Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish - Jismoniy tarbiya - Referatlar

Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.9794921875 KB

Ko'chirib olish

Jismoniy tarbiya nazariyasiga kirish Reja : 1. Jismoniy madaniyat nazariyasi fani haqida. 2. Jismoniy madaniyat –faoliyat sifatida. 3. Jismoniy madaniyat predmetlar - boyligi sifatida. 4. Jismoniy madaniyat – natija sifatida. 5. Jismoniy madaniyat nazariyasi fani o’quv va ilmiy fan sifatida. 6. Jismoniy madaniyat nazariyasining asosiy tushunchalari: “jismoniy madaniyat”, “jismoniy rivojlanish”, “jismoniy tarbiya”, “jismoniy tayyorgarlik”, “sport”, “jismoniy kamolot”. 7. Jismoniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari.

Jismoniy madaniyat nazariyasi fani haqida. Jismoniy madaniyat nazariyasi fani jismoniy madaniyat va sport hamda organizmga ta’sir ko’rsatadigan biologik umumiy qonun qoidalarni o’rganadi va umumlashtiradi. Jismoniy madaniyat tizimining maqsad va vazifalarini, vosita va usuliyatlarini, tamoyillarini, jismoniy yuklama va uni qo’llash qonuniyatlarini, jismoniy tarbiyaning zvenolaridagi jismoniy tarbiya xususiyatlarini, jismoniy tarbiyaning aqliy, ahloqiy/ estetik va mehnat tarbiyasi bilan bog’liq bo’lgan, sport trenirovkasi va uni qonuniyatlarini ochib beradi. Jismoniy madaniyat nazariyasi amaliyot bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanib boradi Rivojlanish manbaii bo’lib respublikamizda olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va ilhor tajribalar hisoblanadi. Jismoniy madaniyat –faoliyat sifatida. Inson ham, jamiyat ham umuman o’zini ob’ektiv rivojlanish qonunlarini bekor qilaolmaydi va o’zgartiraolmaydi, chunki ular insonga bog’liq bo’lmagan holda mavjuddir. Masalan, organizmni asta-sekin son va sifat jihatdan o’zgarishi, organizmda funksional va tuzilish o’zgarishlar qonuni, organizm va uning hayot sharoiti bilan birligi va h.k. qonunlar. Shunday bo’lsada qonuniyatlar bilan birgalikda tabiiy rivojlanish jarayoniga (jumladan organizmning jismoniy rivojlanishiga) jamiyatni va shaxsni talabiga javob beruvchi ma’lum tuzilishi bo’yicha yo’nalish berib, ta’sir ko’rsatish mumkin. Bu tomondan jismoniy madaniyat, kishining jismoniy rivojlanish jarayoniga maxsus ijtimoiy omil sifatida maqsadga muvofiq ravishda, ta’sir ko’rsatib, jismoniy sifatlar va qobiliyatlarini yo’naltirilgan holda tarbiyalashga yordam beradi. Insonning jismoniy rivojlanishiga ijtimoiy hayot sharoiti, tarbiya, jumladan, jismoniy tarbiya, genetik va akseleratsiya jarayoni ta’sir etadi.Jismoniy madaniyat eng avval yosh avlodni va kattalarni mehnatga tayyorlashdagi, jamiyatning amaliy talablari ta’sirida tarixan ro’yobga chiqdi. Shu bilan birga jamiyatda o’rgatish va tarbiyalash tizimini tashkil topishida, jismoniy madaniyat, asosiy omil sifatida, har xil harakat ko’nikmalari va malakalarini amalga oshirish va kishini faoliyat imkoniyatlarini kengaytirish, jismoniy qobiliyatlarini, shu bilan birga intellektual, ahloqiy va estetik tarbiyani

amalga oshirish organik ravishda kirib keldi. Texnika taraqqiyoti sharoitida, mehnat xarakterini va hayot sharoitini o’zgarishi, kishining jismoniy madaniyatini o’zgartirishda katta boylik sifatida, kasallikning oldini olish, organizmning funksional ishini yaxshilashni, ish faoliyatini oshirishi va saqlab turishda, qisqacha qilib aytganda, sog’lig’ini saqlay va mustahkamlashda uning jismoniy holatini eng yuqori darajadagi vosita sifatida qo’llaniladi. Shuning uchun ham jismoniy madaniyat, umumiy madaniyatning katta va ajralmas qismi bo’lib qoldi. Umuman jamiyat madaniyati singari, jismoniy madaniyatning har xil tomondan va har xil soha bo’yicha ko’rib chiqish zarur. Nisbatan to’liq tavsif berish uchun eng bo’lmaganda uch soha bo’yicha ko’rib chiqish kerak: 1. Faoliyat sifatida (madaniyat- faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil etishjarayonidir); 2. Predmetlar- boyligi sifatida (madaniyat- jamiyat va shaxsni talabini qondirish uchun ma’lum boylik keltirib chiqaruvchi predmetlar yig’indisidir); 3. Natija sifatida- (madaniyat- faoliyatini natijasi); Jismoniy madaniyat predmetlar - boyligi sifatida. Jismoniy madaniyatning faoliyat turi - sifatida insonning o’ziga xos, maqsadga muvofiq harakat faolligini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda harakat faoliyatining aniq shakllar ko’rsatilgan.Jismoniy madaniyatga hamma shakldagi harakatlar kirib qolmasdan, balki harakat faoliyatini aniq mashqlari kiradiki, bular hayotda kerakli harakat ko’nikma va malakalari tashkil toptira oladigan, hayotga ahamiyatli bo’lgan, jismoniy sifatlarni yo’naltirgan holda rivojlanishini ta’minlay oladigan, insonning sog’lig’i va ish qobiliyatini yuqori darajada ushlab turaoladigan bo’lsin. Bunday jismoniy madaniyat faoliyatining asosiy elementlari jismoniy mashqlar deb nom olgan. Tarixiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, jismoniy madaniyatga ta’sir ko’rsatuvchi shakllari, mehnat faoliyatining birinchi elementar shakllarini qaytargan holda, ko’proq jismoniy mehnat xarakterida bo’lgan. Jismoniy

madaniyatning keyingi rivojlanish jarayonida, ko’proq harakat va faoliyatni maxsus (o’yin, sport, gimnastika) madaniy ta’lim, tarbiyaviy, sog’lomlashtirish va boshqa vazifalarni yechish uchun, maxsus tuzilgan shakllarini o’z ichiga oladi.Jismoniy madaniyat amaliy tomondan mehnat amaliyotiga oldingidagidek tayyorlash vositasi sifatida qoladi. Bu esa mehnat operatsiyalarini tez egallab olishni ta’minlashi, unumli mehnat qilishni hamda hayotda amaliy vazifalarni yechish uchun kerak bo’ladigan ko’nikma va malakalarni, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni va yuqori ish qobiliyatini ta’minlaydigan jismoniy tayyorgarlikka olib keladi. Jismoniy madaniyat – natija sifatida. Jismoniy madaniyat- predmetlar birligining boyligi sifatida - jamiyat tomonidan yaratilgan moddiy va material boylikni, jismoniy madaniyat faoliyatini samarali ravishda ta’minlash natijasidir. Jismoniy madaniyatni rivojlanishidagi har bir bosqichda uni boylik (kishi talablarini qondiradigan boylikni) mazmunini kim shug’ullanayotgan bo’lsa, o’rgatishi, ishlatish bu bilan birga imkoniyati boricha keyinchalik rivojlantirishi mumkin. Bu yerda so’z jismoniy madaniyatning hozirgi kunda ko’p tarqalgan shakllari: gimnastika, sport turlari, sport o’yini turidagi o’yinlar, jismoniy mashqlarni majmui sifatida jismoniy madaniyatni amaliy va boshqa bo’limlariga kiritilgan Ijtimoiy hayot va faoliyatni uzoq rivojlanishi yo’lida, jismoniy madaniyatning mazmuni va shakli ham asta-sekin farqlanib bordi (ta’lim va tarbiya, moddiy ishlab chiqarish va xizmat faoliyati, kunlik hayotda va dam olishda, tibbiyotda) bu esa jismoniy madaniyatda, ko’pgina ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan bo’limlarni maktabda, ishlab chiqarishda, turmushda, rekreativ davolash jismoniy madaniyat va boshqani tashkil topishiga olib keldi.Sportdagi yutuqlar jamiyatda jismoniy madaniyatni samaradorligini oshirish uchun maxsus tayyorlangan material texnik va boshqa sharoitlarga bog’liq (meditsina ta’minoti, sport informatsiyasi, maxsus sport asbob va uskunalari).

Jismoniy madaniyat nazariyasi fani o’quv va ilmiy fan sifatida. Jismoniy madaniyat faoliyat natijasi sifatida kerakli natijalarni bir butunligicha ishlatilishi, jamiyatda predmet boyligi sifatida madaniylashtirilishi bilan xarakterlanadi. Bularga qisman: jismoniy madaniyat faoliyati natijasida egallangan jismoniy tayyorlanganlik va shu asosida harakat, ko’nikma va malakalarini takomillashtirish bosqichiga erishish, hayotiy kuchlar, sport yutuqlari darajasini, jismoniy madaniyat bilan aloqada bo’lishi bilan orttirilgan natijalardir. Shunday qilib jismoniy madaniyat faoliyati, odam bilan tashqi munosabatda bo’lib qolmasdan balki, ko’nikma, malaka, qobiliyat sifatida uyg’unlashgan holda ichki boylik sifatidagi shaklida ham bo’ladi. Ijtimoiy hayot obraziga, aniq organik sharoitda jismoniy madaniyat hamma sohalarini to’liqligicha kiritish natijasi xalq ommasini jismoniy kamoloti bo’yicha kompleks ko’rsatkichga erishilganligidadir. Jismoniy madaniyatda keng ilmiy tadqiqotlar madaniyatning qator boshqa sohalariga qaraganda ancha kech boshlandi. Jismoniy madaniyat harakatining amaliy kengayishi va jismoniy madaniyatning jamiyat hayotidagi salohiyatini ortib borishi, uni ilmiy jihatdan fikrlashga bo’lgan talabini orttirdi, shu bilan birga, uni hayotga singdirish uchun imkoniyatlar yaratildi. Jismoniy madaniyat haqidagi ilmiy bilimlar tizimning har xil bo’limlarini tiklanishi babbaravar sodir bo’lgani yo’q. Boshqa bo’limlaridan oldin, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlar paydo bo’ldi. Bunga birinchi navbatda, jismoniy tarbiya jismoniy madaniyatning asosiy shakli sifatida, o’z tarixining boshlanishidan boshlab, tarbiyaning umum ijtimoiy amaliyotining katta qismini tashkil etganligi sabab bo’ldi. Uning asosida paydo bo’lgan jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati bevosita pedagogika fani bilan bog’liq holda taraqqiy qildi va nisbatan rivojlangan ilmiy-amaliy predmet sifatida anchagina ilgari shakllandi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustivor deb e’lon qilinishi jismoniy madaniyat fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug’vor vazifalarni yukladi. Jismoniy tarbiya ilmiy nazariyasining kator asosiy masalalari bizning mamlakatimizda ham buyuk olimlar va jamoat arboblari tomonidan ilgari surilgan

(Jumladan, Abu Ali ibn Sino, Amir Temur)). Oliy jismoniy madaniyat ta’limotida jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati o’quv predmeti sifatida rasmiylashtirildi. Maxsus shakllangan predmetlar o’rtasida jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’langan predmet bu jismoniy tarbiya nazariyasidir.Lekin u butun jismoniy madaniyat nazariyasini ak ettiraolmaydi, chunki jismoniy madaniyat faqat jismoniy tarbiya shaklidagina namoyon bo’lmaydi. Jismoniy madaniyat sohasidagi ilmiy bilimlarni umumlashtiruvchi boshqa rivojlangan predmet bu sport nazariyasidir. Bu fanning tez rivojlanishiga, ayniqsa, oxirgi o’n yilliklar ichida, olimpiya o’yinlarida va umuman xalqaro sport harakatidagi ko’rsatilgan yuqori sport natijalari sabab bo’ldi. Shuni ta’kidlash shartki, xalqaro miqyosdagi musobaqalar mustaqil O’zbekistonimizni dunyoga tanitdi. Yoshlarimizni ma’naviy va jismoniy yetuk inson qilib tarbiyalash buyuk kelajak sari intilayotgan jamiyatimizning asosiy vazifasidir. Chunki, jismoniy baquvvat, ma’naviy yetuk komil insonlargina jamiyat taraqqiyotini belgilab beraoladi. Shu sababli olimpiada, jahon chempionatlarini aniqlash va maksimal darajadagi rivojlanishning yangi usullarini qidirib topishda, ko’pgina tadqiqotchilarni jalb etishning o’ziga xos tabiiy laboratoriyasiga aylandi va tabiiyki sport haqidagi ilmiy bilimlarni tez to’planishida o’z aksini topdi. Sport nazariyasi hozirgi kunda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, sport sohasidagi mutaxassislarni bo’lajak kasbiga tayyorlashning yetukchi predmeti sifatida shakllangan. Jismoniy madaniyat nazariyasi fani faqat sportchilarga ta’lim tarbiya jarayonini nazariy metodik amaliy ta’minlovchi fannigina emas, balki komil insonni shakllanishini, rivojlanishini ta’minlovchi keng sohalarni ham o’z ichiga oladi. Ma’lumki, har qanday ilmi y bilimlar tizimini rivojlanishida har doim ikki yo’nalish o’zaro bog’liqlikda bo’ladi:

Jismoniy madaniyat nazariyasining asosiy tushunchalari: “jismoniy madaniyat”, “jismoniy rivojlanish”, “jismoniy tarbiya”, “jismoniy tayyorgarlik”, “sport”, “jismoniy kamolot”. Tabaqalashgan (ayrim shaxsiy ob’ektga va yo’nalishga tegishli bilimlarni ixtisoslashuvi va bo’linishi) va integratsiya (ko’pgina shaxsiy bilimlarni bir butunlikka birlashtiruvchi umumiy bilimlarni shakllantirish). Jismoniy madaniyat va u bilan bog’liq hodisalarni o’rganuvchi ilmiy fanlarni shakllanishi, ko’pgina davrlarda, asosan tabaqalashtirilgan yo’l bilan amalga oshirildi. Natijada jismoniy madaniyatni va unga chegaradosh hodisalarni oshirish tomonlarini aks ettiruvchi ko’pgina ayrim predmetlarpaydo bo’ldi. Ularning ayrimlari jismoniy madaniyat va sport amaliyotining aniq bo’limlaridan kelib chiqqan va o’z tarkibiga, kasbga taalluqli amaliy bilimlarni kiritadi (gimnastika, o’yin, yakkama-yakka kurash, yengil atletika, suzish va h.k.), ayrimlari esa, jismoniy madaniyat sohasida yaratilmagan, bilimlar doirasida paydo bo’lmagan, lekin o’zlariningtarmoqlari bilan unga ham tegishli tabiiy va boshqa fanlar yoki ilmiy-amaliy predmetlar (anatomiya, fiziologiya, bioximiya, gigiena, biomexanika, psixologiya) ixtisoslashgan soha shaklida namoyon bo’ldi. Jismoniy madaniyat nazariyasi deb keng ma’noda jismoniy madaniyat amaliyotida qo’llaniladigan nazariy bilimlarning hamma to’plamiga aytiladi. Har bir mustaqil fan o’zining predmeti va metodologik asoslariga egadir. Boshqa fanlar singari jismoniy madaniyat nazariyasi ham fan sifatida paydo bo’lar ekan, u avvalo, jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida paydo bo’ldi. Jismoniy madaniyat u yoki bu qonun qoidalarini tushuntiradi, uni maqsadga muvofiq ravishda boshqarishga xizmat qiladi. Shu bilan birga bunday bilimlarning majmuasi bir biridan aniq fan va nazariy umumlashtirish sanasi bilan farqlanuvchi turli fanlar ramkasida shakllanib kelgan va shakllanib bormoqda. Bu jihatdan quyidagilarni ajratish lozim. Xususiy maxsus predmetlar . Jismoniy madaniyatning ayrim yoki ma’lum yaqin elementlarni o’z ichiga olib metodik bilim sifatida (gimnastika turlari, sport

o’yinlari) beriladi. Bunday predmetlar o’z chegarasida katta bo’lmagan aniqlikda nisbatan qisqa umumlashtiriladi. Soha predmetlari . Jismoniy madaniyatni har xil tipdagi katta komponentlarini o’rganishga qaratilib (ta’lim tizimi, mehnatni ilmiy tashkil qilish, maishiy xizmat, maxsus sog’lomlashtirish tiklash tadbirlarida qo’shiladi), jamiyatda uni asosiy shakli va yo’nalishidan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish (asosiy jismoniy tarbiya, kasb-amaliy jismoniy tayyorgarlik, sport trenirovkasi va boshqalar). Bu sohadagi fanlarni jismoniy madaniyat nazariyasi va usuliyatining asosiy kasbga yo’naltirilgan predmetlari deyiladi. Hozirgi vaqtda bulardan eng rivojlanganlari jismoniy tarbiya nazariyasi va sport nazariyasidir. Umumlashtiruvchi nazariyaga jismoniy madaniyatning umumiy nazariyasi yoki jismoniy madaniyat nazariyasining umumiy asoslari deb yuritiladi. Jismoniy madaniyat nazariyasi (uning umumiy asoslari), jismoniy madaniyatning mohiyatini bildiruvchi ilmiy bilimlarni integrativ tizimi, umuman olganda, shaxsni ijtimoiy tashkil topishida va kishini hayotiy kuchlarini rivojlantirishni optimal rivojlanishi, tarbiyaviy omillar tizimini yanadada rivojlantirish uchun yo’naltirilgan holda foydalanishni umumiy qonuniyatlari va ularni amalda qo’llanilishi tushuniladi. O’quv fan sifatida. Jismoniy madaniyat nazariyasi (umumiy asoslari) o’quv fani sifatida jismoniy madaniyat va sport bo’yicha mutaxassislarni kasbga tayyorlashda, ularga ma’lumot berishda asosiy fan bo’lib hisoblanadi. Jismoniy madaniyat o’quv fani sifatida to’rtta katta bo’limni o’z ichiga oladi. 1. Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish. Bu qismda nazariyaning apparati, uning predmeti va tadqiqot uslublarini tashkil etuvchi tushunchalar ifodalangan, asosiy ijtimoiy funksiyalari va jismoniy madaniyat shakllariga tizimli xarakteristika berilgan, jamiyatda uning rivojlanish oqimlari kuzatilib umumlashtirilgan. 2. Jismoniy tarbiyaning umumiy asoslari. Bu bo’limning mazmuni jismoniy tarbiya to’g’risidagi fanda asosiy oqim bo’lib qoladi. Bu yerda jismoniy

tarbiyaning asosiy belgilari va qonun qoidalari ta’lim va tarbiyaviy maqsadlaridan jismoniy madaniyat foydalaniladigan jarayoni, bunda hal etiladigan asosiy vazifalar, ularni hal qilish uchun qo’llaniladigan vositalar va uslublar, mashg’ulotlarning tuzilish usullari va shu kabilar sifatida ko’rib chiqiladi. 3. Jismoniy madaniyatdan foydalanishning tipik yo’nalishlari va shakllarining tasnifi. Bu bo’limda jismoniy madaniyat jamiyatda, inson hayoti tarkibida, ayniqsa, hayotiy faoliyatining asosiy sohalarida foydalanuvchi turli yig’ilishlar va unga mos shakllarining xususiyatlari o’rganiladi. Aniqrog’i bu bo’limda jismoniy madaniyat umumiy ta’lim hamda kasb-amaliy tayyorlash tizimda mehnatni ilmiy tashkil etish tizimidagi va kundalik turmushdagi xususiyatlarini o’rganib boradi. Shuningdek, sport jismoniy madaniyatning asosiy komponentlaridan biri hamda sport faoliyatining maxsus shakli sifatida (sport trenirovkasi, musobaqalar) tahlil qilinadi. 4. Jismoniy madaniyatdan inson hayotining turli davrlarda foydalanishning ilmiy amaliy asoslari. Mazkur bo’limda jismoniy madaniyatni maqsadga muvofiq ravishda qo’llash masalasi “yosh jihatidan” ko’riladi. Shu bilan birga insonning faoliyat davomida shart-sharoitlarining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan xususiyatlari xarakterlanadi. Shunday qilib, jismoniy madaniyat nazariyasi kursi jismoniy madaniyat va sport bo’yicha mutaxassislarni kasb ta’limotining bazasiga kiruvchi kengaytirilgan bilimlar majmuasini o’z ichiga oladi. U bo’lg’usi jismoniy madaniyat sohasidagi mutaxassisga kasb faoliyati mazmunini to’liq tushunishga imkoniyat yaratadi, dunyo qarashini kengaytiradi, jismoniy madaniyat sohasidagi boshqa ishchilarini umumiy ishlari bilan bog’laydi va shu bilan birga mutaxassis egallashi zarur bo’lgan keng kasbga yo’naltirilgan dunyo qarashni shakllantirishga yordam beradi. U yoki bu kasb egalari o’zaro muloqot davomida o’z kasbi va hunariga oid ma’lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fanning ma’lum sohasini o’rganish va uni o’zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmuniga bog’liq. Ularning mazmuni vahajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining ko’pdan-ko’p hodisalari va masalalarini to’g’ri tushunib olish

qiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasi fanini muvaffaqiyatli egallash murakkablashadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida qo’llaniladigan yetakchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismonan tayyorgarlik, jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat, sporti , jismoniy kamolot, jismoniy madaniyat xarakati. Nima uchun yuqorida sanab o’tilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladiyu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, jismoniy sifatlar, jismoniy bilimlar tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to’g’ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o’z ahamiyati jihatidan birdek muhimdir, bular to’g’risida darslikning tegishli boblarida to’xtalamiz. Biz esa inson jismi tarbiyasining asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib ko’rsatilgan tushunchalariga to’xtaldik xolos. Jismoniy rivojlanish - inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy sharoitda shakllanishi – tashqi ko’rinishini va xarakat faoliyatining o’zgarishi jarayonidir. Rivojlanish davri uch fazaga ajratiladi: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismi imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning oboektiv qonunlariga – organizm, uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmati, tuzilishining o’zgarishlarni bir-birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-sekinlik bilan miqdor va sifat o’zgarishlari qonuniga va boshqa qonunlarga bo’ysunadi. Boshqacha aytganda jismoniy rivojlanish oboektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishiningbirbutunligi qonunidir. Yuqoridagilarni o’quvchilarga qo’llaganimizda, o’qish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to’g’ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Nasldan-naslga o’tadigan tabiiy hayotiy kuchlar, inson jismining qobiliyatilari ham jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuningdek, yuqori natijalarga erishish harqaysi shug’ullanuvchi (individ) uchun nasib bo’lavermasligini, ammo har qanday shaxs o’z organizmining jismonan

rivojlanishiga sidqidildan tizimli maqsadga muvofiq ravishda muntazam jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish orqali ijobiy ta’sir eta olishligini e’tirof etish lozim. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to’g’ri keladi va butun maktab yoshi davri davomida davom etadi. Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko’rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu inson badanining a’zolarini bichimini o’lchami bo’lib, shug’ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlar tarzida ro’yxatga olinadi. Jismoniy rivojlanishning yo’nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o’zida kamol toptiradigan fazilatlari va qobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga ko’p jihatdan bog’liqdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o’z jismi tarbiyasi maqsadlarida foydalanish – jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasidir. Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini hal qiluvchi omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy tarbiyaning roli muhimdir. Jismoniy rivojlanishga erishish uchun « jismoniy tarbiya » deb atalmish maxsus yo’naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi. Jismoniy tarbiya –pedagogik jarayon bo’lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo’lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog’liq bo’lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga qaratilgan. Mana shu ta’rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatidagi o’ziga xosligi ta’kidlab o’tilgan. Jismoniy tarbiyaga oid bo’lgan o’ziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma’noga ega bo’lgan «jismoniy bilim (o’rgatish, tushuntirish, ko’rsatish, takrorlash, mustaxkamlash)» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish (kuch, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik)» deb atalgan tushuncha yotadi.

Jismoniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari. «Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit «o’z vujudini tarbiya» qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi. Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo’lganda turmushda qo’llash mahorati va ko’nikmalarini o’z ichiga oladi. Pestalotsii bolalarning «vujudini tarbiyalash»ni astoydil yoqlab chiqqan P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma ’ nosi deb tushuntirgan. Lekin , Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta ’ limotning asosiy g’oyasi tom ma ’ nodagi jismoniy ta’lim g’oyasi edi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar «ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o’zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni , to’siqlarga moslashtirishni, bu to’siqlarni iloji boricha chaqqonlik va qat ’ iyat bilan o’tishni (engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko’p jismoniy ishqilishni, yohud ko’rkam va g’ayrat bilan harakat qilishni o’rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu ye rda gap, bir tomondan, to’g’ri harakat ko’nikmalarini hosil qilish haqida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda , ko’nikmalardan hayotiy vaziyatning tasavvur hamda mahoratni qaror toptirish haqida bormoqda. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni da amalga oshiriladi . Bu tushuncha kuch, tezkorlik , chidamlilik, egiluvchanlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan mustahkam bog’langan. Masalan, agarda o’quvchilar yugurish mashqlarini ko’p marotaba bajarib uning bajarilish texnikasini o’zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o’zida ham kuch, ham chidamlilik va ayrim hollarda tezkorlik ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, o’sha yugurish mashqlar i ni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda mashq texnikasi mustahkamlanadi va

takomillashadi, shu vaqtning o’zida esa ta’lim, bilim berish vazifalari ham hal qilinadi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida, hattoki shug’ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning emotsiyasiga (his - tuyg’usiga), irodasiga, axloqining namoyon bo’lishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Ana shular hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bo’lgan sharoit yuzaga keldi. Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaviy,ta’limiy vazifa larning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi. Qo’yilgan vazifaga qarab,har biri alohida ko’rinishda namoyon bo’ladi. Jismoniy tarbiyada jismoniy rivojlanish qonunlari, jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi. Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlaridan foydalanishi, xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tuzumidan kelib chiqadi. Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy hodisa sifatida o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga ham kuchli ta’sir ko’rsata olishligidadir. Jismoniy tayyorgarlik – erishilgan va birlashgan ishchanlikni, amaliy harakatdagi ko’nikma va malakalarni maqsadli faoliyatning samaradorligiga ta’sir ko’rsatish bo’yicha tashkil topgan jismoniy tayyorgarlik natijasidir. Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo’nalish mavjud bo’lib, inson jismoniy tarbiyasi ana shu yo’nalish asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy jismoniy tayyorgarlik, kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi, sport tayyor-garligidir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog’liqni mustahkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko’nikmalariga ega bo’lishiga, o’zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin bo’lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalaniladi. Umumiy

jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyaning barcha bosqichlarida ko’proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy sog’lomlashtirish ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug’ullanish shakllari orqali amalga oshiriladi. Kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi – bu jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan, aniq mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yo’naltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bo’lgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga yo’naltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qo’llanishi mehnat harakat malakalarining shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta’sirining zararli omillariga qarshilik ko’rsatishni yaxshilaydi. Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma’lum darajada shartli bo’lib, ikkala yo’nalishi ham bir-birini to’ldiradi. Sport tayyorgarligi jismoniy tarbiyada maxsus yo’nalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta ’ minlashdir. Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan, yuqori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini baholash kriteriyasiga aylanadi . Jismoniy tarbiyaga mo’ljal sifatida juda keng qo’lamda qo’llaniladi. Jismoniy madaniyat – jamiyat a’zolari jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, uslublar va sharoitlarni yaratish hamda ulardan ratsional foydalanish bo’yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir. Jismoniy madaniyat umumiy madaniyatning bir qismi bo’lib, muayyan tarixiy sharoitlar mahsulidir. Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat keng, jamlovchi tushuncha bo’lib, jismoniy tarbiya tushunchasining tarkibiy qismi sifatida uch xil yo’nalishga ega bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi (B.A. Ashmarin 1979): - Maktab fizkulturasi;

- Moddiy boyliklar; - Ma’naviy boyliklar. Jismoniy madaniyat harakati – ijtimoiy yo’nalish bo’lib, buning oqimida kishilarni birgalikda, jismoniy madaniyat boyliklarini ishlatish va ko’paytirishga qaratilgan faoliyatdir. Jismoniy kamolot – bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik va garmonik jismoniy rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladgan individual talantining yuqori darajada rivojlanganligini ko’rsatadi, shaxsni har tomonlama rivojlanish va uzoq yillar sog’ligini mustahkamlash qonuni bilan murosada bo’ladi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi faniga kirish

Yangi davrda jismoniy tarbiya

Qadimgi Rimda jismoniy tarbiya

Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida jismoniy yuklamalarni me’yorlashni fiziologik asoslash

Oliy o'quv yurtlarida jismoniy tarbiya