Kasbiy munosabatlar psixologiyasi - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Kasbiy munosabatlar psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.2412109375 KB

Ko'chirib olish

Kasbiy munosabatlar psixologiyasi Reja: 1. Guruh va jamoa shakllanishining psixologik tomonlari va ishchilarning motivlarini kuchaytiruvchi omillar 2. Ishchi guruhda ishbilarmon muomalasi – muzokara tushunchasi 3. Muzokara va suhbatlarga tayyorgarlik hamda o‘tkazish yo‘llari 4. Ishontirish usuli va muzokaralar olib borishda muvaffaqiyatga erishish qonunlari 5. Kasbdoshlar orasida axloq va odob (o‘zaro hurmat) 6. Muomala, salomlashish va tanishish me’yorlari 7. Kasbiy munosabatlarga kirishishda tanishuv, salomlashish va xayrlashish 8. Mijoz bilan muloqot 9. Xizmat ko‘rsatish etikasi 10. Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxs sifatlarining o‘rni

1. Guruh va jamoa shakllanishining psixologik tomonlari va ishchilarning motivlarini kuchaytiruvchi omillar Bugungi kunda ishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan korxona rahbarlarining mahoratiga va rahbar boshchiligida guruh va jamoalarning shakllanganlik darajasiga bog‘liq. Rahbarlar o‘zlarining qo‘l ostidagilarini (bo‘ysunuvchilar) xolisona va har tomonlama, ya’ni kasbiy hamda shaxsiy fazilatlarini, iqtisodiy foydaliligini va boshqa ko‘pgina munosib tomonlarini baholashda ilmiy yondashadi. Hali hamma tajribali rahbarlar ham bunday mahoratga ega emas. Jamoa rahbari ijtimoiy psixologik muhitga o‘zining shaxsiy fazilatlari va ish usuli orqali katta ta’sir ko‘rsatadi. Yuzma-yuz suhbatlashish va nazorat qilish, shuningdek, adabiyotlardan keltirilgan ilmiy faktlar ko‘rsatadiki, jamoa a’zosi quyidagi shart-sharoitlar yaratilgan taqdirdagina rahbarning ishidan qoniqadi: 1. Rahbarning ishchilarga xayrixohlik va hurmat ruhidagi munosabati. 2. Insonga o‘sha yerda ishlash va nimaga iste’dod, qiziqish his etgan bo‘lsa, o‘shani amalga oshirishga imkoniyat yaratib berish. 3. Har bir inson bajarayotgan ishining e’tiborga olinishiga va taqdirlanishiga umid qilish. 4. Ishchi umummadaniy farovonlikning va o‘z kasbiy mahoratining o‘sishidan manfaatdorligi. 5. Har bir vijdonli xizmatchi yuqori mansabga ko‘tarilishiga umid qiladi, bu faqat uning iqtisodiy ahvoli bilan bog‘liq emas, balki jamoada nufuzga ega bo‘ladi va nihoyat o‘z-o‘zini hurmat qiladi. 6. Ishchi o‘zining rahbarini obro‘li, yuqori malakali, qat’iy va xolis, jamoaning haqiqiy murabbiyi sifatida ko‘rishni xohlaydi. Guruh va jamoa shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin, ya’ni bunda rahbar faoliyati asosiy rolni o‘ynaydi: – aniq bir sohada rahbarning tashkilotchilik faoliyati, kasbiy omilkorligi, chuqur bilim va tajribaga egaligi;

– murakkab vaziyatlarda rejalashtirishni ijobiy hal qilish, yaqin va kelgusidagi maqsadlarni tuzish va ularni muvaffaqiyatli amalga oshirishning samarali vositalarini topish qobiliyatiga egaligi; – qaror qabul qilishda rahbarning aql-zakovati, yetukliligi, idrok qilish qobiliyati, fikrlashi, xotirasi, e’tibor va tasavvurining asosiy rol o‘ynashi; – murakkab vaziyatlarda jamoada epchillik va iste’dod namoyon qilishi, zarur bo‘lganda rahbariyat oldida o‘z fikrini yoki jamoa a’zolari nuqtayi nazarini himoya qila olishi; – guruh va jamoa a’zolarining gaplarini tezda tushunishi, ular aytayotgan fikrning asosini anglay olishi, agar kerak bo‘lsa qisqa, tushunarli, chegaradan chiqmasdan e’tiroz bildirishi; – har qanday sharoitda buyruqni amalga oshirishi va jamoa a’zolarining ham bunga e’tiborli bo‘lishlarini nazorat qilishi; – harakatning har qanday sharoitida rahbardan pedagogik odob, tadbirkorlik, jamoa a’zolaridan har bir shaxsning o‘ziga xosligini hisobga olib, o‘z talabchanligini ifoda eta olishi, ammo shu bilan birga qiyin vaziyatlarda u prinsipli, qat’iy, mustahkam xarakterli ekanligini ko‘rsata olishi; – guruh va jamoa a’zolarining fikrlash qobiliyatlarining rahbar tomonidan rag‘batlantirib turilishi; – rahbarning guruh va jamoa a’zolarini ishga qiziqtira olishi, talab yuqori bo‘lgan hollarda ishning eng qiyin qismida shaxsan namuna ko‘rsatishi; – alohida qiyinchiliklar tug‘ilganda rahbardan tarbiyaning eng oliy insoniy tamoyillarini insonning yaxshi tomonlarini ko‘ra olishi jamoada xatti-harakati muhokama qilinayotgan, orqada qolayotgan o‘rtog‘ini qo‘llab-quvvatlay olishi, uni o‘ziga ishonch tug‘dirish qobiliyatini namoyon qilishi. 2. Ishchi guruhda ishbilarmon muomalasi – muzokara tushunchasi Xizmat ko‘rsatish madaniyati tushunchasi zaminida mijozlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida bu soha xodimlari faoliyatida namoyon bo‘luvchi axloqiy bilim va ko‘nikmalarning, ma’naviy tamoyillarning darajasi tushuniladi.

Xizmat ko‘rsatish madaniyati ishlab chiqilgan muayyan tartib-qoida, amaliy ko‘nikma va bilimlar asosida mijozlarga xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Xizmat ko‘rsatish madaniyati shartlari muayyan korxonaning o‘z siyosati bilan belgilanadi, xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarini rag‘batlantirish tizimi va bir qator boshqa chora-tadbirlar bilan qo‘llab-quvvatlaniladi. Bugungi kunda xizmat ko‘rsatish madaniyati deganda xushmuomalalik qoidalarining umumiy yig‘indisi degan tor doiradagi tushuncha tarqalgan. Biroq, bu tushunchani nisbatan kengroq olib qarash lozimdir. Xizmatlar ko‘rsatiladigan joy, ya’ni xodim mijozlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladigan yoki ularga u yoki bu turdagi xizmat ko‘rsatiladigan joy – kontakt zonasi (munosabat joyi) deb ataladi. Kontakt zonalarda muzokaralar va suhbatlar olib borilishi mumkin. Unga misol qilib maishiy xizmat ko‘rsatish uylarini, savdo zallarini, suratga tushirish xonalarini va hokazolarni keltirish mumkin. Xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining kasbiy etikasi – bu mijozlarga xizmat ko‘rsatishda, ya’ni xodimlarning kasbiy majburiyatlarini amalga oshirish jarayonida namoyon bo‘luvchi maxsus talab va me’yorlarning umumiy yig‘indisidir. U servis sohasi psixologiyasiga asoslanadi. Agar xodimlarning faoliyati insonlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ularning ma’naviy majburiyatlari sezilarli darajada oshadi. Zero, ularning mehnatidan ular bilan aloqada bo‘luvchi mijozlarning kayfiyati, sog‘lig‘i va o‘zini yaxshi his qilishiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday xodimlarning mehnati qat’iy bir qolipga tushirilgan bo‘lishi mumkin emas. Ulardan nafaqat yuqori malaka, balki mijozlar oldidagi o‘zining ma’naviy burchini chuqur anglab yetishi talab etiladi. Bu yerda burch axloqiy ehtiyojga aylanadi. Boshqacha aytganda, «inson-inson» qabilidagi kasblarda umumiy ma’naviy talablardan tashqari, maxsus axloqiy talab va me’yorlar ham amalda bo‘ladi. Bunday kasblar sirasiga shifokor, jurnalist, yurist va albatta kontakt zona xodimlarining kasblari kiradi.

Kontakt zona xodimi va buyurtmachi bular ijtimoiy rollardir. Har ikki tomonning o‘z vazifalarini talab darajasida bajarishi – xizmat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro munosabatlarning madaniyatli kechishiga yordam beradi. Rossiya fanlar akademiyasining Psixologiya instituti xodimlari tomonidan o‘tkazilgan ijtimoiy tadqiqot ma’lumotlariga ko‘ra, mijozlar va ularga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar bir-biridan muayyan xislat egasi bo‘lishligidan umidvor bo‘lishadi. Shu tariqa, buyurtmachi ta’mirlash ustaxonasiga borishdan avval, u yerda uni yuqori malakali hamda uning buyurtmasini qisqa muddatda va sifatli bajara oladigan ishchilar kutib olishiga umid qiladi. Albatta, mijozlarning bunday ishonchini bilgan xizmat ko‘rsatuvchi personal ulardan ustun ekanliklarini namoyish qilishlari kerak emas. Kontakt zona xodimlari munozara yoki suhbat davomida mijozlarning ularga o‘z xohish-istaklarini aniq va tushunarli qilib bayon qilishlariga umid qilishadi. Biroq, bu ishni mijozlarning hammasi ham eplay olmaydi. Shu sababli ham muloqotga kirishishga qiynalayotgan mijozlarga zaruriy yordam ko‘rsatish lozim. Kontakt zona xodimining kasbiy darajadagi mehnatida quyidagi xislatlar bo‘lishi kerak: ● ochiq chehralik va do‘stona munosabat; ● xushmuomalalik; ● iltifotlilik; ● vazminlik va xushfe’llik va h.k. Ma’lumki, servis xodimlarining kasbiy odobi (etikasi) o‘z ichiga ularning xulq-atvoriga, xatti-harakatiga nisbatan bo‘lgan axloqiy talablarni qamrab oladi. Shuning uchun ham axloq-odob va muomala madaniyatini servis ishchilarining muhim kasbiy xislatlari sifatida olib qarash zarur. Bu ishchilar hatto mijozlar bilan muomalada ziddiyatli holatlarga duch kelsalar ham to‘g‘ri faoliyat olib borishlari uchun ham ma’nan, ham ruhan tayyor bo‘lishlari kerak. Muomala madaniyatiga, shuningdek, ishchi va mijoz o‘rtasidagi masofa ham ta’sir ko‘rsatadi. Servis xodimi buyurtmachidan 70–80 sm uzoqlikdagi masofada

turishi lozimligi belgilangan. Shuningdek, shuni yodda tutish kerakki, suhbat jarayonida suhbatdoshlarning yuzma-yuz turishi suhbat olib borishni osonlashtiradi. Servis madaniyatida interyer (atrof-muhiti) muhim ahamiyat kasb etadi. Interyerni shakllantirayotganda, shuni unutmaslik kerakki, zamonaviy insonni bugun atrof-muhitni va o‘z sog‘lig‘ini himoya qilish muammolari tashvishga solmoqda. Bunday yondashuv arxitektor va dizayner uchun ma’lum cheklanishlarni keltirib chiqaradi. Interyerni bezatishda ekologik toza korxonalarda ishlab chiqarilgan ekologik xavfsiz xomashyolardan foydalanish talab darajasiga ko‘tarilmoqda. Insonlarning muloqot qilishi ularning hayotiy faoliyatining universal uslubidir, ma’naviy muloqot esa ushbu universal aloqaning o‘ziga xos ko‘rinishidir. Axloq doirasidagi muloqotda shaxsning ma’naviy xislatlari yuzaga chiqadi. So‘nggi o‘n yillikda zamonaviy inson ma’nan qashshoqlashgan, degan fikrni tez-tez eshitish mumkin. Bu fikrning yorqin isboti sifatida iqtisodiy, texnik qadriyatlarning ma’naviy qadriyatlardan ustun qo‘yilayotganligini keltirish mumkin. Muammoning mohiyati sivilizatsiya jarayoni (ya’ni, texnika rivojlanishi), axloqiy yuksalishga nisbatan faolroq yuz bermoqda, deb qaralmoqda. Asli da, individ va jamiyatning axloq masalasi yuqoridagi jarayonlar ning parallel holda kechishiga borib taqalmaydi, muammo inson qay darajada sivilizatsiya jarayonini shaxsiy rivojlanish jarayoniga aylantira olishidadir. Boshqacha aytganda, axloq-odobning zamonaviy bosqichdagi muammosi «ichki axloq» masalasiga borib taqalmaydi, balki insonning tarixiy rivojlanish subyekti sifatida o‘z xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni (keng ma’noda) his qilishi muammosidir. Servis faoliyati, insonning boshqa biror-bir faoliyatiga qaraganda ko‘p jihatdan ishbilarmon subyektlarning ma’naviy, ruhiy qiyofasiga bog‘liq bo‘ladi. Zero, servis sohasidagi o‘zaro munosabatning mohiyati shundan iboratki, bir tomon o‘ziga foydali bo‘lgan usulda tovar (xizmat) taklif qiladi, boshqa tomon esa shu tovarni foyda bilan qo‘lga kiritishni istaydi, shuning bilan birga xizmat sifatli

bo‘lishi, uni qo‘lga kiritish esa qulay bo‘lishi kerakligini yodda tutish kerak. Ya’ni, quyidagicha holat yuzaga keladi: «sotuvchi» (ishbilarmon subyekt) «xaridor» (ish bilan bog‘liq munosabatlarning obyekti). Bunda «xaridor» yakuniy natijaga erisha olish imkoniyati nuqtayi nazaridan yaxshiroq vaziyatda bo‘ladi, chunki u o‘zining xohish-irodasi va shaxsiy qarashlariga ko‘ra «sotuvchi»ni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ishbilarmon subyektning vazifasi obyektni jalb qilish va ushlab qolishdir. Aynan shu sababli ham servis faoliyatida etika va etiket qoidalariga rioya qilish juda muhimdir. Xizmat ko‘rsatish jarayonida mijozlarni qayta tarbiyalashga harakat qilmaslik lozim, ularni ular qanday bo‘lsa shundayligicha qabul qilishi kerak. Servis sohasida endi ish boshlagan xodimlarning yo‘l qo‘ygan jiddiy xatolari aksariyat hollarda ularning tez xafa bo‘lishlari bilan yoki mijozlarga nisbatan yuqori axloqiy talab qo‘yishlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday xislatdan xalos bo‘lish muhimdir. Bordiyu xodim xatoga yo‘l qo‘ysa, u o‘zida kuch topib, mijozdan uzr so‘rashi lozim. Xodim o‘zining mahorati va ko‘nikmalarini ishga solib, har bir mijozga moslasha olishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shu o‘rinda, xizmat ko‘rsatish jarayonida qo‘llanilishi kerak bo‘lgan fazilatlar o‘zining aksiga aylanmasligiga e’tibor berish juda muhimdir. Demak, mijozga yordam ko‘rsatishga shoshilish – xushomadgo‘ylikka, ochiq chehralik – xiralikka va shilqimlikka, sabr esa beparvolikka aylanmasligi lozim. Xizmat ko‘rsatish sohasi amaliyotida shunday holatlar ham yuzaga keladiki, bunda tajribasiz xodim axloqiy o‘xshashliklarni tartibga solishda qiynaladi. Agarda mijoz servis firmasi xodimidan uning kasbiy majburiyatlariga kirmaydigan qo‘shimcha xizmat ko‘rsatishini talab qilsa qanday yo‘l tutish lozim bo‘ladi? Bunday holatda xodimning javobiy amali, so‘zsizki muayyan holatga nisbatan bo‘lishi lozim. Bordiyu, iltimos muloyim ohangda aytilsa, qo‘shimcha xizmat ko‘p vaqtni talab qilmasa va firma mijozni saqlab qolishdan manfaatdor bo‘lsa, u holda iltimosni bajarish lozim bo‘ladi. Lekin, xodim mijozning asossiz qo‘polligi va qaysarligini ko‘tarishi kerak emas. Bunday holat xodimning hurmatini tushirishiga va firma imidjining o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.

Yana bir noaniq holat: agarda doimiy mijoz servis xodimiga yaxshi munosabatda bo‘lib, u bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatishga harakat qilsa, bunday vaziyatda xodim qanday yo‘l tutishi lozim bo‘ladi? Albatta, xizmat ishlab chiqaruvchisi va iste’molchisi o‘rtasidagi iliq munosabatlar tez-tez uchrab turadi. Ayrim hollarda, bu munosabat haqiqatdan ham davr sinovidan o‘ta oladigan do‘stlikka aylanadi. Lekin bunday holat har doim ham tez sodir bo‘lmaydi. Shuningdek, bu faqatgina bir tomonning istagi bilan amalga oshadigan ish emas. Haqiqiy do‘stlik ikki tomonning samimiy va uzoq munosabatlari yakuni natijasida vujudga keladi. Bunday munosabat o‘rnatilmasidan oldin, servis sohasi xodimi muayyan bir iste’molchi bilan munosabatda muayyan masofani saqlagani afzalroq. Yaxshi did, qulaylik va go‘zallik haqidagi taassurot xizmat ko‘rsatish jarayonidagi barcha moddiy predmetlar: bino va uning arxitekturasida, joyning interyerida, amaliy san’at bezaklarida, ish joylarini tashkil etishda va hokazolarda his qilinishi kerak. Asosiy e’tibor interyerning ranglari uyg‘unligiga va yoritish darajasiga qaratiladi. Servis xodimining estetik madaniyati uning tashqi ko‘rinishi (kiyimi, oyoq kiyimi, soch turmagi, aksessuarlari)ga bog‘liq. Uning tashqi ko‘rinishi har tomonlama ishning maqsadiga hamda interyerga muvofiq bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham ko‘pgina firmalarda ishchilarni maxsus ishlab chiqilgan, standart ko‘rinishga ega bo‘lmagan kiyimlar bilan ta’minlashni afzal ko‘rishadi. Estetika elementlar, shuningdek, jihozlarning dizaynida, tovarlarning qadoqlarida va hokazolarda ham aks etishi kerak. Agarda xizmat ko‘rsatish sohasining sanab o‘tilgan barcha elementlari, ya’ni kasbiy-mehnat, psixologik, axloqiy, estetik elementlar firma xodimlarining barchasida mavjud bo‘lib, o‘zaro uyg‘unlikda bo‘lsa, u holda bu xizmat ko‘rsatishning umumiy konstruktiv uslubini tashkil etadi. Bunday uslub servis korxonasi imidjining muhim elementi hisoblanadi va shuning uchun ham uni ko‘pincha firmaviy uslub deb atashadi hamda bu uslub servis xizmati xodimlarini mijozlar bilan muzokara va suhbatlar olib borishida faol ishtirok etadi.

Shuningdek, bunday uslub, agarda ishchi-xizmatchi xizmat ko‘rsatish sohasining falsafasini, ya’ni psixologik va axloqiy tayyorgarlik unga nima uchun zarurligini anglab yetgan holdagina shakllanadi. 3. Muzokara va suhbatlarga tayyorgarlik hamda o‘tkazish yo‘llari Xizmat ko‘rsatish sohasining falsafasi servis faoliyatining jamiyat va inson hayotidagi ijtimoiy ahamiyatini ochib beradi. Xizmat ko‘rsatish sohasining falsafasini bu sohaning kasbiy majburiyatlari yoki axloqiy qoidalari ro‘yxati bilan tenglashtirish mumkin emas. Servis sohasining falsafasi xizmat turlarini ishlab chiqaruvchilari va iste’molchilarini teng huquqli hamkorlar deb olib qaraydi, ular ning umumiy maqsadlarini aniqlaydi va ular uchun umumiy bo‘lgan ma’naviy qadriyatlarni (masalan, mijoz har doim haq) shakllantiradi. Natijada tartibga solingan harakatlar va servis faoliyatining barcha ishtirokchilarining o‘zaro bir- birini yaxshi tushunishi o‘z navbatida xizmat ko‘rsatish jarayonining samarasini yaxshigina oshiradi. Bunday vaziyatda firmada yaxshi kayfiyat hukmronlik qiladi. Eng muhimi esa bunday xush kayfiyatdan mijozlar ham bahramand bo‘lishadi va ularni yana bir bor shu firmaga murojaat etishlariga sabab bo‘ladi. Uchrashuv yoki muzokara to‘g‘risida kamida 2–3 kun oldindan kelishib olish qabul qilingan, bunda muhokama uchun kiritiladigan masalalar, shuningdek, uchrashuvning davomliligini oldindan aniq lab olish kerak. Bu daqiqalarda esa tomonlar muhokama uchun zarur ma’lumotlar to‘g‘risida, shuningdek, hujjatlar yoki og‘zaki deklaratsiyalar to‘g‘risida kelishib olishadi. Muzokaralarning boshlanish vaqtiga ikkala tomon ham so‘zsiz rioya etishi qabul qilingan. Ish uchrashuvlari, ayniqsa, muzokaralar maxsus ajratilgan va moslashgan xonada (zalda) o‘tkaziladi. Muzokaraning har bir ishtirokchisi oldiga ishtirokchining familiyasi, ismi va otasining ismi, u vakil bo‘lsa firma yoki tashkilot nomi ko‘rsatilgan yozuv taxtachalarini qo‘yib qo‘yish maqsadga muvofiqdir. Joylar (stullar) yetishmasligi holatlari bo‘lmasligi shart. Zarur hollarda muzokaralarga maxsus ajratilgan (tashrif etilgan) xodimlar (mutaxassislar) xizmat ko‘rsatishadi.

Ishtirokchilar stollar ustidan qog‘ozlar va yozuv-chizuv uchun kerakli narsalarni topa olishlari lozim. Shuningdek, stollar ustiga salqin ichimliklarini ham qo‘yish o‘rinlidir. Oz miqdorda pishirilgan narsalar bilan choy va kofelar qo‘yish ham tavsiya etiladi. Rasmiy qabullar odatda yirik ko‘rgazmalar, konferensiyalar ochilishi va savdo shartnomalarini imzolash davrlarida uyushtiriladi. Rasmiy qabul tashkil etish rejalashtirilgan bo‘lsa, u qaysi shaklda bo‘lishdan qat’i nazar alohida tayyorgarlikni talab qiladi. Avval qabul turi aniqlanadi, so‘ngra tadbirni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad, o‘tkaziladigan joyi, mehmonlar ro‘yxati, taklifnomalarni tarqatish tartibi, stollar joylashuvi rejasi, ularni jihozlash, nutqlar va xizmat ko‘rsatish masalalari bilan shug‘ullaniladi. Qabul bayram kunlari o‘tkazilmaydi. Mehmonlarga 1–2 hafta oldin taklifnoma jo‘natiladi. Taklifnoma tipografik usulida tayyorlanadi. Oldin har bir taklif etiluvchiga og‘zaki maslahat solib ko‘riladi, rozi bo‘lsa taklifnoma jo‘natiladi. Katta e’tiborni mehmonlarning joylashuviga qaratish zarur. Bu masalada har bir mehmonning xizmat va ijtimoiy holatini qattiq nazarda tutish lozim. Ularning stoldagi joylarini hisobga olish zarur. Mehmonlarni stolga joylashtirish tartibi quyidagicha: Eng e’tiborli mehmon uy bekasining o‘ng tomoniga, eng e’tiborli mehmonning oilasi uy egasining o‘ng tomoniga joylashadi. Qolganlari lavozimi, yoshi bo‘yicha bitta erkak, bitta ayol tarzida joylashadilar. Umuman rasmiy yoki uydagi barcha qabullarda ishtirok etishda o‘zini tutishning asosiy qoidalariga amal qilish quyidagicha: Erkaklar: oyoqni almashtirib o‘tirmaydi, shimni paypoq darajasidan yuqoriga ko‘tarmaydi. Ayollar: o‘tirganda ko‘ylak va yubkani ko‘tarmaydi, past kresloga o‘tirganda oyoqni almashtirmaydi. Tizzani bir-biriga juftlagan holatda bir tomonga qaratib, oyoqni bir joyda ushlab turadi.

Qabulning bosh qoidalaridan biri, bu aniqlik, nafaqat o‘z vaqtida kelish, balki chiroyli, o‘z vaqtida kuzatilishi hamdir. Qabul davrida barcha mehmonlar uchun qiziqarli bo‘lgan voqea va hodisalar haqida gap olib borish kerak. Iloji boricha ish yuzasidan suhbatlashuv, tortishuvlaridan yiroq bo‘lishiga harakat qilish lozim. Muzokara davomida yoki u yakunlangandan so‘ng mehmonlarni tushlik yoki kechki ovqatga taklif etish yaxshi odat. Barcha mamlakatlarda yaxshi odat aniqlikning belgisi hisoblanadi. Qabulga 15 daqiqagacha kechikib kelishga ruxsat etiladi. O‘ndan uzoq vaqt kech qolib ketish o‘ta qo‘pol hurmatsizlik hisoblanadi. Agar kechikib kelishga uzrli sabab bo‘lsa, oldindan ogohlantirib qo‘yiladi, kechirim so‘raladi. Muddatdan oldin kelish ham yaxshi odat emas, mezbonlarni noqulay holatga tushirib qo‘yish mumkin. Ish uchrashuvlari tashkil etilishini to‘laligicha tashabbuskor tomon yoki kelishuv bo‘yicha qabul qiluvchi tomon bo‘lib qoluvchi tomonlardan biri o‘z zimmasiga oladi. Ko‘pincha muzokaralar kokteyl, lanch, kechki ovqatlanish va qabulning boshqa turlari shunday tartibli tadbirlar shaklida o‘tkaziladi. Lanch (2-nonushta) odatda soat 9.30 va 10 lar o‘rtasida uyushtiriladi va 1–1,5 soat davom etadi (nonushtaninng o‘ziga 45–60 daqiqa va choy yoki kofe uchun 15–30 daqiqa). Choy soat 16 va 18 lar o‘rtasida odatda ayollar uchun uyushtiriladi. Erkaklar taklif etilgan hollar ham bo‘lishi mumkin. Choyning davom etish vaqti 1 – 1,5 soat. Kokteyl soat 17 dan 18 gacha bo‘lgan vaqt orasida boshlanadi va 2 soat davom etadi. Tik turilgan holda o‘tkaziladi. Tushlik – qabulning eng faxrli turi, soat 12 dan 13 gacha bo‘lgan vaqt orasida boshlanadi. Odatda 2–3 soat va ko‘proq davom etadi, dasturxon atrofida – taxminan 1 soat, qolgan vaqt – mehmonxonada bo‘ladi. Odatdagi tushlikka nisbatan kam rasmiylashgan (ommalashish). Kechki ovqat soat 21 da va kechroq boshlanadi. Tushlikdan boshlanish vaqti bilan farq qiladi.

Agar siz qabul marosimi uyushtirishni mo‘ljallayotgan bo‘lsangiz, yodda tuting, u juda puxta ravishda tayyorlangan bo‘lishi lozim. Qabulni tayyorlashga quyidagilar kiradi: Qabul turini tanlash, taklif etiladiganlar ro‘yxatini tuzish, taklifnomalarni oldindan yuborish, dasturxon atrofida mehmonlarni taqsimlash, dasturxonni yasatish va mehmonlarga xizmat ko‘rsatish, qadah so‘zlari yoki nutqlarni tayyorlash, qabul o‘tkazish tartibini tuzish. Qabulda siz, barcha taklif etilganlarga nisbatan e’tiborli va xayrixoh bo‘ling. 4. Ishontirish usuli va muzokaralar olib borishda muvaffaqiyatga erishish qonunlari Xizmatdan foydali samara bu insonning u yoki bu talabini qondirishga bevosita yo‘naltirilgan xizmatning yalpi foydali xususiyatidir. Xizmat iste’molchisi bu shaxsiy ehtiyoj uchun xizmatni oluvchi, buyurtma beruvchi yoki uni olish va buyurtma berish niyatida bo‘lgan fuqarodir. Xizmatni bajaruvchi – iste’molchiga xizmat ko‘rsatuvchi korxona, tashkilot yoki tadbirkor. Xizmat ko‘rsatish bu xizmatni bajaruvchining uning iste’ molchisi bilan bevosita aloqasiga to‘g‘ri keladigan faoliyatidir. Ushbu xizmat ko‘rsatish jarayoni servis korxonasining ishlab chiqarish vositalari va xodimlari orqali ta’minlanadi. Xizmat ko‘rsatish o‘z ichiga iste’molchi buyurtmasini tahlil qilish, xizmat ko‘rsatish loyihasini ishlab chiqish (texnik vazifalar va xizmat ko‘rsatish jarayoni), xizmatning zaruriy sifatini belgilashni va ta’minlashni, iste’molchiga yetkazishlarni oladi. Prezentatsiya (taqdimot) bugun juda urf bo‘lgan tadbir. Ma’lum bir shaxs yoki bir guruh insonlar o‘z faoliyatlari davomida erishgan natijalarini omma, mutaxassislar e’tiboriga havola etish maqsadida uyushtiriladigan tadbir. Tashkilotchilarning asosiy maqsadi omma e’tiborini jalb etishdir, ya’ni reklama tadbiridir. Lekin u jiddiy amaliy ahamiyati bilan e’tiborga loyiq. Chunki aynan shunday taqdimotda hamkorlar topiladi, takliflar o‘rganiladi.

Prezentatsiya odatdagidek mahsulotni namoyish etish, matbuot anjumani, reklama ashyolarini tarqatish va furshetdan iborat bo‘ladi. Bunda eng muhimi – furshet , ya’ni «bir piyola choy ustida suhbat» o‘tkazishdir. Yoqimli tovush, uning chiroyli aytilishi, gapning to‘g‘ri tuzilishi atrofdagilarda yaxshi taassurot qoldiradi. Prezentatsiya davomida tashkilotchilarning etagiga osilib olmang, bir odamga osilib olib undan bir qadam uzoqlashmaslik ham yaramaydi. O‘zingizga yangi tanishlar orttirish va aloqalar o‘rnatish imkoniyatidan foydalaning. Tashabbusni qo‘lga olib, muloqotga kirishing. Alohida-alohida suhbatlashayotgan guruhlarga yaqinlashib, suhbatga qo‘shiling. O‘zini tanishtirishda ayol kishi hech qachon birinchi bo‘lib erkak kishiga o‘zini tanishtirmaydi. Ammo erkak kishi o‘zini tanishtirsa, bee’tibor qoldirmay javob berishi shart. Xizmatning iste’molchisi va bajaruvchisi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar xizmat ko‘rsatish jarayonida sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zaro aloqalarning tavsifi taqdim etilayotgan xizmatlarning shakliga bog‘liq bo‘ladi, u bevosita va bilvositalarga bo‘linadi. Bevosita o‘zaro aloqalarda xizmatni bajaruvchi va uning iste’molchisi o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa o‘rnatiladi. Bilvosita o‘zaro aloqalarda esa, aloqa vositachilar orqali yoki xizmat bajaruvchisining yordamchi xodimlari yordamida amalga oshiriladi. Xizmatning hayot davri bir necha bosqichlarga bo‘linadi: ● iste’molchilarga taklif etilayotgan xizmatlar bo‘yicha ma’lu-mot berish; ● xizmatga buyurtmani qabul qilish; ● xizmatni bajarish; ● xizmatni bajarish sifatini nazorat qilish; ● iste’molchi buyurtmasini berish. Servis tashkilotlari (bajaruvchi) iste’molchiga (buyurtmachiga) xizmat ko‘rsatish (ishlarni bajarish) shartnomasiga asosan xizmat ko‘rsatadi. Ushbu shartnoma yozma shaklda (kvitansiya yoki boshqa hujjat) rasmiylashtiriladi. Shartnomaning bir nusxasi xizmat bajaruvchisi tomonidan iste’molchiga beriladi.

Iste’molchining qatnashgan holdagi bajargan xizmat ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnoma kassa cheki, chiptasi va hokazolar yo‘li bilan rasmiylashtirilishi mumkin. Xizmatlar ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnomani tasdiqlovchi hujjat yo‘qolgan bo‘lsa, iste’molchi shaxsini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat taqdim etilishi va u tomonidan yozilgan yozma ariza asosida xizmatlar ko‘rsatiladi. Xizmatlarni ko‘rsatish uchun oldindan berilgan buyurtma hujjatini tuzish (buyurtma yoki kvitansiya) orqali rasmiylashtiriladi. Oldindan berilgan buyurtmalar servis tashkiloti xodimi tomonidan shaxsan iste’molchidan, telefon bo‘yicha, pochta va elektron pochta orqali qabul qilinadi. Servis tashkiloti (bajaruvchi) xizmatni shartnoma shartlariga taalluqli ravishda bajaradi. Xizmat sifati shartnomada ko‘rsatilgan sifatga mos kelishi lozim. Agarda shartnomada xizmat sifati ko‘rilmaydigan bo‘lsa, servis firmasi ushbu maqsadlarga to‘g‘ri keladigan va odatda foydalaniladigan ushbu turdagi xizmatni ko‘rsatishga majbur. Agarda iste’molchi shartnomani tuzish paytida bajaruvchiga xizmat ko‘rsatishning aniq maqsadlari haqida xabardor qilsa, bajaruvchi ushbu maqsadlarga mos keladigan xizmatlarni bajarishga majbur. Agarda O‘zbekiston Respublikasi qonuni yoki normativ, huquqiy hujjatlarda xizmat sifatiga majburiy talablar ko‘zda tutilgan bo‘lsa, unda taqdim qilinayotgan xizmat ushbu talablarga mos kelishi lozim. Servis tashkiloti (bajaruvchi) xizmatni iste’molchisiga u bilan kelishgan vaqtda ko‘rsatishga majbur. Xizmatni bajarish muddatlari shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarga mos kelishi lozim. Shartnomada xizmat ko‘rsatishning haqiqiy muddati haqida belgi qo‘yiladi. Iste’molchining uyida xizmat ko‘rsatishda, servis tashkiloti o‘zining servis bo‘yicha mutaxassisini iste’molchi bilan kelishilgan vaqtda kelishini ta’minlaydi. Buyurtmani bajarish uchun materiallar belgilangan talablarga mos kelishi lozim va u taalluqli hujjat bilan (sertifikat, mos kelish deklaratsiyasi) tasdiqlanishi lozim.

Quyidagilar aniqlangan holatlarda servis (xizmat bajaruvchisi) iste’molchini ogohlantirishi zarur va xizmat ko‘rsatishni uning ko‘rsatmalarigacha to‘xtatishga majbur: ● iste’molchi tomonidan bajaruvchiga berilgan materiallar, as-bob-uskuna, texnik hujjatlar yoki qayta ishlash uchun buyumning yaroqsizligi va past sifatli bo‘lganida; ● ishlar (xizmat ko‘rsatish)ni bajarish uslubi to‘g‘risida iste’molchi ko‘rsatmalaridan keyin ham, uning uchun mumkin bo‘lgan noxushliklar vujudga kelgan bo‘lsa; ● bajarilayotgan ishning natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan yoki uni o‘z vaqtida tugallashga imkon bermaydigan, bajaruvchiga bog‘liq bo‘lmagan boshqa sharoitlarning mavjudligida. Agarda iste’molchi, o‘z vaqtida va asoslangan ogohlantirishlarga qaramasdan, yaroqli bo‘lmagan va past sifatli materiallarni, asbobuskunalarni, texnik hujjatlarni yoki bajaruvchiga berilgan buyumni almashtirmasa, ishlarni bajarish (xizmat ko‘rsatish) usuli bo‘yicha ko‘rsatmalarni o‘zgartirmasa, undan tashqari buyum yaroqliligining buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan holatlarni bartaraf etish uchun zaruriy chora-tadbirlarni qo‘llamasa, servis tashkiloti (bajaruvchi) ishlarni bajarish (xizmat ko‘rsatish) shartnomasini bekor qilishi va uni bekor qilishda unga yetkazilgan zararni qoplashni talab qilishi mumkin. Agarda ish to‘liq yoki qisman iste’molchi materialida bajarilgan bo‘lsa, bajaruvchi ushbu materialning (buyumning) saqlanishiga va undan to‘g‘ri foydalanishga javob beradi. Ish tugagandan so‘ng, bajaruvchi iste’molchiga material xarajatlari to‘g‘risida hisobot berishi va qolgan materialni qaytarishi lozim, yoki iste’molchining roziligi bilan bajaruvchida qolgan foydalanilmagan material hisobiga ish bahosini kamaytirishi mumkin. Agarda iste’molchidan qabul qilingan material (buyum) to‘liq yoki qisman yo‘qotilgan yoki buzilgan bo‘lsa, servis tashkiloti (bajaruvchi) uch kunlik muddat ichida xuddi shunday sifatdagi va o‘xshash materialga (buyumga) almashtirishi va iste’molchining xohishiga ko‘ra o‘xshash material (buyum)dan kerakli muddatda

mahsulot tayyorlashi lozim. Xuddi shunday sifatdagi va o‘xshash material (buyum) bo‘lmagan taqdirda, iste’molchiga yo‘qotilgan (buzilgan) material (buyum) ning ikki barobar bahosini to‘lashi, shuningdek, iste’molchi ko‘rgan zararlarni qoplashi lozim. Agar bajaruv chi iste‘molchidan qabul qilib olgan material (buyum) ning ish jarayonida to‘liq yoki qisman yo‘qotilishi (buzilishi) mumkin bo‘lgan xususiyatlari to‘g‘risida iste‘molchini ogohlantirgan bo‘lsa, u holda bajaruvchi javobgarlikdan ozod bo‘ladi. Iste’molchi tomonidan materialning (buyumning) o‘ziga xos xususiyatlarini bilmasligi uni javobgarlikdan ozod qilmaydi. Iste’molchi unga ishni topshirilgunga qadar xohlagan paytda ishlarni bajarish to‘g‘risidagi shartnomaning bajarilishidan voz kechishi mumkin. Bunday holatda u servis tashkilotiga, ya’ni munosib ravishda shartnomaning bajarilishini to‘xtatish bo‘yicha xabar berguncha berilgan ishlarning qismi uchun belgilangan bahoning bir qismini to‘laydi. Iste’molchi, shuningdek, bajaruvchiga shartnomani bajarish maqsadida ushbu paytgacha qilingan xarajatlarni to‘lashi (agarda ular bajarilgan ish bahosining ko‘rsatilgan qismiga kirmasa) lozim. Iste’molchi bajaruvchiga haqiqiy yetkazilgan zarar xarajatlarini to‘lagan bo‘lsa, u holda xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma ni bajarishdan voz kechishi mumkin. Iste’molchi shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda bajaruvchining ishtirokida bajarilgan ishni (uning natijasini) ko‘zdan kechirishga majbur. Ish natijasini yomonlashtiradigan yoki ishdagi qolgan kamchiliklar tufayli shartnomadan chetlanish holati aniqlanganda, iste’molchi zudlik bilan bu haqda bajaruvchiga bildirishi lozim. Aks ettirilgan kamchiliklar akt yoki boshqa qabul qilishni tasdiqlaydigan hujjatlarda yozilishi lozim. Iste’molchi tomonidan bajarilgan ish (xizmat) natijalarini olishga kelmaslik yoki qabul qilishdan bosh tortishi holatlarida, servis tashkiloti iste’molchini yozma ravishda ogohlantirishi va ushbu ogohlantirishdan ikki oy o‘tgach ish natijasini qulay narxda sotishi mumkin. Bajaruvchi tomonidan barcha to‘lovlarni

ajratib tashlagan holdagi, sotishdan kelib tushgan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksida ko‘zda tutilgan tartibda depozit raqamiga o‘tkaziladi. Xizmatlar ko‘rsatish (ishlarni bajarish) bo‘yicha shartnomadagi majburiyatlarni bajarmaslik yoki kerakli darajada bajarmaslik uchun servis tashkiloti O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida va shartnomada ko‘zda tutilgan javobgarlikka egadir. Ko‘rsatilgan xizmatlarda kamchiliklar aniqlangan holatlarda iste’molchi o‘z xohishiga ko‘ra servis tashkilotidan quyidagilarni talab qilishga haqlidir: ● ko‘rsatilgan xizmatlardagi kamchiliklarni pulsiz bartaraf etishni; ● ko‘rsatilgan xizmat bahosini taalluqli ravishda kamaytirish; ● o‘xshash materialdan va bir xil sifatdagi boshqa buyumni pul-siz tayyorlashni yoki ishni qaytadan boshlashni. Shu bilan birga iste’molchi bajaruvchi tomonidan unga berilgan buyumni qaytarishga majbur; ● ko‘rsatilgan xizmatlardagi kamchiliklarni o‘z kuchi bilan yoki uchinchi shaxs tomonidan bartaraf etish uchun sarflangan xarajatlarning qoplanishini. Agar servis tashkiloti ishlovchilari tomonidan shartnomada ko‘rsatilgan muddatda kamchiliklar bartaraf etilmagan bo‘lsa, u holda iste’molchi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnomani buzishga va yetkazilgan zararni to‘liq qoplashni talab qilishga haqli. Agarda bajaruvchi tomonidan ko‘rsatilgan xizmatda jiddiy kamchiliklar bo‘lsa yoki shartnoma shartlaridan jiddiy chetla nish aniqlangan bo‘lsa iste’molchi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartno mani buzishi mumkin. Undan tashqari iste’molchi ko‘rsatilgan xizmatdagi kamchiliklar orqali yetkazilgan zararlarning to‘liq qoplanishini talab qilish huquqiga ega. Zararlar iste’molchining taalluqli talablarini qondirish uchun belgilangan muddatlarda qoplanadi. Iste’molchi ishni qabul qilgandan so‘ng, shartnomadan chetlanish yoki oddiy qabul qilish uslubida (yashirin kamchiliklar) aniqlash imkoni bo‘lmagan, shu

jumladan bajaruvchi tomonidan atayin yashirilgan chetlanishlarni aniqlasa, bu haqda bajaruvchini xabardor qilishi lozim. Iste’molchi ko‘rsatilgan xizmatdagi kamchiliklar bilan bog‘liq bo‘lgan talablarni kafolat muddati davomida. Agarda ushbu kafolat bo‘lmasa, ko‘rsatilgan xizmatlar qabul qilingan kundan boshlab, ikki yil davomida talab qilishi mumkin. Ushbu kamchiliklar qurilish yoki boshqa ko‘chmas mulkda aniqlansa, besh yil davomida talab qilish mumkin. Iste’molchi xizmatni qabul qilib olguncha vujudga kelgan kamchilik va boshqa sabablarni isbotlay olsa servis tashkiloti kafolat muddati belgilanmagan xizmatdagi kamchiliklar uchun javob beradi. Agarda iste’molchi buyum yoki mahsulotni qabul qilib olgandan so‘ng, noto‘g‘ri foydalanish natijasida kamchiliklarni sodir qilganligini servis tashki loti (bajaruvchi) isbotlay olmasa, u holda ushbu tashkilot kafolat muddati o‘rnatilgan xizmatlarga nisbatan uning kamchiliklari uchun javob beradi. Agarda kafolat muddati ikki yil (ko‘chmas mulk uchun besh yil) dan kam muddatni tashkil etsa va iste’molchi tomonidan xizmatlar kamchiligi kafolat muddatidan keyin, lekin ikki yil (ko‘chmas mulk uchun besh yil) doirasida aniqlangan bo‘lsa, ushbu kamchiliklar u tomonidan xizmat natijasini qabul qilgungacha vujudga kelganligini yoki ushbu paytgacha paydo bo‘lgan boshqa sabablarni isbotlasa iste’molchi servis tashkilotiga davo talablarini qo‘yishga haqlidir. Agarda servis tashkiloti (bajaruvchi) xizmatlar ko‘rsatish muddatlarini buzsa, yoki xizmat o‘z vaqtida ko‘rsatilmasligi aniq bo‘lsa, iste’molchi o‘z xohishiga ko‘ra bajaruvchiga yangi muddat belgilashi, to‘g‘ri keladigan narxlarda xizmat ko‘rsatishni uchinchi shaxslarga topshirishi, uni o‘z kuchi bilan bajarishi va bajaruvchidan yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilishga yoki xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnomani bekor qilishga haqlidir. Iste’molchi, shuningdek, xizmat ko‘rsatish muddatlarining buzilishi sababli unga yetkazilgan zararlarning to‘liq qoplanishini talab qilishga haqli. Xizmat ko‘rsatish belgilangan muddatlarining yoki iste’molchi tomonidan belgilangan

yangi muddatlarning buzilishi holatida, servis tashkiloti (bajaruvchi) iste’molchiga har bir o‘tib ketgan kun (soat, agarda muddat soatda belgilangan bo‘lsa) uchun xizmat ko‘rsatish bahosining uch foizi, agarda xizmat ko‘rsatish bahosi shartnomada belgilanmagan bo‘lsa, buyurtma umumiy bahosining uch foizi miqdorida jarima to‘laydi. Iste’molchi va bajaruvchi o‘rtasida xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha tuziladigan shartnomada jarimaning yuqori foizi belgilanishi mumkin. Xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma bekor qilinganda, bajaruvchi xizmat ko‘rsatish jarayonida vujudga kelgan o‘z xarajatlarining qoplanishini, shuningdek, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovni talab qilishga haqli emas, istisno sifatida faqat shunday holatdaki, agarda iste’molchi ko‘rsatilgan xizmatlarni qabul qilsa. O‘z materialidan foydalanilgan holda xizmatlarni bajaruvchi servis tashkiloti (bajaruvchi) uning sifati uchun fuqarolik qonunchiligiga taalluqli ravishda, kerakli darajada sifati bo‘lmagan tovarlar uchun sotuvchi javobgarligi qoidalari bo‘yicha javob beradi. Bajaruvchi tomonidan iste’molchi talablarini qondirishning tartibi va muddatlari, shuningdek, ushbu muddatlarning buzilishi bo‘yicha javobgarlik O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi. Iste’molchi servis tashkiloti (bajaruvchi) bilan kelishilgan muddatlar va tartiblarda ko‘rsatilgan xizmatlarga haq to‘lashga majbur. Ko‘rsatilgan xizmatlar uchun iste’molchi bilan hisob-kitoblarda bajaruvchi iste’molchiga ularning to‘lovini tasdiqlovchi hujjat beradi (kassa cheki, schyot va boshqalar). O‘zbekiston Respublikasida xizmatlarni taqdim etish qoidalari va ularga talablar O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida, alohida xizmat turlarini ko‘rsatish qoidalari xizmat turlari uchun standartlar va boshqalarda aks ettiriladi.

5. Kasbdoshlar orasida axloq va odob (o‘zaro hurmat) Har qanday ishlab chiqarish korxonalarining ishchi-xodimlari va kasbdoshlari orasida axloq va odob qoidalariga rioya qilinganda ulkan muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Shu bois bunday qoidalar haqida quyida bayon qilingan. 1. Katta va kichik xodimlar o‘zaro munosabatda quyidagi qoidalarga rioya etishlari kerak: ● o‘zaro muloqotda kamtar, muloyim, bosiq, samimiy bo‘lish hamda o‘z munosabatlarini o‘zaro hurmat, ishonch va hamkorlik asosida tashkil etish; ● o‘z ish joylarida tinch va ishchanlik muhitini yaratish, tele-fonda aniq, ravshan va qisqa so‘zlashish, davlat va xizmat sirini oshkor qilmaslik; ● «siz»lab murojaat qilish; ● maxsus unvonlarni buzib aytmaslik, tasdiqlangan so‘zlarni, laqab va nomlarni ishlatmaslik, qo‘pollik va beodoblik qilmaslik; ● boshliqning, kattaning xonasiga kirganda ruxsat so‘rash va salomlashib o‘zini tanishtirish, bunda tashrif sababini tushuntirish, boshliq o‘tirishga ijozat bersa, o‘tirish; ● qo‘lni kiyim-kechak cho‘ntaklariga tiqib yurmaslik, boshliq-ning – kattaning huzurida ruxsatsiz chekmaslik yoxud o‘tirmaslik, shuningdek, maxsus ajratilgan joylardan boshqa joylarda chekmaslik; ● jamoat transportlarida bo‘sh joy bo‘lmagan taqdirda kattalarga joy berish, yo‘lda bemalol o‘tib ketish mumkin bo‘lmasa, boshliqlarga (kattalarga) salom berib yo‘l berish. 2. Boshliqlar (kattalar) bilan suhbatlashish chog‘ida quyidagi qoidalarga rioya etish zarur: ● ruxsatsiz suhbatga aralashmaslik; ● yalpayib, yonboshlab olmaslik, stulning suyanchig‘iga osilib, oyoqlarni chalkashtirib o‘tirmaslik; ● qo‘ldagi buyumlarni o‘ynab, qo‘llarni boshga tirab yoki tirsak-ni boshliqning stoliga qo‘yib o‘tirmaslik; ● gapga aralashib, kinoyalar, qochiriqlar gapirmaslik.

3. Bo‘ysunuvchilar (kichiklar) bilan munosabatda quyidagi odobaxloq qoidalariga rioya qilish lozim: ● boshliqlarni (kattalarni) hurmat qilish, ammo tilyog‘lamalik va xushomadgo‘ylik qilmaslik; ● kamtar bo‘lish, ammo kelishuvchanlik qilmaslik; ● tashabbus ko‘rsatish, ammo o‘zboshimchalik qilmaslik; ● itoatkor bo‘lish, ammo qonunga zid buyruqlarni bajarmas-lik; ● o‘z fikrini aytish, asoslash, biroq betgachoparlik qilmaslik. Xizmat jamoasi xodimlarining rasmiy munosabatlarining axloqiy asoslari. Xizmat jamoalari xodimlarining rasmiy axloqiy munosabatlari uch xil ko‘rinishda bo‘ladi. 1. Kattalarning kichiklarga nisbatan rasmiy axloqiy munosabatlari. Bunda katta-kichikka: ● buyruq beradi, tayinlaydi, ko‘rsatma beradi; ● talab qiladi, taklif etadi; ● o‘z oldiga chaqiradi, kelishini talab qiladi; ● ruxsat beradi, hujjat yoki takliflarni tasdiqlaydi; ● hujjatlar yoki xatlarni ijro uchun yuboradi. 2. Xizmat mansablari va maxsus unvonlari teng bo‘lgan xodimlarning o‘zaro rasmiy axloqiy munosabatlari. Bunda teng-tengga: ● axborot beradi, ma’lum qiladi; ● ko‘rsatma yoki yordam berishni iltimos qiladi; ● so‘raydi, taklif qiladi; ● qo‘shiladi, e’tiroz bildirmaydi; ● tegishli hujjatlarni yuboradi. 3. Kichiklarning kattalarga nisbatan rasmiy axloqiy munosabatlari. Bunda kichik kattaga: ● axborot beradi, rasmiy iltimos qiladi; ● ruxsat berishni yoki tavsiya qilishni so‘raydi;

● kelishini iltimos qiladi, borish uchun ruxsat so‘raydi; ● bajaradi va bu haqda axborot beradi; ● tegishli hujjatlarni taqdim etadi. Xodimlarning xizmat jamoalaridagi axloqiy-estetik va ruhiy muhitni yaxshilashga xizmat qiluvchi bir qator odob-axloq qoidalari ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Har bir xodim ishga o‘z vaqtida, kechikmasdan kelishi va ish joyidagilar bilan ochiq chehra bilan salomlashishi zarur. Hatto kayfiyati buzilgan bo‘lsa ham buni xizmatdoshlariga sezdirmasligi, jig‘ibiyron bo‘lib o‘zgalarni ham bezovta qilmasligi kerak. 2. Ishxonada xizmatdoshlar bilan ovozni pasaytirib, xushmuomalalik bilan muloyim so‘zlashish, dag‘allikka yo‘l qo‘ymaslik, o‘zgalarning suhbatiga aralashmaslik, so‘zlarini xufiyona tinglamaslik, tasodifan eshitib qolgan so‘zlarni o‘zgalarga yetkazmaslik, qolaversa, sababsiz o‘zgalarning bajarayotgan ishlariga aralashmaslik lozim. 3. Xizmatdoshlarning narsalari – qalam, ruchka, qog‘oz, yelim, asbob-anjom, xizmat uchun zarur bo‘lgan texnika vositalaridan ularning ruxsatisiz foydalanish odobdan emas. Faqat so‘rab foydalanish kerak. 4. Maslahat so‘ragan xizmatdoshlarga iloji boricha to‘g‘ri maslahat berish, bilganini sidqidildan o‘rgatish, tushunmagan joylarini tushuntirib berish kerak. Xizmatdoshning ishdagi yoki fe’l-atvoridagi kamchiligi uchun uning ustidan aslo kulmaslik, masxaralamaslik lozim. 5. Har bir xodim har xil bekorchi ishlar bilan o‘zining ham, qolaversa, boshqalarning ham vaqtini zoye ketkazmasligi, «vaqt – oltin, uni tejash kerak» degan o‘gitga amal qilishi zarur. Berilgan va’da ustidan chiqish lozim. 6. Betob bo‘lib qolgan xizmatdoshning hol-ahvolidan xabarolish, ulardan ko‘ngil so‘rash, kerak bo‘lsa yordam berish kerak. 7. Do‘stlar yoki xizmatdoshlar bilan albatta teatr, konsert, kinoga va boshqa ko‘ngilochar joylarga borib turish, hordiq chiqarishning faol usullaridan foydalanish kerak. Korxonada, mahallada o‘tkaziladigan barcha umumiy tadbirlarda albatta qatnashish, iloji bo‘lsa ularga bosh-qosh bo‘lib turish zarur.

8. Hamkasblarning yutuqlaridan quvonish kerak. Baxillik, chaqimchilik, hasad qilib emas, havas qilib yashash kerak. «Kasb odobnomasi»da shaxsiy munosabatlaridan qat’i nazar, xodimlarning xizmat jarayonidagi o‘zaro aloqalari Nizom va qo‘llanmalarda belgilangan qoidalar asosida bo‘lishi shart. O‘z hamkasblarini kamsitish, shaxsiy ishlariga aralashish va ular haqida har xil mish-mishlar tarqatish man etiladi. 6. Muomala, salomlashish va tanishish me’yorlari Umumqabul qilingan axloq qoidalari majmuyida ayol kishi bilan uchrashganda birinchi erkak kishi, yoshi katta bilan uchrashganda birinchi kichik, lavozimi yuqori bilan uchrashganda birinchi lavozimi kichik salomlashadi, deb ko‘rsatilgan bo‘lsada, rahbar qo‘l ostidagilar, sherik o‘zi bilan salomlashishini kutib o‘tirmasligi ke rak, o‘z suhbatdoshingiz bilan birinchi bo‘lib salomlashing. Hamkasblarga nisbatan muomala tarzi jamoadagi munosabatlarning umumiy tarzi bilan belgilanadi. Xizmatdoshlar bilan ismi va otasining ismi (siz ularni bilishingiz shart) yoki familiyasini aytib (bunda siz albatta «janob» yoki «o‘rtoq» qo‘shimchasini qo‘shib) murojaat qilishingiz afzaldir. «O‘rtoq»ning o‘rniga «janob» deb sun’iy ravishda ulug‘lashga intilmang – bu talaffuz etishning madaniy qoloq ekanligidan dalolat beradi. Faqat ismi bilan otining ustiga qisqartirilgan holda murojaat etishni suiiste’mol qilmang – bu amerikacha odat – bu faqat yengil taqchillikni bildiradi, xolos. Bizning mamlakatimizda azaldan kishilarni ismi va otasining ismi bilan hurmatlab murojaat qilish odat tusiga kirgan, an’analarimiz shunday. Eng yaqin xodimlarga nisbatan, agar ular yosh bo‘lsa va bunday muomalaga qarshi bo‘lmasa, ismini aytib murojaat qilish mumkin. Ish jarayonida qo‘l ostingizdagilarga hurmat bilan murojaat qiling. «Sen» deb murojaat etishga faqat u o‘zaro bo‘lsa yoki norasmiy munosabatlar bilan yuzaga kelgan vaziyatlardagina yo‘l qo‘yilishi mumkin. Notanish kishilar bilan ish uchrashuvi vaqtida o‘zingizni o‘zingiz tanishtiring yoki uchrashuv uyushtirgan kishi vositachiligi orqali tanishing. Agar siz mehmon bo‘lsangiz, birinchi bo‘lib o‘zingizni tanishtiring. Erkak kishi ayol kishiga har

doim birinchi bo‘lib o‘zini tanishtirishini yodda tuting. Yoshi kichikroq erkak yoki ayol yoshi kattaroqlarga o‘zlarini tanishtirishlari kerak, aksincha bo‘lmaydi. Biron kishini tanishtirishdan avval ikkala tomon ham tanishishni istashiga ishonch hosil qilish foydalidir. Ish munosabatlarida darajama-daraja bo‘ysunish. Boshqarish munosabatlarida bosqichma-bosqich bo‘ysunish to‘g‘risida eslang. Xushfe’l bo‘ling, xodimlarning rahbarga teng bo‘ysunishini unut mang va alohida zarur bo‘lmaganda quyida turuvchi rahbarning «boshi ustidan» buyruq bermang. Siz bu bilan uning obro‘sini tushirasiz. Darajama-daraja bo‘ysunish tartibi buzilgan taqdirda, siz albatta qo‘l ostingizdagi rahbarga buni ma’lum qilib qo‘ying, unda o‘zi bilan hisoblashishni istamasdan go‘yo uni «aylanib o‘tish» bo‘layotgani haqida fikr tug‘ilmasligi uchun tinchlantirib qo‘ying. Qo‘l ostingizdagilarga nisbatan ta’sirchan xolislik nuqtayi nazariga rioya qiling. Siz barcha xodimlarga nisbatan teng va shaxsan yoqtirishi yoki yoqtirmasligidan qat’i nazar toqatli munosabatda bo‘lishga majbursiz. Qo‘l ostingizdagilar bilan «do‘stlik chegarasi»ni saqlang, ayniqsa, xizmatdan tashqari munosabatlarda nozik tabiatli bo‘ling, qo‘l ostingizdagilarga nisbatan shaxsiy iltimoslarni suiiste’mol qilmang – ular o‘zaro munosabatlarda takallufsizlikka olib keladi. Sizni noqulay holatga solib qo‘yishi mumkin. Ayni paytda xizmatdan tashqari hollarda (teatrda, dam olishda, sayyohlik safarida) darajama-daraja bo‘ysunishga rioya etish bema’ni ish ekanligini ham yodda tuting. Ish aloqalarini tashkil etish. Rahbarning ortiqcha hammabop bo‘lishi normal ish vaziyati yaratishga xizmat qilmaydi, betakalluflikka olib keladi. Sizning xonangizga so‘roqsiz kirish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar sonini imkon boricha cheklang. Xonada kimdir bo‘lgan paytda (bunga ayniqsa qabul soatlarida qat’iy rioya qilish zarur) unga kirish mumkin bo‘lmagan tartibni tushuntirib bering. Siz bilan bevosita aloqa qilishi zarur bo‘lgan barcha shaxslar aniq tayinlangan tashrif vaqtlariga kelishlari va uning o‘z vaqtida amalga oshishiga ishongan bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir. Har qanday xodim yetarlicha qisqa muddatda va eng

soddalashgan tartibda sizning qabulingizga kira olishi mumkin bo‘lgan tartibni ushlang. Ishga oid suhbatlarni olib borish. Boadablik qoidalari rahbarga kishilarning gapini bo‘lmay, to‘xtatmay, boshqa ishlarga va boshqa kishilarga chalg‘imay eshitish zarur. Agar suhbat vaqtida har qalay boshqa narsa bilan shug‘ullanishga to‘g‘ri kelib qolsa, kechirim so‘rash, majburiy tanaf fusdan so‘ng ayniqsa, bu paytda gap ish haqida ketayotganini eslatib davom etishini taklif qiling. Iltifot ko‘rsata biling. Maqtov, qisinish, qiziqish, minnatdorlik nafaqat sizning boadabligingizni ko‘rsatuvchi, balki suhbatdoshga nisbatan hurmatingiz ramzi, umumiy ishning va suhbatning o‘zi ham muhimligini tan olish demakdir. Iltifot ko‘rsatayotib, samimiy va tabiiy bo‘ling. Ish munosabatlariga kiruvchi tadbirkor sherikning milliy va ruhiy xususiyatlarini, o‘ziga xosliklarini bilishi muvaffaqiyatli aloqaning zarur sharti ekanligini yodda tutish lozim. Ijobiy fikrlash inson fe’l-atvorini shakllantiradi, mana, ayrim istaklar: – «men» so‘zini ehtiyot bo‘lib qo‘llang; – faktlarga tayaning; – tafsilotlarga berilib ketmang, lekin tafsilot o‘z vaqtida va aytil-gan fikr o‘rinli bo‘lsa, sizning nuqtayi nazaringizni mustahkamlashi va uni yanada ishonchli qilishini ham hisobga oling; – nasihat qilishdan qoching; – murakkab muammoning keskinlashishini emas, hal etilish yo‘llarini qidiring; – dag‘al muomalaga moyil sherik bilan uchrashuv vaqtida zid-diyatlardan qoching. Ish xatlari. Ish xatlariga nafaqat xizmat nomalari, balki turli xil iltimoslar, topshiriqlar, tabriklar, takliflar, hamdardliklarni yozma shaklda bayon etish, kasbga oid munosabatlarga taalluqli hamma narsalar kiradi.

Har qancha xat yoki qisqacha maktubni «hurmatli», «muhtaram» deb murojaat etish, alohida do‘stlik holatida esa qadrli so‘zlarni bilish kerak. Keyin ismi, otasining ismni yoki familiyasini aytish kerak. Familiyaning oldida albatta «o‘rtoq», «hamkasabamiz» yoki «janob» so‘zlarini qo‘llash zarur. Murojaat qila turib siz kimga murojaat etayotgan bo‘lsangiz, uning eng yuqori unvonini qo‘llang. Umumqabul qilingan «marhamat», «marhamat qiling», «marhamat qilib» («agar malol kelmasa»), «oldindan minnatdorchilik bildiraman», «hurmat bilan», «ko‘rishguncha xayr», «uchrashguncha», «Sizning samimiy do‘stingiz» va boshqa shunga o‘xshash so‘zlar va iboralarni unutmang. Rasmiy taklif xatlarida matndan so‘ng o‘ngda qisqartirilgan holda «Marhamat qilib javob qaytaring» deb yozib qo‘yish mumkin. Konvertlarni umumqabul qilingan namunalarga muvofiq rasmiylashtiring. Yuboriladigan manzil tepasida jo‘natilgan usuli ko‘rsatiladi: – buyurtma; – shoshilinch pochta bilan va hokazo. Qarama-qarshi manzil konvertning old tomonining ustki qismida, ba’zida esa uning orqa tomoniga yoziladi. Ish xatini konvert ichiga ikki martadan ko‘p buklamay solish (matnni ichkariga qilib) tavsiya etiladi. Eng muhim xabarlarni bukmasdan katta konvertlarda jo‘natgan ma’qul. Xatlarga iloji boricha tezroq (besh kundan oshmagan holda) javob yozish kerak. Kechikish hollarida kechirim so‘rang va o‘z vaqtida javob bo‘lmaganligining sababini tushuntiring. Telefonda gaplashish madaniyati. Gaplashuv qisqa, xushmuomala, ishning mohiyatiga taalluqli bo‘lishi lozim. Raqamlarni terib va go‘shakni ko‘targanlarni eshitib turib, salomlashing. Sekin qiziqtirgan abonent bilan bog‘langaningizga ishonch hosil qiling, o‘zingizni taniting va «marhamat», «marhamat qilib», «agar malol kelmasa» va shu kabi so‘zlarni qo‘llagan holda telefonga sizga zarur kishini iltimos qiling. (Adashib

tushilgan holda kechirim so‘rang va «marhamat» degan javobdan so‘ng go‘shakni qo‘yib qo‘ying.) Telefon orqali o‘zingizni tanishtirayotib, nafaqat familiyangiz, balki ismingiz va otangizning ismini aniq ayting. Agar gaplashuv batafsil bo‘ladigan bo‘lsa, suhbatdoshingizning sizni eshitishga vaqti bormi-yo‘qmi, qiziqib qo‘ying. Qo‘ng‘iroqdan so‘ng go‘shakni olib (ko‘tarib) tashkilot nomi yoki o‘z familiyangizni ayting. Band bo‘lib qolish holatida o‘zingiz uchun va suhbatdosh uchun qulay vaqtda qayta qo‘ng‘iroq qilishingizni ayting («marhamat qilib», «marhamat» so‘zlarini qo‘llagan holda). Hech qachon biron kishining oldida shaxsiy suhbatlarni olib bormang. Agar telefon aloqasi uzilib qolsa, kim qo‘ng‘iroq qilgan bo‘lsa, o‘sha insonga qayta qo‘ng‘iroq qilish lozimligini yodda tuting. Gaplashuvni uning tashabbuskori (boshlagan kishi) yakunlashi lozim. Dam olish kunlarida ish yuzasidan qo‘ng‘iroq qilmaslik kerak. Eri bor, uylangan erkakning xonadoniga qo‘ng‘iroq qilayotib darrov o‘zingizni tanishtiring va bezovta qilganingiz uchun kechirim so‘rang. Vizit kartochkasi (tashrif qog‘ozi). Ish munosabatlarida, odamlarga nisbatan murojaatlarda ko‘plab tushunmovchiliklardan xalos etishga imkon beruvchi tashrif qog‘ozidan foydalaning. Siz bilgan kishiga tashrif qog‘ozini berar ekansiz, shu bilan siz kelgusida ham ish va shaxsiy aloqalarni saqlab turishga intilishingizni ko‘rsatgan bo‘lasiz. Tashrif qog‘ozi hajmi va harflari, shuningdek, matnning joylashtirilishi qat’iy belgilab qo‘yilmagan, biroq ularning quyidagi shakli keng tarqalgan: oq qalin qog‘ozga (9X5 sm) ismi, familiyasi va otasining ismi, uning ostida egallagan lavozimi, chap quyi burchakda – tashrif qog‘ozi egasi ishlaydigan muassasa manzilgohi, o‘ng quyi burchakda – xizmat telefoni raqami bosmaxona yo‘li bilan tushirilgan bo‘ladi. Zarurat bo‘lgan holda uy telefon raqami qo‘lda yozib olinadi.

Ayollarning tashrif qog‘ozlari hajmi erkaklarnikidan birmuncha kichikroq bo‘ladi. Pochta orqali yoki xat tashuvchi (kuryer) yordamida jo‘natiladigan tashrif qog‘ozi xat, tabrik xati o‘rnini bosishi mumkin. Sovg‘alar yoki gullarni jamlab, ularning ustiga qo‘lda «eng yaxshi istaklar bilan», «tabrigingiz uchun minnatdorchilik bilan» singari yoqimli so‘zlarni yozib yuborish paytida tashrif qog‘ozidan foydalanish mumkin. 7. Kasbiy munosabatlarga kirishishda tanishuv, salomlashish va xayrlashish Muomala har qanday odam, jamiyat faoliyatining zaruriy va umumiy sharti, har tomonlama rivojlanishining muhim omili, ongli odamni tabiatdan ajratib turuvchi mezonlardan biridir. Muomala juda murakkab jarayon bo‘lib, u odamlarning o‘zaro iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ijtimoiy-ma’naviy munosabatlarini, aloqalarining yig‘indisidan tashkil topadi. Muomala madaniyatining shakllari juda ko‘p, ularning ichida uchtasi alohida ko‘zga tashlanib turadi: ● xulq-atvor madaniyati; ● tashqi ko‘rinish madaniyati; ● nutq madaniyati. Muomala madaniyati ushbu shakllarning barchasi bir vaqtning o‘zida har bir odamda ichki mazmun va mohiyat, tashqi ifoda hamda ularning mushtarakligi yoki mushtarak emasligi tarzida sezilib turadi. Muomala madaniyati uch tarkibiy qismdan iborat: 1) fe’l-atvorning ichki mazmuni va mohiyati; 2) yurish-turishning tashqi ifodasi; 3) ular o‘rtasidagi uyg‘unlik va mutanosiblik darajalari. Xulq-atvorning ichki mazmuni va mohiyatini shaxs axloqiyhuquqiy va estetik ongining rivojlanish darajasi tashkil etsa, tashqi ko‘rinishini ularning sintezi bo‘lgan estetik did, fahm-farosatni belgilaydi. Har ikkalasining uyg‘unligi va mushtarakligi esa yuksak madaniyat sohibi ekanligidan darak beradi. Muomala madaniyatining umumiy qoidalari quyidagilardan iborat:

1. Odob va ehtiyotkorlik bilan muomala qilishdan hamma maqsadlar ro‘yobga chiqadi. Muloyimlik bilan aytilgan so‘zlar ko‘ngilga rohat baxsh etadi. Shuning uchun hamma bilan odobga rioya etib muomala qiling, ochiq yuzli, shirin so‘zli bo‘ling. 2. Bir narsadan xafalanib, achchig‘ingiz kelib turgan vaqtda hech kim bilan so‘zlashmang, g‘azabingiz bosilguncha sabr qilib turing. Odamlarning kamchiliklarini kechiring, har ishda fikr qilish va e’tibor berishni unutmang. 3. Odamlarga aralashmay bir chetda turmang. Kim uchrasa, tekshirmay- ketmay darhol do‘st bo‘lib ketmang, har ishda hurfikrli, to‘g‘riso‘z bo‘ling, tilingiz va dilingiz birdek bo‘lsin. 4. Qo‘pol muomalali kishilarning muomalalariga yaxshi muomala bilan javob qaytaring. 5. O‘zingizdan kichiklarni xo‘rlamang, aqlingiz va martabangiz bilan maqtanmang, har kimning o‘ziga munosib muomala qiling. 6. Hamsuhbatingiz go‘zal muomala qilishini istasangiz, avval o‘zingiz unga go‘zal muomala qiling. 7. Xalqqa yaxshi ishlarni so‘zlang, yomon ishlarni yashiring. Odamlar bilan muomalangiz shunday bo‘lsinki, hayotingizda sizni sevsinlar, vafot etganingizdan keyin sizni eslab, qayg‘ursinlar. 8. Juda zarur bo‘lib qolgan vaqtdagina xalqdan yordam so‘rash mumkin. Xalqqa o‘z og‘irligingizni solmang, ularning mollariga ta’ma qilmang, o‘zingiz ishlang, mehnat qiling, rizq-ro‘zingizni o‘z mehnatingiz bilan yarating. 9. Bir ishni bajarishga ahd qildingizmi, so‘zingizning ustidan chiqing, va’dangizga vafo qiling. Kim bilan do‘st bo‘lsangiz, do‘stlikka sodiq bo‘ling. Odamlarning shodliklariga shodlaning, qayg‘ulariga qayg‘uring. O‘zingiz sevmagan narsani boshqalarga ravo ko‘rmang. 10. Jamiyat manfaati uchun xizmat qiling, bu yo‘lda sarflagan vaqtingizga achinmang, chunki boshqalarni sevish, ularga yordam berish, kamchiliklarini tugatish ulug‘lik va odamgarchilik belgisidir. Xizmat ko‘rsatish xodimlarining xulq-atvor madaniyati

Xizmat ko‘rsatish xodimlarining mijozlar bilan muloqotda bo‘lish jarayonida ularning xulq-atvor madaniyati, tashqi ko‘rinish madaniyati, nutq madaniyati ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Xulq-atvor kishining muomalasi va ruhiyatidagi, fe’li va xatti-harakatlaridagi, odatlaridagi o‘ziga xos xususiyatlarining majmuasi hisoblanadi. Xulqlar yaxshi va yomon xulqlarga bo‘linadi. Yaxshi xulqlarga poklik, rostgo‘ylik, shijoat, hayo, matonat, diyonat, qanoat, farosat, itoat, kamtarlik, sadoqat va boshqalar kiradi. Yomon xulqlarga xudbinlik, hasad, xushomadgo‘ylik, jahl, g‘azab, g‘iybat, takabburlik, tamagirlik, yolg‘onchilik, tuhmat, baxillik, ochko‘zlik, adovat va boshqalar kiradi. Odamlarning xulq-atvor madaniyati to‘g‘risida «Hadis»larda shunday deyilgan: «Sizlar odamlarni mol-dunyolaringiz bilan mamnun qila olmaysizlar, balki ochiq yuz va yaxshi xulqlaringiz bilan minnatdor qilishlaringiz mumkin», «Mo‘minlarning afzali xulq-atvori yaxshilaridir». Xizmat ko‘rsatish xodimlarining mijozlar bilan bo‘ladigan xulqatvor madaniyatining muhim qismlaridan biri salomlashish odobi hisoblanadi. Salomlashish odoblilikning oliy belgilaridan biri hisoblanadi. O‘zbeklarda salomlashishning quyidagi shakllari mavjud: – qo‘l berib ko‘rishish; – ikki qo‘llab ko‘rishish; – quchoqlashib ko‘rishish; – qo‘lni ko‘krakka qo‘yib salomlashish; – qo‘l qovushtirib salomlashish; – ta’zim ila salomlashish; – o‘pishib ko‘rishish; – erkak bilan ayollarning salomlashishi;– kattalarning yoshlar bilan ko‘rishishi; – ayollarning o‘zaro ko‘rishishi va hokazo. O‘zbek xalqiga xos bo‘lgan salomlashishning quyidagi umumiy qoidalari mavjuddir:

1. Tanish yoki notanish kishilar bir-birlari bilan uchrashib qolsalar salom berib ko‘rishishlari lozim. Tanishlar salomlashibgina qolmay, bir-birlarining hol- ahvollarini so‘rashlari kerak. Bu xususida «Hadis»larda «Salom tangrining yerdagi ismlaridan biridir. Bir-birlaringiz bilan salomlashib yuringlar. Zero, mo‘min kishi odamlar oldidan o‘tib ham alik olsa, ularga salomni eslatgani uchun bir daraja ko‘p savobga erishadi. Mabodo alik olmasa, unga baribir, ulardan yaxshiroq va afzalroq zotlar, ya’ni farishtalar alik olishadi», – deyilgan. 2. Salom to‘liq ravishda «Assalomu alaykum» deb berilishi va «Va alaykum assalom» deb alik olinishi kerak. «Assalomu alaykum» – «Sizga tinchlik va omonlik bo‘lsin», «Va alaykum assalom» – «Men ham sizga tinchlik va omonlik tilayman» degan ma’noni anglatadi. Boshqacha tarzda «Alaykum salom», «Salom berdik», «Assalom», «Issalaykum» deyish to‘g‘ri emas. 3. Salom ko‘pchilik turgan joyda bir kishi uchun emas, hamma uchun beriladi. Jamoa jam bo‘lib turgan joyda har bir kishi uchun alohida salom berilmaydi. 4. Har bir odam o‘ng qo‘lini chap ko‘ksiga qo‘yib, boshini biroz egib, ochiq chehra bilan salom berishi, salom hamma uchun bir xilda va nihoyatda samimiy bo‘lishi kerak. 5. Salom eshitilarli qilib, muloyimlik va xushxulqlik bilan beriladi. 6. Qo‘l berib ko‘rishish chog‘ida, eng avvalo, qo‘lni yoshi katta odam, ayol kishi, mansabdor shaxs uzatishi kerak. Ulardan oldin qo‘l uzatish salomlashish odobi doirasiga kirmaydi. Quyidagi hollarda salomlashish kerak emas: 1) namoz o‘qiyotgan yoki tilovat qila qur’on o‘qiyotgan shaxs bilan; 2) va’z aytayotgan notiq bilan; 3) hojatxonada, hammomda, yuvinmagan paytda; 4) badmast, bezori, aqldan ozgan kishilar bilan; 5) taom yeyish vaqtida, agar taom og‘izda bo‘lsa; 6) qizg‘in suhbat yoki savol-javob ketayotgan anjumanga kech qolib kirganda.

Xizmat ko‘rsatish xodimlari salomlashishning yuqorida bayon etilgan umuminsoniy qoidalari bilan birga quyidagi maxsus salomlashish qoidalarini ham bilishlari kerak. a. Har qanday mijoz xizmat ko‘rsatish xodimiga murojaat etib, salom berganda, u, albatta alik olishi va uning so‘zini diqqat bilan eshitib, tegishli javob qaytarishi lozim. b. Xizmat ko‘rsatish xodimi har qanday buyurtmachi yoki mi-jozlar bilan o‘rnidan turib, iloji bo‘lsa unga peshvoz chiqib salomlashishi va ketayotganida eshikkacha kuzatib qo‘yishi lozim. Xizmat ko‘rsatish xodimlari mijozlar bilan muomala qilish madaniyati 1. Mijozlar xizmat ko‘rsatish xodimlariga murojaat qilganda salomlashish qoidalariga to‘liq rioya qilmog‘i va maqsadini diqqat bilan eshitishi kerak. 2. Mijozlarning barcha savollariga, murojaatlariga xushmuomalalik bilan javob berish, ularga yordamlashishi, kerakli maslahatlarni berishi zarur. 3. Xodimning mijozlar bilan muomala qilish chog‘ida: – dimog‘dorlik, manmanlik, qo‘pollik qilishi; – kinoyali, dag‘al tarzda gapirishi; – mijozlarning injiqligiga, noroziligiga qo‘pol javob qaytarish qat’iyan taqiqlanadi. 4. Har bir xodim har qanday mijozning hurmat-izzatini o‘rniga qo‘yib gaplashishi shart. 5. Mijozlar xayrixoh va e’tiborli bo‘lishi kerak. 6. Buyurtmachilarning hojatini o‘z vaqtida chiqarish, paysalga solmaslik kerak. 7. Mijozlar yoki buyurtmachilar ko‘rsatilgan xizmat bo‘yicha shikoyatlar bilan kelsalar, ularga xushmuomalalik bilan javob berish va tezda kamchiliklarni tuzatish chorasini ko‘rishi zarur. Agar ishingiz baroridan kelishini, biznesingiz rivojlanishini, mijozlar faqat sizga murojaat qilishlarini istasangiz, telefonda so‘zlashayotganda quyidagi qoidalarga qat’iy amal qiling:

1. Odatda, ishga doir qo‘ng‘iroqlar ishxonaga qilinadi. Ammo vaziyat taqozosi bilan kimningdir uyiga telefon qilishga to‘g‘ri kelsa, avvalo uzr so‘rash, shundan so‘ng maqsadingizni qisqa bayon qilish lozim. 2. Ertalab soat 9 dan oldin yoki kech soat 22 dan keyin birovning uyiga qo‘ng‘iroq qilish eng oddiy etiket qoidalarini buzish sanaladi. 3. Agar notanish odamga qo‘ng‘iroq qilayotgan bo‘lsangiz, albatta o‘zingizni tanishtirib, bu raqamni sizga kim berganini ayting. 4. Ish yuzasidan bo‘layotgan suhbat 3–5 daqiqadan ortiq davom etmasligi kerak. 5. Qoida bo‘yicha, qo‘ng‘iroqni qabul qilayotgan shaxs o‘zini birinchi bo‘lib tanitmaslik huquqiga ega. 6. «Kim bilan gaplashayapman?» «Bu kim?» «Men qayerga tushdim?» kabi so‘roqlar bilan gap boshlash odobsizlik sanaladi. 7. Agar qo‘ng‘iroqqa chaqirilgan kishi joyida bo‘lmasa, go‘shakni olgan odam kim telefon qilganini aniqlashtirib o‘tirmasligi kerak. «Kim so‘rayapti?» dan ko‘ra «Nima deb qo‘yay» degan so‘roq yaxshiroq. 8. Shunday iboralar borki, ishxona haqida yomon taassurot uyg‘otmaslik uchun ularni umuman qo‘llamaslik kerak. Masalan: «Bilmayman» . Ishonchni o‘ldirishning bundan samaraliroq usuli yo‘q. Agar berilgan savolga javob topa olmasangiz «Ijozat bersangiz, aniqlashga urinib ko‘raman» deng. «Biz buni qila olmaymiz» javobidan mijoz, albatta boshqa joyga murojaat qiladi. «Siz majbursiz». Bunday deyish – katta xato. Mijoz hech narsaga majbur emas. Shu gapni yumshoqroq aytib ko‘ring: «Mana bunday yo‘l tutsangiz, siz uchun yaxshi bo‘lardi» yoki «Bunday qilganingiz ma’qul» tarzida. «Yo‘q». Gapni shu so‘z bilan boshlasangiz, masala hal bo‘lishi qiyin kechadi. Telefonda so‘zlashganda tinglash qobiliyati juda muhim. Suhbat chog‘ida ovozingiz qancha past bo‘lsa, oladigan natijangiz shuncha yuqori bo‘ladi. Ovozingizni nazorat qiling, bu muloqotni osonlashtiradi. Nafasni tez oladigan odam gapida ko‘p adashadi: uning diqqati fikrini aytib olishda bo‘lar

ekan. Xotirjam nafas oladigan kishi esa e’tiborini gapirayotgan gapining mazmuniga qaratadi va shu bois deyarli xato qilmaydi. 8. Mijoz bilan muloqot Xizmat ko‘rsatish, xizmatni bajarish texnologik jarayonining bir qismi hisoblanadi. Iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish xizmat ko‘rsatish va xizmat sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Xizmatlarni bajarish jarayoni iste’molchi bilan bevosita aloqada yoki u siz amalga oshiriladi. Odatda iste’molchilarga moddiy xizmatlar ko‘rsatish chog‘ida quyidagilar inobatga olinadi: ehtiyojlarni o‘rganish, xizmatlarni bajarish variantini tanlash, xizmat uchun buyurtmani rasmiylashtirish, xizmatni bajarish, xizmat uchun haq olish. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish shunday bir muhitda amalga oshiriladiki, u kontakt zonasi deb ataladi. Kontakt zonasi – bu makoniy muhit. Unda servis bo‘yicha mutaxassis (xizmat ko‘rsatishni bajaruvchi) va iste’molchi bo‘ladi. Kontakt zonalariga misol bo‘lib modalar uyi salonlari, xizmat ko‘rsatish uylari, fotomarkazlari va fotolaboratoriyalar, savdo shoxobchalarining savdo maydonlari, mehmonxonalar vestebyullari, nomerlari va boshqalar hisoblanadi. Servis korxonasining kontakt zonasi servis tizimi faoliyati ning tavsifi va mazmuniga mos kelishi lozim. Jumladan, texnikani ta’mirlash bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadigan korxonaning kontakt zonasi, ta’mirlashga qabul qilinadigan mahsulotni diagnostika qilish imkonini beradigan texnik vositalar, asbob- uskunalar va jihozlar ishi, zaruriy ma’lumotlarga ega bo‘lgan shaxsiy kompyuterlar, aloqa vositalari bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Kiyim-kechakni tikish bo‘yicha atelyedagi kontakt zona namoyish qilinadigan stendlar va mahsulotlar nusxalari qo‘yiladigan vitrinalar bilan jihozlanishi, xizmat ko‘rsatish xususiyatlari va xizmatlar baholari to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi lozim. Kontakt zonasida iste’molchilarning bo‘lish vaqti va ular bilan xizmatni amalga oshiruvchi mutaxassislar o‘rtasidagi aloqalar, xizmatlar tavsifi, xizmat ko‘rsatishning shakl va usullariga bog‘liq bo‘ladi. Iste’molchilar bilan ishlovchi

xodimlarning o‘zlarini tutishlari, xizmat ko‘rsatishning qoidalari va etiketi, servis tashkilotining kor porativ madaniyati, shaxsiy madaniyat va ish tajribasiga asoslanadi. Xizmat ko‘rsatish vaqtida tinglovchi rolini ham iste’molchilar, ham xizmatni bajaruvchi amalga oshirishi mumkin. Masalan, landshaft dizayni bo‘yicha xizmatlarni amalga oshirish chog‘ida servis bo‘yicha mutaxassis yer uchastkasi egasining talablarini eshitadi, axborot-maslahat xizmatlari, ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish chog‘ida esa, tinglovchi rolini bevosita iste’molchi bajaradi. Servis korxonasi xizmat ko‘rsatish xodimlari faoliyati normativ va texnik hujjatlar, xizmat ko‘rsatishning qoidalari va amal yo‘riqnomalari bilan tartibga solinadi. Xizmat ko‘rsatish jarayonida iste’molchilar ko‘rsatiladigan xizmatlar barqaror bo‘lmagani bilan bog‘liq holda qattiq hayajon holatiga tushadilar. Bunday xavf- xatar tibbiy va yuridik xizmatlar, kimyoviy tozalash xizmatlari va qo‘riqlash xizmatlarini amalga oshirishda vujudga keladi. Servis bo‘yicha mutaxassis psixologik muomala tajribasiga ega bo‘lishi va iste’molchilarda ishonch uyg‘ota olishi lozim. Xizmatlar sifatini qabul qilish, iste’molchining psixologik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Iste’molchilarning shunday guruhlari mavjudki, ular zaruriy axborotni qabul qilishga, xizmat ko‘rsatadigan xodimlar yo‘riqnomalariga amal qilishga qodir emaslar. Ular ko‘pchilik holatlarda o‘zlarini agressiv holda tutadilar. Servis korxonasi xodimlari iste’molchilarning psixologik xususiyatlarini tahlil qilishi va har bir iste’molchining xususiyatlarini inobatga olgan holda xizmat ko‘rsatishga o‘zgartirishlar kiritishga to‘g‘ri keladi. Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning so‘zi va harakatlari xizmat ko‘rsatish sifatining elementlari hisoblanadi. Xizmat ko‘rsatish xodimlarining gapi mazmunli, aniq, tushunarli, bilimli bo‘lishi lozim. Servis bo‘yicha mutaxassisning iste’molchi bilan muloqoti shoshilmasdan amalga oshirilishi lozim. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish ish etiketi qoidalariga qattiq rioya qilgan holda amalga oshirilishi lozim.

Xizmat ko‘rsatish xodimlarining muomala uslubi, servis tashkiloti xizmat ko‘rsatish ssenariysiga va ko‘rsatiladigan xizmatlarga mos kelishi lozim. Servis bo‘yicha mutaxassis yaxshi xotiraga ega bo‘lishi, konkret iste’molchiga xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan o‘z vaqtidagi va kerakli ma’lumotni to‘g‘ri yetkaza oladigan bo‘lishi lozim. U o‘z-o‘zini nazorat qila oladigan, faoliyat uslublari va natijalarini, ishdagi kamchiliklar va sifatning kamayish sabablarini operativ ravishda tahlil qila olishi lozim. Servis bo‘yicha mutaxassis iste’molchilar bilan muomala jarayonida ularni diqqat bilan eshitishi, assortiment va xizmat xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumot taqdim etishi lozim. Ma’lumot har qanday iste’molchi uchun sodda, texnik jumlalar tushunarli bo‘lishi lozim. Ehtiyojni qondirish uchun servis bo‘yicha mutaxassis iste’molchiga ma’qul bo‘ladigan xizmatlarni taqdim etishi lozim va unga mustaqil to‘g‘ri tanlash imkoniyatini beradigan axborotni (sifat, xususiyatlar, baho, xizmatga haq to‘lash shartlari) taqdim etishi lozim. Servis bo‘yicha mutaxassis xizmatlarni majburlamasligi, uni xushmuomalalik bilan taklif etishi, iste’molchining didi va e’tiborini inobatga olishi lozim. Tovarlarni ta’mirlashga va texnik xizmat ko‘rsatishga olishda, kimyoviy tozalash va yuvishga qabul qilishda xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar tovarlar haqida yomon fikr bildirmasliklari lozim. Ayrim holatlarda iste’molchilarning o‘zlarini tutishlari agressiv bo‘lishi mumkin va bu xizmat ko‘rsatishni amalga oshirishda qiyinchiliklarni vujudga keltirishi mumkin. Shunday holatlar bo‘ladiki, iste’molchi buyurtma berishni xohlaydi, lekin qaror qabul qila olmaydi. Bunday holatlarda servis bo‘yicha mutaxassis to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradigan savollar berishi lozim bo‘ladi. Agarda iste’molchi buyurtmaning maqsadga muvofiq kelishiga shubhalansa, servis bo‘yicha mutaxassisga shubhalar sabablarini xushmuomalalik bilan aniqlash va unga tushuntirishlar berishga to‘g‘ri keladi. Servis bo‘yicha mutaxassis to‘xtalishlarsiz o‘z vaqtida hujjatlarning rasmiylashtirilishini ta’minlashi, iste’molchilar bilan hisobkitoblarni amalga

oshirishi, iste’molchi tanlovini ma’qullashi, unga tashrif uchun minnatdorchilik bildirishi, u yana kelishiga umid bildirishi lozim. Asosiy xizmatlarni taklif etish hamroh xizmatlar va tovarlar bilan qo‘shilishi mumkin. Servis tashkilotida uning imidjiga to‘g‘ri keladigan xizmat ko‘rsatishning o‘z uslubi bo‘lishi lozim. Xizmat ko‘rsatish uslubi, kontakt zonasida namoyon bo‘ladi va servis tashkiloti ishlovchilariga xos bo‘lgan xizmat ko‘rsatishning amaliy usullarini o‘z ichiga oladi. Xizmat ko‘rsatish uslubni detallashtirish, xizmat ko‘rsatish ssenariysida aks ettiriladi. Xizmat ko‘rsatish ssenariysi bu sujet sxemasidir. Unga ko‘ra u yoki bu xizmatlar taqdim etish jarayonida iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish amalga oshiriladi. Ssenariyda qisqacha holda bosqichlarga bo‘lingan va kuzatishlarning turli xillari (musiqiy, tovushli, animatsiyali va boshqalar) ko‘rsatilgan holda xizmat ko‘rsatish jarayoni ta’riflanadi. Servis tashkilotlari mustaqil ravishda xizmat ko‘rsatilayotgan joylarda iste’molchilar uchun o‘zlarini tutish qoidalarini ishlab chiqishlari mumkin. Ular O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga zid kelmasligi lozim (chekishni cheklash, ustki kiyimda bo‘lishni taqiqlash va hokazolar). Kontakt zonasidagi muhit xizmat ko‘rsatish amalga oshiriladigan binolar ichki qiyofasining jihozlanishi, mebel, texnik asbobuskunalar bilan ta’minlanishi ko‘rsatkichlari, mikroiqlimiy sharoitlar (yoritish, rang tavsiflari, havo harorati va namligi, shovqin darajasi, pokizalik va tozalik) va tovush kuzatilishi yordamida shakllanadi. Kontakt zonasidagi qulaylik va xatarsizligi xizmatning xususiyatlari va xizmat ko‘rsatish sifatining asosiy tarkibi bo‘lib hisoblanadi. Kontakt zonasidagi muhit iste’molchilarning o‘zlarini tutishlari va xarid qilish bo‘yicha qaror qabul qilishlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iste’molchilar hayot tarzi, didlari, tovarlar va xizmatlarga talablari bilan farqlanadi. Bajaruvchi xizmatlarni tanlashda va xarid qilishni amalga oshirishda bir qancha davrlarga ajratish mumkin.

Birinchi davr. Iste’molchi organizmida subyektiv noqulayliklarni his qilish va ehtiyojni anglashni inson tushunadi, ehtiyoj mavjud, ehtiyojni qondirish uning maqsadiga aylanadi. Ikkinchi davr. Ehtiyojlarni qondirish uchun vositalarni o‘z ichiga oluvchi atrof-muhitni tanlab olish. Ehtiyojlarni qondirish uslubni anglash vujudga keladi. Zaruriy xizmatlar to‘g‘ri aniqlanadi, qaror qabul qilish jarayoni boshlanadi. Uchinchi davr. Ehtiyojlarni qondirish bo‘yicha harakatlar. Inson xizmat to‘g‘risida ma’lumotni beshta asosiy manbadan oladi: ● xotira (shaxsiy tajriba); ● shaxsiy manbalar (do‘stlar va oila); ● mustaqil manbalar (iste’molchilar guruhlari); ● marketing manbalari (tijorat xodimlari va reklama); ● eksperimental manbalar. Ma’lumotlarni to‘plagandan so‘ng iste’molchi axborotni tahlil qiladi, servis xizmat ko‘rsatish (xizmatning bajaruvchisi) korxonalarning bir qanchasini tanlaydi, ular ichidan tanlov amalga oshiriladi. Tanlov jarayonida iste’molchi xizmat ko‘rsatishning mazmunini tahlil qiladi va xizmatlar maqsadlarga muvofiqligini baholash mezonlarini tanlaydi. Ushbu bosqichda iste’molchi tomonidan sarflangan vaqt farqlanadi va ehtiyojlar tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: ko‘chmas mulk xaridorlari juda ko‘p vaqtni kottej yoki xonadonlarni, ko‘chmas mulkni sotish bilan shug‘ullanuvchi agentliklarni qidirishga sarflaydilar. Lekin paltoni tozalash yoki oyoq kiyimini tuzatish zarur bo‘lgan iste’molchi kimyoviy tozalash yoki ta’mirlash bo‘yicha ustaxonani tanlash bo‘yicha uncha ko‘p o‘ylamaydi. Iste’molchilar xizmatlar to‘plami va ularning bajaruvchilarini qulay tanlashni shakllantirish, axborotni qayta ishlash uchun vaqt va mehnat xarajatlarini chegaralash imkonini beradigan xizmatlar tanlovining mezonlarini aniqlashadi. Xizmatlarning optimal to‘plamini to‘liq muqobil to‘plam deb nomlash mumkin. Xizmatni tanlash mezonini, baholash mezoni deb ataladi. Xizmatlarni tanlashda foydalangan baholash mezonlariga misol bo‘lib, baho, sifat, qulaylik, xizmat

ko‘rsatadigan xodimlarning do‘stonaligi va xizmatlar bajaruvchisining imidji hisoblanadi. Xizmatlarni tanlashdagi to‘liq muqobil to‘plami odatda, tovarlarni tanlashga qaraganda kam bo‘ladi, chunki ishlab chiqarish korxonalari va ulardagi savdo markalarining soni xizmatlar bajaruvchilariga qaraganda ancha ko‘pdir. Undan tashqari xizmatlar assortimenti bajaruvchining ixtisoslashuvi bilan chegaralanadi. Ayrim servis firmalari turli joylarda o‘z filiallariga ega. Bunday holatda agarda firma tanlansa muammo bo‘lib, qulay joyda joylashgan filialni tanlash hisoblanadi. Xizmatlarning to‘liq to‘plami chegaralanishining keyingi sababi bo‘lib shu narsa hisoblanadiki, ushbu geografik nuqtada talabni qo‘llab- quvvatlaydigan xizmatlar bajaruv chilarining kam soni mavjud va shu sababli iste’molchi o‘zi xohlagan xizmatlarni bajaruvchi muqobil xizmat ko‘rsatuvchilarning katta sonini topishi kam ehtimollidir. Iste’molchi xizmatlar bajaruvchilarni o‘rganadi, xizmatlarni toifalarga bo‘ladi, sifat darajasiga baho beradi, maksimal foydali samara kutilishi mumkin bo‘lgan xizmatlar va uning bajaruvchisini tanlaydi va buyurtma beradi. Ko‘pchilik xizmatlarni anglash qiyin, xizmat bo‘yicha axborotni faqat uni iste’mol qilish tajribasi beradi. Yangi xizmat iste’molchilarda xavf-xatar tuyg‘usini uyg‘otishi mumkin, u o‘z navbatida xizmatga bo‘lgan qiziqishni kamaytiradi. Xavf-xatar hissiyoti xizmatning sifat kafolatining bo‘lmasligi va xizmatning salbiy natijasini tuzatish ning mumkin bo‘lmaganligiga asoslanishi mumkin. Shu sabablarga ko‘ra iste’molchilar servis bo‘yicha ish sifatlari ma’lum bo‘lgan bir firma, bir mutaxassis xizmatlaridan foydalanishga harakat qiladilar. To‘rtinchi davr. Xizmat ko‘rsatish jarayonida ehtiyojlarni qondirishni yakunlash yoki xizmat natijasini iste’mol qilish. Xizmat to‘g‘risidagi tasavvurning aniqligi xizmat ko‘rsatish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Servis bo‘yicha mutaxassis iste’molchiga xizmatlar mazmunini tushuntirishi, uni tavsiflashi va natijasini ko‘rsatishi lozim. Agarda xizmat iste’molchi tasavvurlariga to‘g‘ri kelsa, u buyurtma beradi.

Shu bilan birga iste’molchi o‘z ongida xizmatlar natijasiga egalik qilish to‘g‘risida aniq tasavvurni shakllantiradi, o‘z holatini inobatga olgan holda natijani modellashtiradi. Masalan, o‘z xonadonidagi sharoit va joylashishni, rangni inobatga olgan holda buyurtma qilingan mebel to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatish jarayonida iste’molchi uning sifatiga baho beradi. Lekin xizmat ko‘rsatish va jami xizmatlar to‘g‘risidagi yakuniy xulosaga iste’molchida xizmat natijasini olgandan so‘ng va xizmatlar sifati to‘g‘risidagi dastlabki tasavvurlarni haqiqiy natijalar bilan taqqoslanganligidan so‘ng kelinadi. Agarda iste’molchini qondiradigan bo‘lsa, unda xizmatlar bajaruvchisiga nisbatan ijobiy munosabat vujudga keladi va uning xizmatlaridan yana foydalanishga xohish paydo bo‘ladi. Iste’molchi talablarini qondirmaydigan xizmatlar, uning bajaruvchisiga nisbatan noxush munosabatlarni vujudga keltiradi va uning xizmatidan voz kechishga olib keladi. 9. Xizmat ko‘rsatish etikasi Etiket – inson va jamiyat tashqi madaniyatining asosiy qismi. Etiket har bir xalqning ibtidoiy jamoa davridan boshlab to hozirgacha bo‘lgan urf-odat va an’analarini o‘z ichiga oladi. Xizmat ko‘rsatish sohasida axloqiy me’yorlarning muhimligi nafaqat xodimlarning mijozlar bilan bo‘lgan munosabatida, balki xodimlarning o‘zaro munosabatida ham zaruriy hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan axloqiy tamoyil va me’yorlarning aksariyatini xodim o‘z kasbdoshlariga nisbatan ham qo‘llashi kerak. Servis korxonasida axloqiy muhitning hukmronligi, ya’ni ziddiyatlarning, kamsitilishi va asabbuzarliklarning yo‘qligi, barchaning bir-biriga hurmat va e’tibor bilan munosabatda bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bularning barchasi umumiy maqsadga, ya’ni iste’molchilarga samarali xizmat ko‘rsatishga erishishga yordam beradi. Servis faoliyatiga nisbatan yuqorida sanab o‘tilgan kasbiy va jamoat talablari servis sohasida faqatgina axloqiy munosabatlarda komil bo‘lgan shaxslargina ishlashi mumkin, degan tasavvurni shakllantirmasligi zarur. Ma’lumki, bu sohada

axloqiy talablar bilan har doim ham hisoblashmaydigan insonlar ham yomon ishlashmaydi. Bunday vaziyatlarda xodimning ichki dunyosini rivojlantirishga bo‘lgan harakatini ham hisobga olish zarur. Servis sohasida haqiqatdan ham ishlashni istagan va xarakteri hamda ijtimoiy fazilatlariga ko‘ra bu sohada ishlay oladigan inson, oxir-oqibat yuqori axloqiy talablarning va madaniyat me’yorlarining bu sohada naqadar muhimligini tan oladi va u bunday yondashuvning to‘g‘ri va samarali ekanligini amaliyotda kuzatish jarayonida yanada ko‘proq amin bo‘ladi. Bordi-yu, xodim axloqiy fazilatlarning muhimligini tan olmasa va ularni egallashga harakat qilmasa, servis korxonasidagi uning mehnati barchaga, avvalo o‘ziga, iste’molchilarga, shuningdek, firmaga ko‘pgina noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bunday inson xizmat ko‘rsatish sohasida ishlashga kasbiy jihatdan to‘g‘ri kelmasligi ma’lum bo‘ladi. Servis korxonasining ma’muriyati va jamoasi bunday xodimning ketishidan ko‘proq foyda ko‘radi. Yuqoridagi fikrlar servis sohasining kasbiy etika tamoyillarini o‘rganish imkoniyati servis sohasi ishchilarining juda ko‘p qismida mavjud degan ma’noni keltirib chiqaradi. Biroq, bu jarayon muvaffaqiyatli kechishi uchun xodim bor imkoniyatlarini ishga solib, o‘zida zaruriy sifat va ko‘nikmalarni shakllantirishga harakat qilishi lozim. Bu oson ish emas va ozmuncha bo‘lmagan harakatni talab etadi. Xizmat etiketi (odobi) qoidalariga so‘zsiz rioya qilish bu jarayonni ko‘p jihatdan yengillashtiradi. Servis sohasi xodimlarining xizmat etiketi deb, xodimlar doimiy ravishda, deyarli avtomatik tarzda rioya qilishi zarur bo‘lgan, belgilab qo‘yilgan va o‘zgartirish mumkin bo‘lmagan xulq-atvor qoidalarining yig‘indisiga aytiladi. Masalan, buyurtma qabul qiluvchi xodim yoki usta, mijozlarni ochiq chehra va tabassum bilan kutib olishi, ularga «siz» deya murojaat qilishi, suhbat jarayonida yuzma-yuz turishi, o‘ta zarur holatlardan tashqari boshqa ishlarga chalg‘imasligi kerak va hokazo. Bunday vaziyatda servis sohasi xodimining barcha xatti-harakati xizmat etiketining barcha talablariga javob beradi. Aksincha,

beadab qiliqlar, jargon so‘zlarni ishlatish, mijozlarni mensimaslik esa aslo mumkin emas. Yana shuni ta’kidlab o‘tmoqchimizki, xizmat ko‘rsatish madaniyatini estetik komponentlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Xizmat ko‘rsatishning estetikasi atrofdagi predmetlarning tashqi ko‘rinishi, xizmatning badiiy aspektlari bilan bog‘liq. Turmush tarzi, yashash sharoiti, ilm taraqqiyoti va madaniyat rivoji natijasida o‘zini tutishning ba’zi qoidalari o‘zgaradi. Etiket: – yaxshi xulq; – jamoatchilik joylarida o‘zini to‘g‘ri tuta olish; – tashqi qiyofa; – muomala madaniyatlarini nazarda tutadi. Etiket – insoniyat tarixining turli bosqichlarida, har xil xalq, ijtimoiy guruh va qatlamlarida amal qilingan axloqiy me’yor, urfodat, xatti-harakatlarni anglatadi. Xizmat ko‘rsatish bo‘yicha uning asosiy imkoniyatlarini tavsiflovchi xizmat sohasi korxonasining sifati ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: korxonaning moddiy texnika bazasi, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishning sanitariya pokizalik va ergonomik sharoitlari, muomala etikasi va qo‘shimcha xizmatlar olish imkoniyatlari, ku tish yoki iste’molchiga xizmat ko‘rsatishning o‘rtacha vaqti, muayyan vaqt birligida xizmat ko‘rsatilgan iste’molchilarning o‘rtacha soni, shuningdek xizmat ko‘rsatish qoidalarida ma’lum ustuvor kategoriyadagi iste’molchilarga (bolalar, nogironlar, qariyalar va boshqalar) xizmat ko‘rsatishning mavjudligi. Moddiy texnika bazasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: ● foydalaniladigan sotish va xizmat ko‘rsatish usullari, ko‘rsatiladigan xizmatlar assortimentini inobatga olgan holdagi ma’lum turlar va modellar, razmerlar, shakllar va belgilanishdagi texnologik asbob-uskuna, anjomning ratsional to‘plamining mavjudligi;

● xizmat ko‘rsatish jarayoni va iste’molchilarning ratsional hara-katini tashkil etish uchun zaruriy binolarning mavjudligi, ularning ratsional joylashishi, qo‘yilgan mahsulot namunalarining maksimal ko‘rinishi, xizmatlarning ta’riflanishi; ● axborotni qayta ishlash uchun texnik vositalarning mavjud-ligi. Servis tashkilotlarining xizmatlari yuqori malakali ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish xodimlari tomonidan yuqori qulaylilik va moddiy-texnik ta’minlanganlik sharoitida taqdim etilishi lozim. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishning ergonometrik sharoitlari, xizmat ko‘rsatish sharoitlarining iste’molchilarning gigiyenik, psixo fiziologik xususiyatlariga mos kelishini tavsiflaydi. Ergonomika talablariga rioya qilish qulaylikni ta’minlaydi va iste’molchilarning sog‘lig‘i va mehnat qobiliyatlarining saqlanishiga imkoniyat yaratadi. Xizmat ko‘rsatishning ergonomik sharoitlari quyidagicha tavsiflanadi: ● iste’molchilarning fiziologik va psixologik xususiyatlariga mos kelishi bilan; ● xizmatni bajarishda iste’molchilarga qulaylik yaratish bilan ushbu qulayliklarga: tovarlarni savdo zallariga, iste’molchilarni salonlarida, kirish, chiqishlarida, seksiyalarda, buyurtmani qabul qilish punktlarida qulay joylashtirish va boshqalar kiradi; ● sanitariya-pokizalik ko‘rsatkichlari bilan (mikroiqlim, xizmat ko‘rsatish zali va asbob-uskunalarning tozaligi, xodimlar tashqi ko‘rinishi va kiyimlarining tozaligi, shovqin darajasi va boshqalar). Tashrif buyuruvchilarga xizmat ko‘rsatish salonining tashqi qiyofasining bezatilishi va joylashuvini rejalashtirish, mebel va asbob-uskunani joylashtirish, xodimlarning tashqi ko‘rinishi, iste’molchilarda shakllangan psixologik qabul qilish, tashkilotning ixtisosi va firmali uslubiga mos kelishi lozim. Xizmat ko‘rsatish zalidagi muhit uning rang, yorug‘lik va tovushli jihozlanishi, iste’molchilarda ijobiy taassurot qoldirishi lozim.

Xizmatlarning insonning fiziologik va psixologik xususiyatlariga mos kelishi, iste’molchiga qulaylik, shinamlik tuyg‘usini ta’minlashi lozim. Qulay sharoit va shinamlikni tashkil etishda muhim rolni iste’molchilar bilan muomala etikasi o‘ynaydi. Iste’molchilar bilan muomala etikasi servis tashkiloti xizmat ko‘rsatish xodimlarining madaniyati va ushbu etik qoidalarga rioya qilinishiga asoslanadi. Kutish va xizmat ko‘rsatishning o‘rtacha vaqti xizmatlarni ijro etishning muddati va davomiyligi daqiqalarda, soatlarda, kalendar kunlarida va boshqalarda o‘lchanadi. Xizmat ko‘rsatishning davomiyligi va xizmat ko‘rsatish vaqti xizmat turi va ish tavsifiga bog‘liq. Masalan, sartaroshxonada uzoq qabulni kutish, havo transportida uzoq vaqt uchish, uzoq qurilish va ta’mirlash iste’molchilar tomonidan salbiy baholanadi va aksincha kosmetolog-vizajist, sotuvchi maslahati ijobiy baholanadi. Ko‘pchilik holatlarda xizmatlar bajarilishining davomiyligi qancha kam bo‘lsa, uning iste’molchiga qimmatliligi yuqori bo‘ladi va raqobatbardoshligi oshadi. Xizmat iste’molchi tomonidan belgilangan aniq vaqtda bajarilishi lozim, aks holda u o‘z qimmatini yo‘qotishi mumkin. Masalan, avtomobilni ta’mirlash muddatining cho‘zilishi ish qobiliyatining yo‘qolishiga olib keladigan dam olish va ish uchrashuviga borishni bekor qilish bilan yo‘qotilgan vaqt, tibbiy xizmat ko‘rsatishni bekor qilish kabi qoplanib bo‘lmaydigan yo‘qotishlarni vujudga keltiradi. Xizmat ko‘rsatish vaqti deganda, iste’molchining bevosita xizmat bajaruvchisi bilan o‘zaro harakati davomidagi davr tushuniladi. Normativ ko‘rsatkich sifatida xizmatni bajarishning davomiyligi ko‘rsatkichidan, ya’ni xizmatni bajarish uchun belgilangan normativ vaqtidan foydalaniladi. Xizmatni bajarish muddati bu xizmat bajarilishi mumkin bo‘lgan kalendar sanadir. Xizmatni bajarish muddati shartnomada aks ettiriladi. Xizmatni bajarish

muddatining buzilishi, xizmatlar sifatini kamaytiradi va servis tashkiloti uchun noxush oqibatlarga olib keladi. Jumladan, ommaviy ovqatlanish xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha qoidalarda quyidagilar ta’kidlanadi. Xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha oldindan berilgan buyurtmalarni bajarish muddatlari buzilsa, ko‘rsatilayotgan xizmatlarda kamchiliklar aniqlangan bo‘lsa, iste’molchi o‘z xohishiga ko‘ra quyidagilarga haqlidir: ● bajaruvchiga yangi muddat belgilashi, ushbu muddat da-vomida bajaruvchi xizmatni ko‘rsatishga kirishishi yoki uni tugatishi va ko‘rsatiladigan xizmat bahosining kamayishini talab qilishi; ● ko‘rsatilayotgan xizmat bahosining kamaytirilishini talab qilishi; ● iste’molchi tomonidan belgilangan muddatda kamchiliklar-ning beg‘araz bartaraf etilishini yoki taalluqli sifatdagi o‘xshash oziq-ovqat mahsulotining tayyorlanishini yoki uni boshqa mahsulotga almashtirilishini talab qilishi; ● xizmatdan voz kechishi. Iste’molchi, shuningdek, xizmat ko‘rsatish boshlanish va tugatish muddatlarining buzilishiga bog‘liq holda, unga yetkazilgan zararlarning to‘liq qoplanishini talab qilishga haqlidir. Xizmatlar tashkilotning ish rejimiga taalluqli ravishda ko‘rsatiladi. Davlat tashkilotlaridagi ish rejimi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi, qolgan mulk shakllaridagi korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun ish rejimi, ular tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Xizmatlarni vaqtinchalik to‘xtatish holatlarida (rejali sanitar kunlarini o‘tkazish, ta’mirlash va boshqa holatlarda) bajaru v chi iste’molchiga o‘z faoliyatini to‘xtatish sanasi va muddatlari to‘g‘risida o‘z vaqtida axborot berishi lozim. 10. Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxs sifatlarining o‘rni Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxsning shakllangan sifatlari, fazilatlarining ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi

shakllangan bo‘lsa (xushmuomalalilik, kamtarlik, insonparvarlik, to‘g‘ri so‘zlilik, vijdonlilik kabilar) muloqot jarayoni ham yaxshi o‘tadi. Chunki shaxslar bir-birini to‘g‘ri tushunishlari uchun, muloqot muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun ular samimiy bo‘lishlari lozim. Samimiylik insonning eng ajoyib fazilatlaridan biri bo‘lib, voqea-hodisalarga oqilona munosabatda bo‘lish, turli ta’sirlarga berilmaslikdir. Samimiylikning muhim belgisi – bu yuzdagi xushmuomalalik ifodasi va tabassum. Samimiylik bizning kayfiyatimizga ham bog‘liq, chunki kayfiyatimiz yaxshi bo‘lsa, samimiylik kuchayadi. Samimiylik ko‘rsatish uchun kishining ko‘ngli toza, oqko‘ngil bo‘lish lozim. Samimiylik fazilati ayniqsa rahbarning xodimlari bilan qiladigan muloqotida muhimdir. Agar rahbar xodimlari bilan samimiy munosabatda bo‘lmasa ularning kayfiyati tushib, mehnat unumdorligi pasayishi mumkin. Ayrim rahbarlar qo‘l ostidagilar bilan qo‘pol, mensimasdan munosabatda bo‘lib, buyruq ohangida ish ko‘radilar. Mashhur amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi kitobida ko‘rsatilishicha, bir rahbar doimo qovog‘ini solib yurgan, kishilar bilan samimiy munosabatda bo‘lmagani uchun hamma undan qo‘rqib, undan qochib yurar ekan, hatto turmush o‘rtog‘i bilan ham mensimasdan muomala qilar ekan. Karnegining ma’ruzasidan so‘ng bu rahbar turmush o‘rtog‘iga ham, qo‘l ostidagi kishilarga ham samimiy jilmayib muomala qilishni boshlaganida hamma uni yaxshi ko‘rib obro‘si ortib ketibdi, o‘zining ham kayfiyati ko‘tarilib ketibdi. Muomala sirlaridan yana biri – bu kishilar bilan munosabatda jilmayishdir. D. Karnegi fikricha, jilmayganda biz bir-birimizga yaxshilik qilish istagida turamiz. Masalan, transport haydovchilari, aholiga xizmat ko‘rsatish xodimlari, oshpazlar, sartaroshlar, sotuvchilar samimiy bo‘lsalar, kamtar, xushmuomala bo‘lsalar, «biz sizga xizmat ko‘rsatishdan mamnunmiz» degan so‘zlarni ishlatsalar, ularning obro‘lari ortib, muxlislari ko‘payadi, kishilar ularning xizmatlaridan ko‘proq foydalanadilar.

O'xshashlar

Kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik

Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya darsining tuzulishi va uni о‘tkazish metodikasi

Mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish tizimida jismoniy tarbiya

Voleybol darsi va uni o'tkazish tartibi

Oliy o'quv yurtlarida jismoniy tarbiya