт натижалари сони 80–йилларга нисбатан анча кам. Натижа - ларнинг бирдан тушиб кетиши халқаро федерация жамия - тини оғир атлетикада даражаларини ўзгартиришга ва жаҳон рекордини қайтадан кўриб чиқишга мажбур бўлди. Бу паст кўрсаткичлар омиллари ўрганилди ва ғалабани қўлга киритиш учун йўлда турган тўсиқларни енгиб ўтишни шарт қилиб қўйилди. Адабиётлар: 1. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. Киев, 1999. 2. Петрунев А.А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. Красноярск, 1988. 3. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте. Киев, 1997. 4. Современная система спортивной подготовки. Под. ред. Суслова Ф.П. и др. -М., 1995. 5. Теоретическая подготовка новых спортсменов. Под. ред. Буйлина Ю.Ф. и др. - М., 1981.

O'xshashlar

Моделлаштириш усуллари
Сифат кўрсаткичларини сон жиҳатдан баҳолаш усуллари
Спортда прогнозлаштириш
Енгил атлетикада ўргатиш асослари
Ароматик оксибирикмалар