Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida jismoniy tarbiya - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida jismoniy tarbiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida jismoniy tarbiya R E JA : 1. Jismoniy tarbiyaning paydo bo`lishi. 2. Ona urug`chiligi davrida jismoniy tarbiya. 3. Ota urug`chiligi davrida jismoniy tarbiya.

www.arxiv.uz 1. Jismoniy tarbiyaning paydo bo`lishi. Jismoniy madaniyat tarixining ildizlari jamiyat taraqqiyotining juda uzoq ka`riga tutashib ketadi, ya`ni insonning barcha akliy va jismoniy faoliyati bevosita yashash sharoitini ta`minlash bilan chegaralangan davrga borib taqaladi. Jismoniy tarbiyaning paydo bo`lishi xaqidagi masala jismoniy madaniyat tarixining eng dolzarb muammolaridan biri bo`lib, prinsipial metodologik axamiyatga molik. Bu masalani ko`pgina olimlar o`z tadqiqotlarida ochib berishga xarakat qildilar. Ularning tadqiqotlari mazkur muammoni o`rganish borasida ma`lum darajada rol o`ynadi. Biroq, ular bu masalaga o`z nuqtai nazarlaridan kelib chiqib fikr bildirganlar. Jismoniy tarbiyaning ibtidoiy jamoa tuzumi davridan paydo bo`lganligi tan olingan bo`lsada, paydo bo`lish va uning taraqqiyoti masalalari xanuzgacha to`laqonli tadqiq qilinmagan. Binobarin, shu kungacha mavjud bo`lgan manbalarga tayangan xolda, jismoniy tarbiyaning ilk paydo bo`lishi xaqida mantiqiy fikr yuritib, ular to`g`risida muayyan tasavvur xosil, qilsa bo`ladi. Yuqorida zikr qilingan masalani ko`pgina olimlar uzlaricha talqin qilganlar: Shiller ruxidagi uyinlar nazariyasi: Reynak tomonidan birinchi marta bayon qilingan afsungarlik nazariyasi: Spenser ifodalagan ortiqcha energiya nazariyasi. Bundan tashqari, Leturno, Espinas, Gross kabi bir qator chet el olimlari, jismoniy tarbiya xayvonlarning uyiniga taxlidan kelib chiqqan, degan nazariyani olga surdilar. Freyd va uning izdoshlari, uyin individuumning tula qimmatga ega bo`lmaganligidan dalolat beradi, deb isbotlashga urinib kurdilar, chunki uynida guyo insonning turmush qiyinchiliklaridan xayolot olamiga ketishga urinishi ifodalanar emish. Jismoniy tarbiya va diniy marosimlarning kelib chiqishi to`g`risidagi nazariyalar xam xuddi shu ta`limotga asoslanadi. Qator xorijlik tadqiqotchilar-Byuxer, Nering, Maksimov, Shternberg va boshqalar xayvonlar qo`lga o`rgatilishi umuman, mexnat ibtidoiy uyin xamda rakslardan kelib chiqqan, deb ta`qidlanganlar. Xaksli va Fogtlar esa, jismoniy tarbiyani inson uzining xayvon ajdodlaridan sof biologik yul bilan meros qilib olgan, deb isbotlashga urindilar. Bunday fikr

www.arxiv.uz tarafdorlari xayvonning ixtiyorsiz xarakatlari bilan insonning ongli faoliyati o`rtasidagi asosiy farqni ko`rmaydilar. G.V. Plexanov ibtidoiy o`yinlar va jismoniy mashqlar biologik omillardan emas, balki odamlarning mexnat faoliyatidan kelib chiqqanligi ilmiy jixatdan isbotlab berdi. N.Ponomaryov o`z tadqiqotlari davomida shunday xulosaga keldi, insonning inson bo`lishida nafaqat mehnat kurolining takomillashib borishi balki doimimy ravishda o`z tanasini mukammalashtirish, inson zotini asosiy ishlab chiqarish kuchiga aylantirish muxim axamiyat kasb etdi. Ov qilish maqsadida mexnatdan muxim vosita sifatida foydalana bilish yangi sifatiy xarakat malakalarini talab qila boshladi, masalan, ishda avvalo ta`sir qilish kuchining oshishi, tezkorlik malakalari, chidamlilik va faollik singari. Inson cheksiz biologik xukmronlikdan qutildi, lekin, endi uning taraqqiyotida ijtimoiy-tarixiy qonuniyatlar asosiy belgilovchi bo`lib keldi. Arxeologik qazishmalar paytida topilgan qadimiy madaniyat buyumlari tufayli inson taraqqiyoti bizning eramizgacha bo`lgan 150000 ming yillik tarixi xaqida guvoxlik beradi. Mexnat tufayli odamning jismoniy qiyofasi o`zgardi, uning oliy asab faoliyati, organizmning tuzilishi va vazifalari takomillashib bordi. Ajdodlarimizning mehnat qurollarini kashf etishi, tayyorlashi va takomillashtirib borishi jarayonida asta-sekin voke bo`ldi. Bu jarayon qadimga tarixning eng kech davrida bo`lib o`tdi (e.av. 70000-8000 ming yillar). Bu vaqtda o`tkir tishli va suyakdan yasalgan uchli uloqtirish qurollari paydo bo`ldi. Yashashning bosh manbai yirik xayvonlarini ovlash edi. Biroq mamontlar, gor ayiqlar va yirik kaltakesaklar inson uchun xavfli rakib bo`lib qoldi. Ularni muvaffaqiyatli ovlash faqat ilgaridan tayyorlangan va sinab kurilgan vositalar yordamida, barcha qabila a`zolarining uyushtirilgan xamkorlikdagi faoliyatlari ta`minlashi mumkin edi. Muayyan jarayonda qadimiy odam uloqtirish quroli sifatida turli-tuman tayoq, paloxmon, nayza va shu kabi buyumlardan unumli foydalanishni o`rgandi. U o`zi uchun uloqtirish usulini ochdi, ya`ni sezilarli darajada uchishning uzoqligini uzaytirish yo`llarini topdi. Uloqtirish qurolini ko`llash jarayonida, u o`z

www.arxiv.uz muskullarini buysundirib, uljaning uzoqligiga bog`liq xolda sarflanadigan energiyani chamalash, uz xatti-xarakatlarini boshqara olish qobiliyatiga ega bo`ldi. Instinktiv xujum qilish va ximoyalanish xarakatlaridan muvofiqlashgan xarakatlargacha, quroldan eng samarali foydalanish tajribasini egallashga qadar u ko`p ming yillik yo`lni bosib o`tdi, ko`pgina ko`ngilsiz voqealar yuz berdi. Bir- birini almashlash asosidagi insonning muvaffaqiyatlari va mag`lubiyatlari shuni ko`rsatdiki, filxol, ba`zi faoliyatlar muvaffaqiyatli natijalarga, boshqalari esa muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Shu bilan bir qatorda u qurolni eng ratsional egallashni o`rganishning axamiyatli imkoniyatlarini, xujum qilish va ximoyalanish xarakatlari xamda bu usullarni boshqalarning uzlashtirish imkoniyatlarini angladi. Xayotiy muxim xarakat ko`nikmalarini egallash, shubxasiz, kuzatish va taklid qilish orqali amalga oshadi, lekin yanada ko`proq rivojlanish afsungarlik faoliyatining abstrakt fikrsadda xayvonlarni yaralagan uk-yey va nayzalar bilan rasm solganlar. Qadimiy odam ko`pincha kuzatgan va ushbu qonuniyatlarni xarakatlarda qo`lladi, chunonchi uning yordamida suv to`siqlarini, oyoq botib ketadigan yumshok qor, botqoqli joylarni bosib o`tgan. O`ldirilgan xayvonning zaxira gushti, binobarin, yilning qish paytida uzoq vaqt mobaynida saqlanadi, ijtimoiy xarakterdagi faoliyat uchun imkoniyat yaratiladi. Oqibatda shuning uchun sharoit paydo bo`ldi, urganish va tajribani uzatish jarayoni tashkiliy jixatdan bevosita ishdan ajraldi. Yovvoyi qushlarni ovlash paytida qo`llanadigan yoki raqibdan qochib qutulish paytidagi sexrli kuch faoliyati doirasidagi to`siqlar osha yugurish va sakrashlar mustaqil rivojlanishni boshladilar. Masofaga yugurish, sakrashlar, rakslar va uloqtirish xarakatlarining sintezlashgan shakllari paydo bo`ldi. Kirib kelgan bu davrning oxiridagi keskin uzgarish inson taraqqiyotida kamonning kashf qilinishi e.av. 12000 yilga tug`ri keladi. Shubxasiz kamondan foydalana bilish shunday xolatlarda muxim rol o`ynadi, bu davrga kelib, xayvonlar son jixatidan kamaydi, ular faqat uloqtirish kuroli va tuzoq yordamida ov qilinardi. O`q-yoy, yangi mexanik «o`q quroli» dan chiqarilgach, ko`pgina yovvoyi mayda va yirik xayvonlarni, qushlar xamda baliqlarni ovlash imkoniyatini berdi. Endi tez-

www.arxiv.uz tez o`zgartirib turadigan xayvonlarning izlari bo`ylab tentirab yurish kerak emas edi. Kamonni uzlashtirgan kabilaning turmush tarzida sezilarli uzgarish paydo bo`ldi. Yovvoyi xayvonlarga boy bo`lgan daryo atrofidagi so`lim tekislik va vodiylarda nisbatan doimiy manzilgoxlar paydo bo`ldi. Shu bilan bir vaqtda g`orlarda ilgari faqat tasvirlagan ov rasmlari bilan birgalikda o`zaro baxslashayotgan odamlar tasvirlari paydo bo`la boshladi. Xarakat to`plashiga, chunonchi, yoshlarga o`rnatiladigan, xarbiy tayyorgarlik kiradigan bo`ldi. Shubxasiz, bu soxadagi vazifalarning o`sib borishi bilan bog`liq xolda yetuklik yoshiga o`tishning tayyorgarlik shakllari rivojlandi, aniqrog`i, uning yakuniy akti- bag`ishlov marosimi edi. Tarbiyaning uyushtirilgan shakllari va boshlangich tarbiyaviy faoliyat turlari shakllandi. Biroq, bu yerda keltirilgan jismoniy madaniyatning paydo bo`lishi jarayoni inson karama-qarshiligidan maxrum etilgan bo`lishi mumkin emas. Kundalik xayotdagi qiyinchiliklarni ongli ravishda yengib o`tish shunday tajribani egallash bilan chatishib ketdi, binobarin, jamiyat mavjudligining shakllaridan xaqiqiy malakalarni ta`minlab berdi. Arxeologik topildiklarga asosan, bunga taxminan e.ev. 40000 yillargacha bo`lgan davrlar kiradi. Shuningdek oxirgi asrlar mobaynida yig`ilgan etnografik ma`lumotlarni takkoslash asosida e`tirof etish mumkin, insonning jismoniy rivojlanishi eng qadimiy kechki davrida xam o`ziga xos afsungarlik faoliyati kuzatiladi. Unda ibodat qilish yo`q edi. U muqaddas sanashlarga sajda qilish yoki narigi dunyodagi ruxlarga e`tiqodini ifodalay olmasdi. Mavjud belgilarning tasdiqlashicha u asosan, iqtisodiy jixatdan o`z-o`zini ximoya qilish funksiyalarini bajargan, shuningdek, ijtimoiy boshqaruv funksiyasini, chunonchi, keng ma`noda o`zida tabiatning aloxida xodisalarini bilishning ramzi bo`ldi, insonning tabiatga bog`ligini to`ldirdi. Jismoniy madaniyat nuqtai nazaridan bu yerda xurofiy ma`no shundan iboratki, agar rasmdagi yoki barelofdagi odam, ta`qib qilayotgan xayvon yoki o`z dushmani bilan «olishuvi», «bog`lashi» va «galaba» qilishi tasvirlangan bo`lsa, u xolda, demak, u go`yo xaqiqatda ularning ustidan g`alaba qozongan. Bu shundan dalolatki, manzarada tasvirlangan xayvon atrofida ov xarakatlarini taklid qilib, zavq bilan uyinga tushganlar, nayza uloqtirilgan, o`q-yoy

www.arxiv.uz uzishgan u vaqtda, ifodalangan rakib shaxsi ustidan «g`alaba qilib», xaqiqiy maqsadga erishilgan. Binobarin, bu yerda funksiyaning ramziyligini almashtirish to`g`risida gap bormaydi, real maqsadga yo`naltirilgan faoliyatga asoslanadi. G`oya xam, e`tiqod xam g`aroyiblikni yaratmaydi, xaqiqiy xarakat, u xolda, bugungi kunda xaqiqiy musobaqa stressida bajariladigan professional sport tilida mashq sifatida e`tirof qilinadi. Bularning barchasini g`orlardagi topildiklar ishonchli tarzda tasdiqlaydi. Taraqqiyotning navbatdagi boskichida mezolit va neolit davrida (e.av. 8000- 3000 yillar)-tirikchilikning asosiy manbai dexkonchilik va chorvachilik bo`ldi. Kabilalarning aloxida guruxlari o`troq turmush tarziga o`tdilar. Eramizdan avvalgi VII ming yillikdan boshlab ajralgan patriarxal jamoa tuzumi markazlari paydo bo`la boshladi. Xalqlarning jismoniy madaniyati, chuponlik bilan shug`ullanganlarda yugurish, sakrash, uloqtirish va yovvoyi xayvonlarni ta`qib qilish o`z xayotiy zaruratini yo`qotdi. Oldingi rejaga asosan otda yurib kurshab ov qilish, dexkonchilik jamiyatlarining kurash va og`irlik ko`tarishga bo`lgan qiziqishlari, rakslar va yoglar xilidagi tabobat, e`tiqodga asoslangan, xosildorlik bilan bog`liq bo`lgan. Utroq xayot tarziga o`tish yer va xududlar, eng unumdor joylarga bo`lgan kurashni keskinlashtirdi. Bu zarurat o`smirlarni mustaqil xayotga tayyorlash jarayonini murakkablashtirishga olib keldi. Bag`ishlov marosimlarining og`irlik markazi, jangovar tayyorgarlik uchun xarakterli bo`lgan sinovning yangi shakllariga moslashish, xarakat shakllariga yanada ko`proq e`tiborni to`plashga kuchdi. Yovvoyi xayvonlarni ta`qib qilish va kurshab ovlash, chunonchi amaliy jixatdan kabilaning barcha erkaklar tarkibi ishtiroq etadigan, xarbiy yurishlar xarakterini oldi. Kimning oldin bo`lishi uchun o`tkaziladigan yakkama-yakka olishuvlar, «kuch sinash» yoki «oldindan aytish» uchun xizmat qilgan, shunday tashkillashtirib turiladigan musobaqalar ular kurash olib borayotganlarning yengilmaslik ramzi va qaxramonlarning birgalikdagi kuchining o`z timsoli bo`lgan. Aniq shunday maqsad-«chog`lash» va «qo`rqitish» ta`qib va raqibiga

www.arxiv.uz jangdan oldin chaqirik tashlash, deyarli barcha xalqlarning mifologiyasida shu to`g`ridagi fikrlar mavjud. Xo`jalikni idora qilishning yangi shakllari paydo bo`lishi bilan kishilik jamiyatini uyushtirish shakllari ancha mustaxkamlana bordi. Jamoalarning paydo bo`lishi va taraqqiy etishi bilan asta-sekin madaniyat soxasida xam uzgarishlar sodir bo`ldi. Endi odam o`ziga doimiy turar joy qurdi, kiyim-kechak paydo bo`ldi, tasviriy san`at bunyod etildi. Qo`shiq, o`yin va rakslar ijro etiladigan turli bayramlar keng tarqaldi. Shu davrda din bunyodga kela boshlaydi. Jismoniy tarbiya elementlarining paydo bo`lishi xam xuddi shu davrga to`g`ri keladi. Bevosita mexnat bilan bog`liq bo`lgan ko`pgina musobaqa o`yinlari mustaqil tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi va ulardan urug` jamoasining turli yoshdagi guruxlari foydalana boshlaydi. Mehnatning jins va yoshga qarab tabiiy ravishda bo`linishi endigina tug`ilib kelayotgan ibtidoiy jismoniy tarbiyada xam o`z ifodasini topdi. Jismoniy tarbiyaning yanada rivojlanishida ibtidoiy san`at xam katta rol o`ynadi. San`at kishilarning fikr va tuyg`ularini boyitdi, ularning ma`naviy dunyosini takomillashtirdi. O`yin va rakslarda takrorlanadigan mexnat va mudofaa xarakteridagi ko`pgina xarakatlar endi bevosita mehnat predmetiga yo`naltirilmas edi. Bu xarakatlar jismoniy mashqlar sifatida nisbatan mustaqillik kasb etdi. Jismoniy mashqlarning musobaqa o`yinlari shaklida vujudga kelishi ibtidoiy tuzum kishisini tarbiyalashda tubdan o`zgarish yasadi. Onalik urug`chilik tuzumi (matriarxat) va otalik urug`chilik tuzumi (patriarxat) o`ziga xos taraqqiyot xamda jismoniy tarbiya xususiyatlariga ega bo`lgan. 2. Onalik urug`chiligi davri. Ibtidoiy jamoa tuzumidan yuqori paleolit davriga o`tilishi bilan ishlab chiqaruvchi kuchlar, ijtimoiy munosobatlar va odam qiyofasida o`zgarishlar paydo bo`lgan. Bu davrda kelib mexnat qurollari ancha takomillashgan, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar: igna, bigiz, karmoq, kamon uki va xar xil bezaklar

www.arxiv.uz shakllangan. Odamlar tosh va suyaklarning parmalaganlar. Tosh va sopol idishlarga xayvonlarning rasmini chizganlar. So`nggi paleolit davrining yutuqlaridan biri nayzaning ixtiro qilinishi xodisasi edi. Nayza tufayli ovchilik rivojlandi, tirik xayvonlarni birgalashib ovlash axamiyat kasb etdi. Paleolit davrida tasviriy san`at rivojlandi. Bu davrga kelib odamlar o`zlariga uy qurganlar, toshlar va qoyalarga rasm solganlar, tosh va suyaklarga xayvonlar, baliqlar va odamlarning qiyofalarini chizganlar. Neolit davri kashfiyotlaridan yana biri xunarmandchilikning vujudga kelishidir. Endi ibtidoiy odamlar faqat xayvon terilaridan foydalanishi bilan cheklanib qolmasdan uning junidan xamda o`simliklar tolasidan to`qilgan matolaridan kiyim kechaklar tikib kiyishni uzlashtirdilar. Bu davrda jamoada xali ibtidoiy urug`chilik «kommunasi» xukmron bo`lib, ona urug`chiligida davom etardi. Shu boisdan dunyo olimlari neolit davrini matriarxat urug`chilik tartiblarining gullagan davri deb baxo beradigan. Ona urug`chilik jamoasining gullab yashnagan davrida uyin uchun maxsus tayyorlangan narsalar (jundan qilingan koptok, nayzabozlik tayoqlari, uchi tumtoq nayzalar, palaxmon, uyinchoq yoy, boshi egri xassa va boshqa narsalar) paydo bo`lgan. Xammaga ma`lumki, nayzaning ushlash tartiblari, uni aniq mo`ljalga olish va uzoqqa otish deyarli qulay yoki oson emas. Uni ushlash qoidalari, uloqtirish usullari mavjud. Bundan tashqari, nayzani otish uchun yetarli darajada kuch, chaqqonlik, tezkorlik, chama olish, uljani aniq ko`zlay bilish va boshqa sifatlar zarur bo`ladi. Bundan ko`rinib turibdiki, mo`ljallangan natijaga erishish uchun maxsus tayyorgarlik mashqlari yoki xarakatlariga o`rgatish zarurati paydo bo`lgan. Gurzi, nayza, suyil va yoyidan otish ibtidoiy jismoniy tarbiyaga kirib uning eng muxim tarkibiy qismini tashkil qilgan. Yoshlarni yoy otishga va bumerang irgitishga o`rgatish ayniqsa murakkab bo`lgan. Matriarxat tuzumi sharoitida jismoniy tarbiya elementlari ta`lim tarbiya jarayonida o`rinli qo`llana boshlandi. Chunonchi, tayga mintaqasida yashaydigan mansi, xanto va nanaylarda ayniqsa qarshi musobaqa o`yini ayniqsa ommalashgan

www.arxiv.uz edi. Yoshlarni bu o`yinga o`rgatishga chopish yoydan otish unsurlari, «ayiq» bilan kurashish usullari va xokazolar kiradi. Kuchmanchi nenetslarda bug`uga qarshi uyin musobaqasi keng tarqalgan edi. Bu o`yin yordamida yoshlar changida «bug`u» ketidan quvishga, arqon yordamida «bug`u» ning qarshiligini bartaraf etishga o`rgatilardi: Uyin usuli yo`li bilan ibtidoiy odamning jismoniy va aqliy qobiliyatlari mashq qildirilar ediki, uning asosini atrofdagi dunyoga o`z ta`sirini kuchaytirishga, tabiat kuchlarini o`z izmiga faol buy sindirishga bo`lgan ijodiy istaklar tashkil etadi. Onalik urug`chiligi davrida bir qancha uyin asboblari xam ixtiro etilgan edi. Masalan, xindularda otalik urug`chiligi davrida o`tish bosqichidayoq ichi qovak va yaxlit kauchukli koptoklar, maxsus chanalar bor edi: ular bu koptok va chanalardagi faqat xo`jaliklardagina emas balki musobaqalarda xam foydalanganlar. Kolumb davridayoq ovrupalik xindularning koptoklari kastilyaliklar (Ispaniya) ning koptoklaridan afzal ekanligini tan olishga majbur bo`lgan edilar. Xindular tomonidan rezina koptokning kashf etilishi ko`pgina boshqa Ovrupa xalqlarida xam koptok o`yinining yanada ravnaq topishida muxim rol o`ynaydi. Ibtidoiy odamlar suyakdan ishlagan chapgilar, konkilar, koptok bilan o`ynashga mo`ljallangan raketkalar yasashga. Onalik urug`chiligi jamoasidan ayol mexnat va mudofaa faoliyatida erkak bilan bab-barovar qatnashar edi. Mavjud arxeologik va etnografik materiallaridan ma`lum bo`lishicha, o`sha vaqtlarda mushtlashish, kurashish, yugurish, tayoqbozlik, nayza irgitish, yoy otish, borasida va boshqa shu kabi soxalarda ayollarning maxsus musobaqasi xamda ayollar bilan erkaklar musobaqasi o`tkazilar edi. Ba`zi bir ma`lumotlarga qaraganda, ayollarning bunday mashqlari, masalan, skif va massaget kabilalalridan saqlanib qolgan. Ibtidoiy jamoa jismoniy tarbiya soxasida o`z a`zolari zimmasiga ma`lum majburiyatlar yukladi. Yosh avlod xayotda zarur bo`lgan epchillik, chidamlilik, kuchlilik, jasurlik va qat`iyatlik kabi qobiliyatlarga ega bo`lishi lozim edi. Ba`zi kabilalarda, masalan, sharqiy Braziliyaning bororo va konella yigitlari ma`lum sinovlardan o`tmaguncha xatto uylanishlari xam mumkin emas edi. Shuningdek,

www.arxiv.uz Markaziy Osiyo xalqlarida yigitlarning yo`nalishi uchun suyak sindirish, etgan (suyak gushtdan) ajratish, o`tin yorish asosiy sinovlardan xisoblangan. Braziliya tadqiqotchilaridan Butan «bu badan mashqlarining qiyinligi shundaki, yugurayotgan kishi yelkasida og`ir bir yog`och bo`lagini ko`tarib borishi va yugurib borib, nishonga tegizishi lozim», deb yozgan edi. Meksikalik xindularda yugurish musobaqasi 20 kilometrlik masofani aylanib o`tishdan iborat edi. Etnograf Sobel xindularining karagumlar kabilasidagi ayollardan ba`zilarining ancha katta masofani erkaklar bilan ayni bir vaqtda yugurib o`tganligi kuzatgan. Sharqiy Afrikadagi ko`pgina ibtidoiy kabilalardan langarchup bilan sakrash va yugurib kelib balandlikka sakrash musobaqalari xam bo`lganligi ma`lum. Chunonchi, va tusi kabilasida yugurib kelib balandlikka sakrash va langarchup bilan sakrash turli bayramlar vaqtida o`tkazilgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida suzishning turli usullari va unsurlari paydo bo`lgan, kanoe va baydarka xilidagi yengil uzunchoq qayiqlardan foydalanganlar. Ba`zi bir manbalar ibtidoiy jamoa odamlarida disk uloqtirish mashqi xam bo`lganligi ko`rsatadi. Lekin, bu xali musobaqa turi sifatida mustaqil bo`lmagan, balki majmuaviy tavsifdagi o`yinlar tarkibiga kiritilgan. Lapak (disk) kaktus o`simligidan tayyorlangan va yumaloq shaklida bo`lgan, u oldin tikanlardan tozalangan. Disk xam o`ng, xam chap ko`l bilan uloqtirilgan. Uynovchilar ikki guruxga bo`lingan. Birinchi guruxdagi o`ynovchilar navbat bilan lapakni uloqtirgan paytda, ikkinchi gurux o`yinchilari navbat bilan uchib kelayotgan lapakga yoy o`qi bilan tegizishga xarakat qilganlar. O`qi nishonga tegmagan o`yinchilar o`yinidan chetlatilgan. Yuqorida zikr qilinganlardan ko`rinib turibdiki, xozirgi zamonaviy sport turlari va jismoniy mashqlarining qator unsurlari onalik urug`chiligi tuzumida paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Otalik urug`chiligi davrida jismoniy tarbiya.

www.arxiv.uz Rivojlanib borayotgan dexkonchilik va chorvachilik madaniyati xamda iqtisodi zaminida katta oilani jamoalarda erkaklarning mavqei osha borgan xamda matriarxat yemirilib, ota xuquqi-patriarxat qaror topgan. Endi qarindoshchilik otaga qarab olib boriladigan bo`lgan. Bolalar xam ota mulki xisoblanib, merosni otadan ola boshlagan. Jamoalarining mol-mulklarini qo`riqlash extiyoji xarbiy kabila ittifoqlarini vujudga keltirgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi yillar va asrlar osha rivojlana borib, taraqqiyoti davomida urug`chilik jamoasi ikki boskichni bosib o`tdi. Bu davrda jamoa onalar xukmronligi-matoiarxatga asoslangan edi. O`sha davrning urf-odatlariga ko`ra bir jamoa a`zolari o`rtasida o`zaro oila qurishi, ya`ni er-xotin bo`lishi mumkin emasdi. Albatta, bir jamoa erkaklari boshqa bir jamoa ayollari bilan «oila» ko`rgan erkak bamisoli mexmon sanalar edi, ishi bitgach, o`z jamoasiga qaytib ketardi. «Oila» ni boshqarish, uni boqish, bola tarbiyasi va uni taqdiri bilan otaning ishi bo`lmasdi. Bu yumushlar bilan asosan onalar shug`ullanar edi. Tug`ilgan bola xolasini, tog`asini taniganu, ammo otasini tanimagan. Shu boisdan bola oldida ota nufuziga qaraganda tog`a nufuzu e`tiborliroq va qimmatliroq bo`lgan. Chunki, tog`a ona urug`i jamoasini nafaqat moddiy jixatdan balki, barcha soxalarda ximoya qiluvchi va qo`riqlovchi shaxs bo`lgan. Bu davrda qarindosh- urug`lar o`rtasidagi nikox taqiqlangan, ya`ni Ekzogamiya paydo bo`lgan. Bu esa insonning biologik jixatdan takomillashib borishini ta`minlagan. Oila katta ota urug`chiligi jamoasiga aylana boshlaydi. Monogamiyaga- yagona nikoxlilikka o`tila boshlandi. Ota urug`chilik oilalar yig`indisi patriarxat urug`ni yoki urug`chilik jamoasini tashkil etadi, urug`lar yig`indisi va umum kabila yerlariga ega bo`lgan kabilalarni xosil qiladi. Kabilaviy munosobatlarning rivojlanishi bilan o`zaro madaniy ta`sir kuchayadi, jismoniy tarbiya tajribasi xam boyib boradi. Ko`pgina kabila o`yinlari va jismoniy mashqlaridan endi bir qancha kabilalar baxramand bo`ladi. Ona urug`chiligi sharoitida bo`lmagan, jangovar musobaqa o`yinlari paydo bo`ladi. Jangovar, shon-shafqat va shuxrat tushunchalari tug`ildi.

www.arxiv.uz Patriarxat taraqqiyotining ilk boskichida kabilalar o`rtasida yuzaga keladigan janjal va nizolar ko`pincha bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan kabila vakillarining yakkama-yakka kurashi bilan xal etilar edi. Ba`zan janjallar birgalikda shodiyona mexmondorchiliklar uyushtirish, bir-biriga sovg`alar berish, aka-uka tutinish va xokazolar bilan yakunlanardi. Jismoniy mashqlar kabilalar o`rtasidagi do`stlik munosabatlarining rivojlanish va mustaxkamlanishida katta rol o`ynar edi. Kabilalar o`rtasida o`tkaziladigan musobaqalar jarayonida jamoa shon-sharaf, or- nomus, o`zaro bir-birini quvatlash, ancha zaif raqibga yordamlashish va boshqa tushunchalar rivojlanib borar edi. Kelishmovchiliklarni musobaqalar yo`li bilan xal qilish patriarxat tuzumida yashagan ko`pgina kabila va elatlarga xos bo`lgan. Masalan, eskimoslarda turli guruxlarning to`qnashuvi vaqtida xar bir guruxdan jangchilar tanlab olingan. Ular tayoqbozlikda musobaqalashib, ularndan biri yengildan, demaguncha musobaqa davom etgan. Koryaklar, tunguslar va chukchilar orasida sport kurashi shaklidagi yakkama-yakka olishuv keng tarqalgan edi. Yangi Gvineyadagi ko`pgina G`arbiy Yevropa tadqiqotchilari musobaqa- o`yinlarining bolalar va kattalar o`rtasida juda keng tarqalganidan xayratda qolgan edilar. Ishlab chiqarish va ijtimoiy xayot o`zgarishlari oqibat-natijasida jismoniy tarbiya soxasida xam bir qancha yangi xodisalarning sodir bo`lishiga sabab bo`ldi. Eski o`yinlar ko`pincha, ilgari ovchilik terminalarini saqlangan xolda xarakatlar tavsifiga ko`ra, jamoa ovchilik mashqlarining ilgarigi uslub va usullariga endi bevosita munosobatda bo`lmas edi. Masalan, ilgari, odatda jamoa ovchilik o`yinlari majmuasiga kirgan mushtlashish, kurashish, og`irlik ko`tarish va xokazolar asta-sekin erkaklarining individual, mustaqil musobaqa turiga aylandi. Ovchilik o`yinlari ovchilar turmush an`analarini aks ettirib kelgan eski mazmunini yoqotdi. Ayni vaqtda dexkonu chorvadorlarning mexnati va turmushini aks ettiradigan yangi musobaqa o`yinlari paydo bo`ldi. «Podaboshi», «Koch bolam, kalxat keldi». « Chunon» . «Kirchovut» va boshqa shu singari xalq o`yinlari, aftidan uz ildizlari bilan ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi musobaqa o`yinlariga borib takalsa kerak. Bu o`yinlarda ibtidoiy dexkonlar va

www.arxiv.uz chorvadorlarning o`yinlari uchun xarakterli bo`lgan marosim xamda musobaqa unsurlari shu kungacha saqlanib kelingan. Ko`pgina xalqlarda xo`kiz bilan olishuv o`yin keng tarqalgan edi. Bu o`yinlarda yovvoiy xayvonlarni qo`lga o`rgatish xamda xonaki qilish yo`llari va usullarini ifadolovchi jismoniy mashqlar kirar edi. Ota urug`chiligi davrida ibtidoiy odamlarning o`yin ijodini tarkibiy unsurlarga ajratish, ixtisoslashtirish jarayoni kuchayadi. Masalan, chorvachilik bilan shug`ullanadigan kabilalarda qo`y-echki, ot bilan bog`liq bo`lgan o`yinlar, asosan, bolalar o`rtasida saqlanib qolgan. Katta yoshdagi kishilar o`rtasida esa bu o`yinlardan faqatgina ayrim mashqlargina foydalanilgan, bu mashqlar sportning mustaqil elementlari sifatida tarkib topdi: otlarda tezlikda «Kim uzar» ga poyga qilish, katta yuklarni tashishda poyga qilish, piyoda poyga qilish, chopib ketayotgan otga kamand tashlash, bir joyda turgan yoki xavoda aylanib turgan buyumlar arqon tashlash va xokazolar. Kurash singari musobaqa turi xam shakldan uzgardi. Agar ilgari xayvon terisiga o`ralib raqs xarakatlari va sakrashlar bilan kurashga tushilgan bo`lsa, endi raks mustaqil bo`lib ajralib chiqdi, kurash esa sport tavsifiga ega bo`ldi. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilish paytida kulchilik Bunyodga keldi, lekin u darxol ishlab chikarishning asosiy usuliga aylanmadi. Dastlabki vaqtlarda kabilachilik munosobatlarida hali xalq hokimligi an`anasi saqlanib qolib, kabila aristokratiyasi hokimiyatining cheklanib turdi. Lekin endi : kabilalar o`rtasidagi to`qnashuvlar jiddiy xarbiy xarakatlar tavsifini ola boshlab, ularning asosiy sababi boylik orttirishdan iborat bo`lib qoldi. Xarbiy doxiy rahbarligida maxsus qurolli kuchlar paydo bo`ldi : bu xarbiy doxiy diniy va dunyoviy boshliq, ustoz va murabbiy xam edi, ko`pincha, kabilaning yo`lboshchisi, uning topshiriqlariyu buyruqlari jamoa a`zolari uchun qonun xisoblangan. Bu xol esa kabilaning oddiy a`zolarini tashkil qilishning maxsus shakllarini keltirib chiqardi. Maxsus qurolli guruxdan boshqarishning xalq kengashi vujudga kelib, bu kengash qurollangan xalqdan tashkil topardi. Xalq kengashining vazifasi jamoaning barcha a`zolarini ximoya qilishdan iborat edi.

www.arxiv.uz Ovul istexkomlari paydo bo`ldi va qabilaning boshqa kabilalar xujumlaridan xarbiy mudofaa qilish madaniyati rivojlandi. Qishloq va shaxarlar turli xildagi xandaklar, ko`tarmalar, devor-govlar, keyinchalik esa, xarbiy minoralar va xokazolar bilan o`ralgan mustaqil qal`alarga aylana boshlaydi. Ijtimoiy xodisa bo`lgan urush jangchini mashq qildirishning yangi shakli va uslublarining yuzaga kelishiga, yangi jangovar o`yinlar va jismoniy mashqlarning rivojlanishiga imkon berar edi. Jismoniy tarbiya ijtimoiy xayotda yangi funksiyalar kasb etdi. Undan patriarxat aristokratiya qo`shinlarga xarbiy xujumlar qilish uchun maxsus xarbiy qurolli gurux a`zolarini tayyorlash maqsadida foydalandi. Xalq xam jismoniy tarbiyaning rang barang xillaridan foydalanib o`zini chiniqtirar va dushman boskichlariga qarshi mardonavor qarshilik ko`rsatar edi. Jismoniy tarbiya mexnat ixtiyoji tufayli uning farzandi bo`lib paydo bo`lgan. Jismoniy tarbiya dastlab mexnat jarayonida taklid qiladigan va unga tayyorlaydigan mashq xamda o`yinlardan iborat bo`lgan. Jamiyatda urug`chilik jamoalarining paydo bo`lishi va rivojlanish jarayonida uynovchilarning o`yinlari va xarakatlari asta sekin abstraktlasha borgan. Uyin uchun sun`iy buyumlar (jixoz va anjomlar): koptoklar sharlar, chavgovlar, raketkalar, bakaylar, qoziqchalar va xokazolar paydo bo`lgan. B u narsa kishilar ijtimoiy foydali faoliyatining nisbatan mustaqil soxasi bo`lgan jismoniy tarbiya unsurlari tarkib topishi boskichining boshlaganligidan dalolat beradi. Jismoniy mashqlar, raqslar, jamoa musobaqa o`yinlari va yakkama-yakka kurashlar, diniy marosim bayramlaridagi urf-odatlarning ajralmas qismi bo`lib qolgan. Ilk ibtidoiy tuzumda jismoniy tarbiya taraqqiyotida ikki marta keskin uzgarish bo`lib o`tdi. Birinchi o`zgarish yirik xayvonlarni ovlash xayotining otning mexnat jarayonida ajralishga olib keldi, asta-sekin xarakat tizimi takomillashib bordi va uni xayotning boshqa soxalariga ko`chirdi. Paydo bo`lgan yangi faoliyat (jismoniy tarbiya) doirasida bevosita foydali tana mashqlari differensiyasi boshlandi, raks xarakatlari va o`yin elementlari. Ikkinchi keskin uzgarish-ilk ibtidoiy jamoa tuzumiga ajralish-tayyorgarlik va tanlashning jamiyat tomonidan belgilangan me`yorlari paydo bo`ldi, qaysiki ijtimoiy manfaatlar vositasiga

www.arxiv.uz aylandi. Xarakatning asosiy elementlar shaklidan, ilk afsungarik doirasida xosil bo`lgan, o`yin va marosimlar bizning kunlarda jismoniy tarbiya xarakati tizimining yuqori darajasiga qo`tarildi. Bu jarayon mobaynida jismoniy tarbiyaning xarakat materiali doimiy stilizatsiya, differensiatsiya va integratsiyaga duchor bo`ldi. Biroq, xatto eng rivojlangan jismoniy tarbiya va sportda xam faoliyat turlari elementlari yashirinadi, insonning tabiatning zabt etishga intilishini gavdalantiradigan, xatti-xarakatlar bo`lak-bo`lak yoxud bir-biri bilan birgalikda bugungi jismoniy madaniyatga o`sib keldi, masalan: A) tup bilan bog`lik o`yinlar, og`ir atletika, yadro itkitish va ov orkasida ishlab chikarish jaraynlari turadi: B) ot sporti, yugurish, sakrash, avtopoyga, changi va konki sporti, qayiqlar musobaqalari orqasida faoliyat turlari, xarakatlanish va to`siqlardan o`tish bilan bog`liq bo`lganlar turadi: V) davolash gimnastikasi va massaj orkasida tabiblik tajribasi: G) otish, nayza va lapak uloqtirish, kurash va badantarbiyachilarning ommaviy chiqishlari orqasida aloxida janggovar faoliyat yoki uning elementlari qarab turadi.

www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. O`zbekiston kelajagi buyuk davlat, T., «O`zbekiston» 1992 y. 2. O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, T., «O`zbekiston» 1992 y. 3. O`zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to`g`risidagi qonuni», T., «O`zbekiston», 1992 y. 4. Ismoilov R., Sholomitskiy Y., O`zbekistonda fizkultura tarixi, o`quv qo`llanma, T., «O`qituvchi», 1969 y. 5. O`zbekiston tarixi va madaniyati, T., «O`qituvchi», 1992 yil.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

O’zbekiston mustaqilligi davrida (1991-2009) jismoniy tarbiya va sport taraqqiyoti

Yangi davrda jismoniy tarbiya

Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish

Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy yuklamalarni me’yorlashni fiziologik asoslash